NACZELNA DYREKCJA
´ W PAN´ STWOWYCH
ARCHIWO
ARCHEION
XCVI
WARSZAWA 1995
ARCHEION
XCVI
PERIODICAL DEVOTED TO ARCHIVAL QUESTIONS
ORGAN OF THE POLISH
STATE ARCHIVES HEAD OFFICE
*
REVUE D’ARCHIVES
PUBLIÉE PAR LA DIRECTION GÉNÉRALE
DES ARCHIVES D’ÉTAT EN POLOGNE
´ W PAN´ STWOWYCH
NACZELNA DYREKCJA ARCHIWO
ARCHEION
´ WIE˛CONE SPRAWOM ARCHIWALNYM
CZASOPISMO POS
˙
ZAŁOZONE PRZEZ STANISŁAWA PTASZYCKIEGO
W ROKU 1926
XCVI
THE XIIIth INTERNATIONAL CONGRESS ON ARCHIVES
(2–7 SEPTEMBER 1996, BEIJING, CHINA)
WARSZAWA 1996
RADA REDAKCYJNA
Andrzej Biernat, Stanisław Kłys, Tadeusz Krawczak, Stefan Krzysztof
Kuczyn´ski, Sławomir Radon´, Jerzy Skowronek, Jo´zef Szyman´ski,
Andrzej Tomczak — przewodnicza˛cy, Bolesław Woszczyn´ski
REDAKCJA
Stefan Krzysztof Kuczyn´ski — redaktor naczelny
Stanisław Lelin´ski — członek redakcji
Izabella Rdzanek — sekretarz redakcji
OPRACOWANIE GRAFICZNE
Andrzej Pilich
ADRES REDAKCJI
Naczelna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych
00–263 Warszawa, ul. Długa 7, tel. 31–54–91 w. 41
1 Copyright by Naczelna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych
Warszawa 1996
ISSN 0066–6041
Printed in Poland
Skład i łamanie: EDUCATIO
Korekta: Ewa Stempniewicz
Wyd. 1. Nakład 600 egz. Ark. wyd. 30
Druk: Zakład Poligraficzny Ryszard Mazur i Jacek Witkowski, sp.c.,
Warszawa, ul. Stanisława Herbsta 1
´ CI
SPIS TRES
Inicjatywy maja˛ce na celu rzetelne zarza˛dzanie archiwami — podstawa˛
dobrego rza˛dzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy S k o w r o n e k Mie˛dzynarodowa wspo´łpraca archiwo´w . . . . . . . .
´ rodkowej
Archiwa byłych partii komunistycznych krajo´w Europy S
i Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bolesław W o s z c z y n´ s k i Dokumentacja partyjna w polskich archiwach
pan´stwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Raport eksperto´w Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w o ich misji w polskich
archiwach pan´stwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zagroz˙enie archiwo´w — skarbnicy pamie˛ci pan´stwa i narodu . . . . . . . .
7
19
26
38
50
63
Studia i materiały
Agnieszka B a r t o s z e w i c z Inwentaryzacja ikonografii w zbiorach
Archiwum Gło´wnego Akt Dawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria B r z o z o w s k a - J a b ł o n´ s k a Warunki wieczystego przechowywania archiwalio´w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zofia S t r z y z˙ e w s k a Prace nad indeksem zesłan´co´w Powstania
Styczniowego, na podstawie akt z Archiwum Gło´wnego Akt Dawnych
Edward K o ł o d z i e j Akta i zbiory Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego
w Belwederze (1936–1939) w zasobie Archiwum Akt Nowych . . . . .
77
87
96
107
A r c h i w a z a g r a n i c a˛
Hans-Joachim S c h r e c k e n b a c h Wspo´łczesne archiwa niemieckie. Rzut
oka na historie˛ i organizacje˛ archiwo´w RFN . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy S k o w r o n e k Archiwa belgijskie — w poszukiwaniu wzoro´w
i poloniko´w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Władysław S t e˛ p n i a k Pobyt w Archiwum Narodowym Indii . . . . . . .
121
144
157
Recenzje i noty bibliograficzne
La pratique archivistique française, red. Jean F a v i e r, Paris 1994
(Andrzej Tomczak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Guida Generale degli Archivi di Stato Italiani, t. 1–4, A–Z, Roma 1981–1994
(Andrzej Chodubski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Archiv der Republik. Eine Bestandsübersicht, Wien 1993 (Edward Kołodziej)
Archiwa bankowe, red. Stanisław S i e r p o w s k i, Poznan´ 1995
(Dariusz Matelski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
181
184
188
189
4
SPIS TRES´ CI
Miscellanea historico-archivistica, t. 4, Warszawa 1994 (Stefan Ciara) . . .
Stanisław L i b r o w s k i Inwentarz realny dokumento´w Archiwum
Diecezjalnego we Włocławku, t. 1–2, Włocławek 1994–1995
(Dariusz Karczewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej R a d z i m i n´ s k i, Janusz T a n d e c k i Katalog dokumento´w i listo´w
krzyz˙ackich Archiwum Pan´stwowego w Toruniu, t. 1, (1251–1454)
Warszawa 1994 (Dariusz Karczewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ksie˛gi przyje˛c´ do prawa miejskiego w Krakowie 1507–1572, wyd. Aniela
K i e ł b i c k a, Zbigniew W o j a s, Krako´w 1993
(Maria Sierocka-Pos´piech) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Propozycje konsystorialne w XVI wieku. Omo´wienie — teksty polskie, wyd.
Hieronim F o k c i n´ s k i i i n., Rzym 1994 (Tomasz Makowski, Jerzy
Cygan OFM Cap.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Acta Nuntiaturae Polonae moderatore Henrico Damiano Wojtyska CP, t. 34,
Honoratus Visconti (1630–1636), vol. 1, wyd. Adalbertus B i l i n´ s k i,
Roma 1992 (Jerzy Cygan OFM Cap.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Roman D a r o w s k i SJ Filozofia w szkołach jezuickich w Polsce w XVI
wieku, Krako´w 1994 (Jerzy Cygan OFM Cap.) . . . . . . . . . . . . .
Janina B u ł a Katalog kalendarzy polskich od XVI do XVIII wieku
w zbiorach Biblioteki Czartoryskich, Krako´w 1994 (Andrzej Chodubski)
Katalog mikrofilmo´w i fotokopii polonico´w z archiwo´w zagranicznych, z. 9,
Warszawa 1992 (Andrzej Chodubski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryszard K o t e w i c z Metryka Piotrkowa Trybunalskiego i Regionu.
W 75-lecie Archiwum Pan´stwowego w Piotrkowie Trybunalskim,
Piotrko´w Trybunalski 1994 (Aleksy Piasta) . . . . . . . . . . . . . . . .
Marek W o j t y l a k Informator o zasobie archiwalnym, Łowicz 1993
(Jolanta Les´niewska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Poland. Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Register in the Hoover Institution
Archives, oprac. Zbigniew Leopold S t a n´ c z y k, Stanford 1994
(Władysław Ste˛pniak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia Warszawy. Wydawnictwa cia˛głe 1795–1863, red. nauk. Janusz
D u r k o, Wrocław 1992 (Cecylia Pietrzak) . . . . . . . . . . . . . . . .
Robert B i e l e c k i Długa 7 w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1994
(Andrzej Chodubski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Powstanie Warszawskie w dokumentach brytyjskich i polskich. Katalog
wystawy, Warszawa 1994 (Violetta Urbaniak) . . . . . . . . . . . . . .
191
195
198
200
201
204
207
209
212
214
215
217
228
231
234
P r z e g l a˛ d c z a s o p i s m
,,The American Archivist’’, 1990, nr 1–4; 1991, nr 1, 4; 1992, nr 1–4
(Stanisław Nawrocki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,,Archives’’, t. 21, 1994, nr 92 (Edward Kołodziej) . . . . . . . . . .
,,Arhivski Vjesnik’’, t. 34, 1990; t. 35–36, 1991–1992 (Piotr Bering)
,,Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne’’, t. 61, 1992; t. 62, 1993
(Violetta Urbaniak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,,The Indian Archives’’, t. 41, 1992, nr 1 (Edward Kołodziej) . . . . .
. . .
. . .
. . .
237
249
251
. . .
. . .
255
258
SPIS TRES´ CI
,,Journal of the Society of Archivists’’, t. 15, 1994, nr 1–2 (Stanisław Nawrocki)
,,Krakowski Rocznik Archiwalny’’, t. 1, 1995 (Anna Wajs) . . . . . . . . .
,,Otieczestwiennyje Archiwy’’, 1994, nr 1–6 (Anna Wajs) . . . . . . . . . .
,,Restaurator’’, t. 15, 1994, nr 2–4 (Elz˙bieta Chrus´ciak) . . . . . . . . . . .
,,Sborn´lk Archivn´lch Prac´l’’, r. 41, 1991, nr 1–2; r. 42, 1992, nr 1; r. 43, 1993,
nr 1–2 (Halina Robo´tka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,,Slovenská Archivistika’’, r. 27, 1992, nr 1–2; r. 28, 1993, nr 2
(Halina Robo´tka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
260
262
265
277
281
284
Kronika
Konferencja Sekcji Archiwo´w Komunalnych MRA (Jo´zef Kazimierski,
Sławomir Radon´) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konferencja w San Miniato: ,,Standard opisu archiwalnego dla archiwo´w
europejskich — ISAD (G)’’ (Hubert Wajs) . . . . . . . . . . . . . . . .
Kurs Paleografii Łacin´skiej i Dyplomatyki w Bari (Janusz Grabowski) . . .
XVI Ogo´lnopolska Konferencja Historyko´w Kartografii
(Krystyna Wiwatowska-Chylin´ska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wystawa i sesja naukowa: ,,Orzeł Biały — 700 lat herbu pan´stwa polskiego’’
(Stefan K. Kuczyn´ski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konferencja w Łan´cucie ,,Archiwalia rodu Potockich’’ (Violetta Urbaniak)
Spotkanie w AGAD z dyrektorami Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym
Jorku (Małgorzata Osiecka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sesja naukowa i wystawa: ,,Okupacja hitlerowska w powiecie
tomaszowskim’’ (Andrzej Wro´bel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konferencja: ,,Jen´cy wojenni II wojny s´wiatowej’’ (Wanda Roman) . . . .
Sesja w AGAD pos´wie˛cona z´ro´dłom do dziejo´w Polski w Hoover Institution
on War, Revolution and Peace (Jolanta Grala) . . . . . . . . . . . . . .
Sesja naukowa oraz wystawa: ,,Antoni Ostrowski i jego dzieło’’
(Andrzej Wro´bel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pie˛c´ lat Archiwum Pomorskiego Armii Krajowej (Andrzej Tomczak) . . . .
Obchody siedemdziesie˛ciopie˛ciolecia wojewo´dztwa ło´dzkiego
(Andrzej Drakoniewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Trzydzies´ci pie˛c´ lat Archiwum Pan´stwowego w Os´wie˛cimiu
(Elz˙bieta Skalin´ska-Dindorf) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wystawa: ,,Łodzianie w drodze do szkolnictwa wyz˙szego’’
(Jadwiga Dziewałtowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wystawa: ,,Dokumenty — skarby Ziem Zachodnich i Po´łnocnych Polski’’
(Violetta Urbaniak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wystawa Archiwum Pan´stwowego w Siedlcach: ,,Wojna i okupacja
1939–1944’’ (Janusz Kuligowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,,Korzenie szlachectwa’’ — wystawa w Archiwum Gło´wnym Akt Dawnych
(Anna Wajs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,,Potoccy Herbu Pilawa. W kre˛gu aktywnos´ci rodu’’ — wystawa w AGAD
(Jolanta Grala) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fundacje i ich wkład w nauke˛ i kulture˛ polska˛ . . . . . . . . . . . . . . .
289
295
299
302
305
307
308
309
312
317
319
322
324
325
329
332
333
335
338
341
6
SPIS TRES´ CI
Z pobytu w archiwach moskiewskich (Ryszard Techman) . . .
Pobyt w Białoruskim Pan´stwowym Archiwum Historycznym w
(Jerzy Szumski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Z pobytu w archiwach praskich (Bogusława Czajecka) . . . .
Pobyt w Archiwum w Ołomun´cu (Roman Stelmach) . . . . . .
Z pobytu słuz˙bowego w RFN (Dorota Sokołowska) . . . . . .
Zmiana na stanowisku redaktora ,,Archeionu’’ . . . . . . . . .
Nagroda im. Adama Heymowskiego . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
Grodnie
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. .
345
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
349
350
352
353
353
354
Ewa Koczorowska-Pielin´ska (Danuta Skorwider) . . . . . . . . . . . . . . .
Marek Lewtak (Andrzej Biernat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
357
360
W s p o m n i e n i a p o s´ m i e r t n e
S t r e s z c z e n i a o b c o j e˛ z y c z n e
Contents of the issue. Summary (Ewa Nowowiejska-Kubo´w) . . . . . . . .
Table des matières. Résumés (Anna Laszuk, Wojciech Gilewski) . . . . . .
363
367
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE
ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
— PODSTAWA˛ DOBREGO RZA˛DZENIA*
Credo kaz˙dego archiwisty to s´wie˛tos´c´ fakto´w; jego gło´wne zadanie to
zachowanie faktograficznej wartos´ci powierzonych jego opiece dokumento´w; cel pracy — to udoste˛pnianie materiało´w wszystkim zainteresowanym dotarciem do z´ro´deł wiedzy bez jakichkolwiek uprzedzen´ i wahan´ 1.
To twierdzenie — sformułowane podczas II Mie˛dzynarodowego Kongresu
Archiwo´w w Scheveningen w Holandii w 1953 r. — opisuje gło´wne cele
archiwo´w: zachowanie i udoste˛pnianie zasobo´w archiwalnych dawnych administracji. Korzenie tego zadania sie˛gaja˛ czaso´w Rewolucji Francuskiej, kiedy
to wołanie ludu o kontrole˛ nad rza˛dem zostało wreszcie usłyszane. Cel ten
w naturalny sposo´b realizowano w społeczen´stwach opartych na zasadach
demokratycznych, takich jak społeczen´stwa zachodnioeuropejskie. W Europie
Wschodniej, gdzie rez˙imy komunistyczne były u władzy przez ponad 40 lat,
duch wolnos´ci i demokracji był wyciszany.
*
W dniach 21 i 22 XI 1994 r. odbyła sie˛ w Strasburgu konferencja pos´wie˛cona roli Rady Europy
w sprawach dotycza˛cych archiwo´w. Gło´wnym tematem konferencji były: ,,Archiwa w społeczen´stwie demokratycznym. Minimalne wymagania w zakresie tworzenia, administrowania i wykorzystywania archiwo´w oraz wspo´łpraca archiwalna w Europie. Cele i s´rodki wpo´łpracy, zadania
kro´tko-, s´rednio- i długoterminowe, procedury i metody’’. W rezultacie obrad opracowano ogo´lne
zalecenia w sprawie minimalnych demokratycznych wymagan´, kto´re Rada Europy moz˙e zalecic´
pan´stwom członkowskim. Okres´lono konkretne działania i projekty wspo´łpracy, kto´re sa˛ lub be˛da˛
realizowane czy tez˙ wspierane przez Rade˛ Europy. W drugiej cze˛s´ci tekstu zamieszczono zalecenia,
opracowane przez grupe˛ eksperto´w obecnych na konferencji, wraz ze wste˛pem przygotowanym
przez Jana van den Broeka, sekretarza Zarza˛du do Spraw Programu Europejskiego Mie˛dzynarodowej
Rady Archiwo´w i jego asystentke˛ pania˛ Ellen Steendam. Wyniki konferencji i powstałe w jej
naste˛pstwie zalecenia maja˛ istotne znaczenie dla wszystkich europejskich słuz˙b archiwalnych.
1
A.E. Ribberink, De overheid opent haar archiven 1766–1829, ,,Nederlands Archievenblad’’,
R. 84, 1980, s. 440–451.
8
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
Do kon´ca lat osiemdziesia˛tych naszego stulecia Europa była ideologicznie
podzielona. Zacho´d i jego społeczen´stwa oparte na zasadach demokratycznych
i Wscho´d, gdzie pod rza˛dami komunistycznymi pan´stwo miało kontrole˛ nad
kaz˙dym aspektem z˙ycia, były dwoma skrajnymi przeciwien´stwami. Takz˙e
i archiwa oraz ich organizacja były odbiciem zasad pan´stwa totalitarnego.
Funkcjonowały jako instrumenty władzy. Organizacje˛ i praktyke˛ archiwalna˛
charakteryzowała tajnos´c´ i selektywne podejs´cie do historii.
Po dramatycznych wydarzeniach, kto´re miały miejsce w Europie Wschodniej w latach 1989-1991, s´wiat dostrzegł pojawienie sie˛ wolnej prasy w kra´ rodkowej i Wschodniej, jak tez˙ przywro´cenie wolnos´ci słowa.
jach Europy S
Zmiany te zostały powitane z rados´cia˛, tym niemniej jednoczes´nie niosły ze
soba˛ pewne niebezpieczen´stwa. Brak stabilnos´ci politycznej, kto´ry miał miejsce w Europie Wschodniej, był wynikiem po cze˛s´ci szerzenia sie˛ pogłosek
i zachowania prasy, kto´ra musiała dopiero przywykna˛c´ do swej nowo zdobytej wolnos´ci, jak tez˙ po cze˛s´ci pogla˛do´w opartych na informacji ubogiej
i niekompletnej. Pełna i podlegaja˛ca kontroli informacja jest bowiem niezbe˛dna do stworzenia miejsca dla wywaz˙onych opinii, a w tym konteks´cie
znacza˛ca rola przypada administratorom dokumento´w i archiwom. Doste˛pnos´c´
informacji jest jednym z najwaz˙niejszych warunko´w wste˛pnych na drodze
budowania społeczen´stwa opartego na zasadach demokratycznych. Archiwa,
poza ich znaczeniem politycznym, odgrywaja˛ ro´wniez˙ istotna˛ role˛ w zakresie
kultury. Kaz˙dy kraj europejski zainteresowany jest bowiem zachowaniem
z´ro´deł do badan´ nad swoja˛ historia˛. Ponadto, mie˛dzynarodowa wspo´łpraca
intelektualna moz˙e rozwijac´ sie˛ tylko pod warunkiem istnienia systemu
włas´ciwie funkcjonuja˛cych archiwo´w, kto´re stwarzaja˛ zaro´wno krajowym jak
i zagranicznym badaczom moz˙liwos´c´ nieograniczonego doste˛pu do materiało´w z´ro´dłowych.
Z tych to powodo´w Rada Europy uznała archiwa za podlegaja˛ce jej
odpowiedzialnos´ci. W paz´dzierniku 1993 r. nakres´lony został pierwszy program
dotycza˛cy archiwo´w, przyje˛ty przez Komitet do spraw Kultury Rady Europy.
Program ten obejmował zorganizowanie konferencji w Strasburgu, w kto´rej
uczestniczyliby dyrektorzy archiwo´w pan´stwowych. Konferencja ta odbyła sie˛
w listopadzie 1994 r. Celem spotkania było ustalenie demokratycznych norm,
kto´rymi nalez˙y kierowac´ sie˛ przy tworzeniu, administrowaniu i wykorzystywaniu
archiwo´w, jak tez˙ okres´lenie zasad wspo´łpracy pomie˛dzy archiwami Europy
Zachodniej i Wschodniej.
Eksperci obecni na konferencji przedstawili propozycje praktycznych działan´
w ramach wspo´łpracy oraz sporza˛dzili liste˛ elemento´w, kto´re nalez˙y uwaz˙ac´ za
podstawe˛ demokratycznych zasad w polityce i praktycznym działaniu archiwo´w.
Działania, w kto´rych polityka archiwo´w europejskich winna znalez´c´ swoje
oparcie, moga˛ byc´ wyznaczone wedle trzech podstawowych kierunko´w: za-
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
9
chowanie dziedzictwa archiwalnego; demokratyzacja systemo´w i procedur
prawnych; otwarcie i poprawa doste˛pnos´ci archiwo´w. Te zakresy działan´ zostały
sformułowane juz˙ w pierwszym programie Rady Europy dotycza˛cym archiwo´w
i były wykorzystane przez eksperto´w jako punkty wyjs´ciowe do dalszych zalecen´.
Zachowanie dziedzictwa archiwalnego
Archiwa uwaz˙ane sa˛ za zbiorowa˛ pamie˛c´ społeczen´stwa. Dlatego tez˙ konserwacja i utrzymanie dziedzictwa archiwalnego jest zasadnicza˛ sprawa˛ dla kaz˙dego
kraju. Inny powo´d, dla kto´rego archiwom nalez˙na jest szczego´lna opieka, to fakt,
iz˙ ze wzgle˛du na ich szeroka˛ doste˛pnos´c´ zasoby archiwalne musza˛ byc´
przechowywane w dobrym stanie, pozwalaja˛cym na ich studiowanie i interpretacje˛.
Zachowanie zasobo´w archiwalnych ma swoje implikacje w czterech gło´wnych
sferach. Po pierwsze, budynki archiwo´w — ich wne˛trza i otoczenie zewne˛trzne
— powinny byc´ regularnie kontrolowane i włas´ciwie konserwowane w celu
zabezpieczenia dokumento´w przed groz´ba˛ uszkodzen´ chemicznych, fizycznych
lub biologicznych. Normy bezpieczen´stwa i plany działan´ awaryjnych powinny
byc´ wsze˛dzie opracowane i wdroz˙one. Niezbe˛dne jest cia˛głe wspo´łdziałanie
archiwo´w i instancji władz publicznych, ułatwiaja˛ce bezproblemowe wdraz˙anie
procedur oceny dokumento´w w celu wyboru tych, kto´re maja˛ zostac´ zachowane.
Ostatnia˛ sprawa˛ sa˛ techniki konserwacji i przechowywania materiało´w archiwalnych, kto´re stawiaja˛ wysokie wymagania w zakresie sprze˛tu i specjalistycznej
wiedzy.
Sprawy te sa˛ro´z˙nie traktowane w rozmaitych krajach europejskich. Wspo´lnym
´ rodkowej i Wschodniej jest brak s´rodko´w
problemem archiwo´w w Europie S
finansowych na realizacje˛ podstawowych wymagan´ dotycza˛cych konserwacji.
Dlatego tez˙ sprawa pomocy w tej konkretnej dziedzinie musi zostac´ włas´ciwie
rozpatrzona.
Demokratyzacja systemo´w i procedur prawnych
Społeczen´stwo demokratyczne charakteryzuje sie˛ tolerancja˛ wobec ro´z˙norodnos´ci jego składniko´w, jak tez˙ istnieniem systemu zasad i wartos´ci wspo´łdziałania. Jest to bezwzgle˛dnie społeczen´stwo prawa. W Europie Zachodniej
prawo kształtowało sie˛ w praktyce, maja˛c zasadniczy wpływ na z˙ycie publiczne
i be˛da˛c rozumiane jako z´ro´dło wzajemnych praw i obowia˛zko´w wszystkich
podmioto´w systemu prawnego2. Ta tradycja, nadaja˛ca prawu suwerenna˛ władze˛,
2
From a one-party state to democracy: transition in Eastern Europe, wyd. J. Frentzel-Zago´rska,
Amsterdam–Atlanta 1993, s. 93.
10
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
nie jest wszechobecna. Nie wyste˛puje cze˛sto tam, gdzie wpływ pan´stwa jest
dominuja˛cy, np. w byłym imperium sowieckim prawo nie było jednoznaczne
z niezalez˙nym wymiarem sprawiedliwos´ci.
Prawo wykorzystywane było jako instrument władzy centralnej 3. Gdy w Europie Zachodniej rozwijały sie˛ i rozkwitały tradycje praworza˛dnos´ci, to w Europie
Wschodniej były to raczej tradycje silnej władzy pan´stwowej. Wynikiem tych
proceso´w sa˛ obecnie głe˛bokie ro´z˙nice pomie˛dzy krajami europejskimi w zakresie
roli prawa w społeczen´stwie. Jednakz˙e władza moz˙e podlegac´ prawu tylko w tych
społeczen´stwach, w kto´rych prawo oparte jest na zasadach całkowitej autonomii4.
Budowanie i przekształcanie pan´stwa w oparciu o normy prawa jest podstawowym zadaniem byłych krajo´w totalitarnych, jako jedno z najbardziej
pilnych i jednoczes´nie najbardziej złoz˙onych.
Gło´wnym celem archiwo´w jest zachowanie i szerokie udoste˛pnianie zasobo´w
archiwalnych byłych administracji, s´cis´le powia˛zane z zachowaniem narodowej
suwerennos´ci i maja˛ce bezpos´redni wpływ na stosunki pomie˛dzy władzami
pan´stwowymi i obywatelami. Jednakz˙e konieczne jest funkcjonowanie niezalez˙nego systemu zasad i przepiso´w. Dlatego tez˙, naczelnym zadaniem krajo´w Europy
Wschodniej jest odnowienie lub ustanowienie przepiso´w prawnych dotycza˛cych
archiwo´w.
Otwarcie i poprawa doste˛pnos´ci archiwo´w
Doste˛pnos´c´ archiwo´w jest zaro´wno wynikiem, jak i warunkiem istnienia
społeczen´stwa demokratycznego. Dwa istotne aspekty wymagaja˛ omo´wienia
w dziedzinie przepiso´w dotycza˛cych udoste˛pniania zasobo´w. Po pierwsze, doste˛p
oznacza ujawnienie informacji dla wszystkich, bez z˙adnych ograniczen´. W konsekwencji kaz˙dy ma prawo do swobodnego doste˛pu do z´ro´deł informacji.
Jes´li badacz chce przestudiowac´ pewne dokumenty w archiwum, musi miec´
stworzona˛ moz˙liwos´c´ bezpos´redniej oceny, jakie sa˛ tam dokumenty do badan´ na
interesuja˛cy go temat. Ida˛c dalej, urze˛dnik archiwum musi pokazac´ zainteresowanemu wszystkie istotne dokumenty bez ,,wste˛pnej selekcji’’, charakterystycznej
dla praktyk archiwo´w rez˙imo´w totalitarnych. Od czasu zasadniczych zmian
w latach 1989-1991 wszystkie kraje Europy Wschodniej zdecydowały sie˛ na
zniesienie ograniczen´ w doste˛pie do archiwo´w. Obecne odtajnienie dokumento´w
władz pan´stwowych dowiodło, jak waz˙nym czynnikiem w procesie demokratyzacji i kształtowania s´wiadomos´ci sa˛archiwa. Ludzie chca˛ wiedziec´, co stało
sie˛ z członkami ich rodzin, kto jest odpowiedzialny za złe rza˛dzenie czy katastrofy
ekologiczne.
3
4
Jbid., s. 94.
Jbid., s. 109.
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
11
Drugim aspektem sprawy przepiso´w okres´laja˛cych zasady doste˛pnos´ci jest
fakt, iz˙ doste˛pnos´c´ archiwo´w gwarantuje jawnos´c´ zarza˛dzania, a w konsekwencji
´ wiadomos´c´,
sprawia, z˙e aparat administracyjny funkcjonuje bardziej wydajnie. S
z˙e informacja stanie sie˛ po upływie pewnego okresu czasu publicznie doste˛pna
pomaga zapobiec korupcji. Istnienie ,,otwartych’’ archiwo´w ma istotne znaczenie
dla kontroli nad instytucjami publicznymi, sprzyja ich jawnos´ci, zapobiega
decyzjom arbitralnym i korupcji. W pewien sposo´b rzetelne zarza˛dzanie archiwami moz˙e wpływac´ na działanie instytucji administracji pan´stwowej i jest
podstawa˛ społeczen´stwa obywatelskiego.
Projekty dotycza˛ce archiwo´w wspierane przez Rade˛ Europy
W latach 1993-1994 Rada Europy wspierała wiele projekto´w w dziedzinie
archiwistyki, kto´re mies´ciły sie˛ w przedstawionych trzech gło´wnych kierunkach
działan´. Jesienia˛ 1993 r. w Bonn, a naste˛pnie w Wiedniu odbyły sie˛ dwa seminaria
na temat przepiso´w prawnych dotycza˛cych archiwo´w, podczas kto´rych omo´wiono
problemy prawne zwia˛zane z systemem administracji pan´stwowej w Europie
´ rodkowej i Wschodniej, jak tez˙ zbadano moz˙liwos´ci ujednolicenia ustawodawS
stwa archiwalnego. Jesienia˛ naste˛pnego roku zorganizowano w Lyonie i Bernie
dwa naste˛pne seminaria na temat sieci archiwalnych. Celem obu tych seminario´w
było danie szansy przedstawicielom regionalnych lub miejskich archiwo´w krajo´w
´ rodkowej i Wschodniej poznania organizacji struktur archiwalnych
Europy S
w Szwajcarii i Francji. We wrzes´niu 1994 r. Rada Europy wspierała misje˛ do
Mołdawii, maja˛ca˛ na celu ocene˛ sytuacji tamtejszych archiwo´w. Archiwa
Mołdawii wymagaja˛ najwie˛kszej pomocy w zakresie konserwacji i mikrofilmowania dokumentacji archiwalnej.
Podczas konferencji na temat wspo´łpracy archiwo´w Europy wyznaczono
konkretne działania maja˛ce otrzymac´ poparcie Rady Europy w 1995 r.
W zakresie konserwacji zasobu archiwalnego Rada Europy przyła˛czy sie˛ do
mie˛dzynarodowego programu ocalenia zbioro´w Rosyjskiego Pan´stwowego Archiwum Historycznego w Petersburgu. Realizacje˛ tego programu rozpocze˛to juz˙
kilka lat temu.
Kwestie prawne omawiano podczas szkolenia w Moskwie w marcu 1995 r.,
zorganizowanego dla archiwisto´w federalnych, regionalnych i lokalnych archiwo´w Federacji Rosyjskiej, pos´wie˛conego kierowaniu słuz˙bami archiwalnymi
i wdraz˙aniu nowych regulacji. Ponadto Rada Europy brała udział w finansowaniu
koszto´w szkolenia archiwisto´w z Europy Wschodniej zajmuja˛cych sie˛ modernizacja˛ archiwo´w, w tym prywatnych, centralnych i regionalnych, poprawa˛
doste˛pnos´ci dokumento´w dzie˛ki zastosowaniu skomputeryzowanych pomocy
archiwalnych oraz wypracowaniem standardowych warunko´w udoste˛pniania
zasobo´w archiwalnych. Szkolenie odbyło sie˛ w Polsce, w Siedlcach we wrzes´niu
1995 r.
12
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
Projektem juz˙ podje˛tym i wspieranym przez Rade˛ Europy jest tez˙ komputeryzacja archiwum Kominternu w Moskwie. Celem projektu jest ułatwienie
badan´ mie˛dzynarodowych dzie˛ki udoste˛pnieniu dokumento´w Kominternu, znacza˛cych dla historii wielu krajo´w. Zainstalowano pierwsze urza˛dzenia, a dokumentalis´ci archiwum Kominternu zostana˛ przeszkoleni w zakresie komputerowego
wprowadzania danych.
Podczas konferencji w Strasburgu duz˙o uwagi pos´wie˛cono zasobom archiwalnym Albanii, kto´ra — po długotrwałej izolacji — wymaga obje˛cia programem
wszechstronnej pomocy archiwalnej, w tym istotnej pomocy materialnej. Pierwsza misja, finansowana przez Rade˛ Europy, zorganizowana została w 1994 r.,
z zamiarem zidentyfikowania obszaro´w najpilniejszych potrzeb. Druga misja
opracowała juz˙ konkretne projekty działan´.
Konferencja na temat wspo´łpracy archiwo´w Europy była naste˛pnym krokiem
na drodze przekształcen´ sposobu zarza˛dzania archiwami w Europie zgodnie
z poste˛puja˛ca˛ demokratyzacja˛ społeczen´stw. Chociaz˙ ostatnie zmiany w Europie
Wschodniej skupiły mie˛dzynarodowa˛ uwage˛ na procesach demokratycznych
´ rodkowej i Wschodniej, błe˛dem byłoby
gło´wnie w społeczen´stwach Europy S
załoz˙enie, iz˙ demokracja jest czyms´ statycznym, dawno osia˛gnie˛tym na Zachodzie i dopiero budowanym na Wschodzie. Demokracja nadal pozostaje
otwartym wyzwaniem dla wszystkich społeczen´stw s´wiata, poniewaz˙ zachodza˛ce
procesy rozwoju gospodarczego, politycznego i technologicznego stawiaja˛ nowe
wymagania na polu jawnos´ci, moz˙liwos´ci kontroli i praworza˛dnos´ci. Rada
Europy, uznaja˛c sie˛ za straz˙nika demokracji i praw człowieka, uznała problem
zarza˛dzania archiwami jako priorytetowy dla budowania i zachowania obywatelskiego społeczen´stwa Europy.
Zalecenia dla Rady Europy dotycza˛ce
programu do spraw archiwo´w
Preambuła
W społeczen´stwach demokratycznych archiwa dotycza˛ ludzi, tworzone sa˛
przez ludzi i dla ludzi. Archiwa publiczne okres´laja˛ stosunki pomie˛dzy rza˛dem
i rza˛dzonymi. Archiwa sa˛ pamie˛cia˛ narodo´w i powinny byc´ zachowywane
i udoste˛pniane na rzecz demokratycznych potrzeb społeczen´stwa.
Eksperci zalecili, aby Rada Europy i Mie˛dzynarodowa Rada Archiwo´w
opracowały stanowisko pomocne konkretnym krajom we wdroz˙eniu minimalnych
wymagan´ zmierzaja˛cych do osia˛gnie˛cia minimum zasad demokracji. Dokument
ten powinien uwzgle˛dniac´ naste˛puja˛ce sprawy:
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
13
Na rzecz rozwoju demokracji
Zapewnienie ro´wnego doste˛pu dla wszystkich, bez dyskryminacji ze wzgle˛du
na płec´, rase˛, kolor, religie˛, pogla˛dy polityczne, pochodzenie narodowe i społeczne, powia˛zania z mniejszos´ciami narodowymi, stan posiadania, status prawny
i in.; rola archiwo´w winna znalez´c´ nalez˙yte odbicie w krajowych systemach
informacyjnych; wykorzystanie dziedzictwa archiwalnego powinno byc´ aktywnie
promowane; akta instytucji publicznych powinny byc´ doste˛pne tak szybko po ich
wytworzeniu, jak tylko to moz˙liwe, przy jednoczesnym uznaniu koniecznos´ci
ochrony praw osobistych i bezpieczen´stwa narodowego przez okres´lony okres
czasu i zgodnie z obowia˛zuja˛cym prawem; respektuja˛c prawa prywatnych włas´cicieli archiwo´w pan´stwo powinno zache˛cac´ ich do zachowywania
i udoste˛pniania całego ich dziedzictwa archiwalnego; niezbe˛dna jest profesjonalna kontrola archiwo´w nad wszystkimi stadiami istnienia akt instytucji publicznych, bez wzgle˛du na ich format czy nos´nik; nalez˙y zachowac´ pełna˛ statutowa˛
kontrole˛ nad ogo´łem instytucji publicznych — byłych, istnieja˛cych obecnie
i w przyszłos´ci.
Rola archiwo´w w społeczen´stwie demokratycznym
Aby archiwa mogły włas´ciwie wypełniac´ swoja˛ role˛ w społeczen´stwie
demokratycznym we wszystkich programach archiwalnych, musza˛ byc´ uwzgle˛dnione naste˛puja˛ce elementy:
a) w z a k r e s i e p o l i t y k i a r c h i w a l n e j i p r z e p i s o´ w p r a w n y c h : opracowanie i wdroz˙enie włas´ciwej polityki rozwoju archiwo´w jak tez˙
wszechstronnych i aktualnych przepiso´w prawnych; narodowy system archiwalny
winien odpowiadac´ za wdroz˙enie tej polityki w ramach takiego systemu
prawnego, jak tez˙ powinien miec´ stworzone moz˙liwos´ci finansowe dla realizacji
tych celo´w; bez wzgle˛du na instytucjonalna˛ kontrole˛ nad narodowym systemem
archiwalnym winien on odpowiadac´ przed społeczen´stwem zgodnie z zasadami
prawa; zagwarantowanie autonomii zawodowej i niezalez˙nos´ci od jakichkolwiek
nacisko´w zewne˛trznych; ustalenie minimalnych wymagan´ dla wszystkich działan´
w dziedzinie archiwistyki; systematyczna realizacja polityki odtajniania zbioro´w
archiwalnych.
b) w z a k r e s i e t w o r z e n i a i u d o s t e˛ p n i a n i a : opracowanie włas´ciwych norm dotycza˛cych przechowywania materiało´w (z uwzgle˛dnieniem
budynko´w); usprawnienie zarza˛du nad aktami; zache˛canie włas´cicieli archiwo´w
prywatnych do zachowywania i udoste˛pniania zbioro´w; okres´lenie standardo´w
opisu dokumento´w; aktualizacja Konwencji Haskiej w zakresie ochrony do´br
kultury w przypadku wojny lub konflikto´w zbrojnych; działanie na rzecz
wspo´łpracy mie˛dzynarodowej w przypadku kle˛sk i katastrof; zastosowanie
nowoczesnych technik informatycznych i telekomunikacyjnych na poziomie
14
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
lokalnym, krajowym i mie˛dzynarodowym; publiczne udoste˛pnianie wszystkich
pomocy archiwalnych.
c) w z a k r e s i e d o s k o n a l e n i a z a w o d o w e g o : zatrudnianie wysoko wykwalifikowanej kadry; działania na rzecz opracowywania profesjonalnych
programo´w nauki — podstawowych oraz słuz˙a˛cych podnoszeniu kwalifikacji;
opracowanie kodeksu zasad praktycznych i etycznych; tłumaczenie i rozpowszechnianie literatury fachowej; nadanie włas´ciwej wagi pogla˛dom i działaniom
stowarzyszen´ archiwalnych.
Wspo´łpraca mie˛dzynarodowa
W dziedzinie wspo´łpracy mie˛dzynarodowej grupa eksperto´w zaleciła naste˛puja˛ce konkretne działania i projekty dotycza˛ce wspo´łpracy, kto´re maja˛ byc´
realizowane i finansowane przez Rade˛ Europy i inne organizacje mie˛dzynarodowe i narodowe.
Grupa zwro´ciła szczego´lna˛ uwage˛ na koniecznos´c´ uwzgle˛dnienia problemo´w, przed kto´rymi stane˛ły archiwa Europy Wschodniej, zwłaszcza w sferze
przepiso´w archiwalnych, doste˛pu do archiwo´w i zabezpieczenia zasobu
archiwalnego. Eksperci uwzgle˛dnili kryteria dotycza˛ce projekto´w okres´lonych
przez Rade˛ Europy i przyje˛tych przez Komitet Kultury Rady w paz´dzierniku 1993
r.
Naste˛puja˛ce projekty, zgodnie z z˙yczeniami Rady, maja˛ na celu usprawnienie
doste˛pnos´ci archiwo´w, odnos´nych przepiso´w prawnych i metod przechowywania
zasobo´w. Powinny one miec´ charakter ponadnarodowy lub wielostronny
i uwzgle˛dniac´ potrzeby archiwisto´w z ro´z˙nych regiono´w lub pan´stw. Niezbe˛dne
wydaje sie˛ ro´wniez˙ okres´lenie metod oceny efektywnos´ci zaproponowanych
projekto´w.
1. P r o g r a m y o p r a c o w a n e d l a z a k t u a l i z o w a n i a u s t a w o d a w s t w a i p r z e p i s o´ w p r a w n y c h d o t y c z a˛ c y c h a r c h i w o´ w
w n o w y c h s p o ł e c z e n´ s t w a c h d e m o k r a t y c z n y c h . Odnowienie
i przyje˛cie ustawodawstwa dotycza˛cego archiwo´w jest sprawa˛ priorytetowa˛
w krajach Europy Wschodniej. Potrzeba˛ chwili jest wprowadzenie przepiso´w
obowia˛zuja˛cych administracje˛ rza˛dowa˛ oraz przepiso´w i procedur dotycza˛cych
prywatyzacji archiwo´w znajduja˛cych sie˛ uprzednio pod kontrola˛ pan´stwa.
Kolejna˛ aktualna˛ potrzeba˛ jest przekształcenie struktur archiwalnych z całkowicie scentralizowanych w inne ich formy, odpowiadaja˛ce potrzebom społeczen´stwa, np. centralne i regionalne relacje mie˛dzy instytucjami archiwalnymi.
Proponowane działania:
Jako kontynuacje˛ wczes´niejszych prac o charakterze mie˛dzynarodowym
Federacja Rosyjska proponuje zorganizowanie w Moskwie w dniach 21–24 III
1995 r. szkolenia dla federalnych, regionalnych i lokalnych archiwisto´w na temat
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
15
zarza˛dzania i wdraz˙ania nowych procedur, maja˛cych na celu rozwo´j archiwo´w
i udoste˛pnienie zasobo´w.
Polska proponuje organizacje˛ mie˛dzynarodowego szkolenia dla archiwisto´w
Europy Wschodniej, podejmuja˛cego problemy wynikaja˛ce z modernizacji archiwo´w, w tym prywatnych, centralnych i regionalnych, sprawy dotycza˛ce
usprawnienia doste˛pnos´ci archiwo´w dzie˛ki skomputeryzowanym pomocom
archiwalnym, jak tez˙ standardowych warunko´w udoste˛pniania zbioro´w.
2. P r o g r a m y d o t y c z a˛ c e b e z p i e c z e n´ s t w a a r c h i w o´ w ,
w t y m o p r a c o w y w a n i e p l a n o´ w a w a r y j n y c h n a w y p a d e k
k a t a s t r o f , s z k o l e n i e k o n s e r w a t o r o´ w i d o r a d z t w o w d z i e d z i n i e p o m i e s z c z e n´ a r c h i w a l n y c h i i c h w y p o s a z˙ e n i a .
Wzorcowe os´rodki konserwacji archiwalnej i przechowywania zbioro´w dla
potrzeb szkoleniowych. Kolejnym zaleceniem jest zaangaz˙owanie sie˛ Rady
Europy w mie˛dzynarodowy program na rzecz bezpieczen´stwa Rosyjskiego
Archiwum Historycznego w Petersburgu.
3. P r o g r a m y m a j a˛ c e n a c e l u p o p r a w e˛ d o s t e˛ p n o s´ c i
a r c h i w o´ w d z i e˛ k i p o m o c o m a r c h i w a l n y m , p u b l i k a c j o m ,
mikrofilmom, systemom komputerowym list dokument o´ w i i n f o r m a c j i w ł a s´ c i w y m d l a k o n k r e t n y c h w a r u n k o´ w .
A. Komputeryzacja archiwum wspo´lnego narodowego dziedzictwa Europy
Projekt Komintern. Zarys planu działan´: faza 1 (na ukon´czeniu): zaadaptowanie oprogramowania z Sewilli; faza 2: szkolenie personelu, zakup sprze˛tu,
wdroz˙enie bazy danych i pilotowej operacji skanowania; faza 3: profesjonalna
ocena realizacji projektu, raport o metodach działania rozpowszechniony w europejskim s´rodowisku archiwalnym; faza 4: zakon´czenie programu kopiowania
i oceny korzys´ci dla badan´ naukowych.
Uwzgle˛dniaja˛c osia˛gnie˛cia bibliotekoznawstwa, proponuje sie˛ zbadanie moz˙liwos´ci naste˛puja˛cych działan´:
Wdroz˙enie automatycznego systemu katalogowania dla zbioro´w archiwalnych
na poziomie zespołu archiwalnego w Europie, ze szczego´lnym uwzgle˛dnieniem
udoste˛pnienia informacji o archiwach wschodnioeuropejskich.
Wprowadzenie odpowiednich systemo´w wyszukiwawczych dla archiwo´w
pracuja˛cych w oparciu o systemy inne, niz˙ bibliograficzne — pomoc doradcza
krajom Europy Wschodniej i Zachodniej maja˛ca na celu wykorzystanie najlepszych praktyk.
Zbadanie najkorzystniejszych systemo´w komputerowych do zarza˛dzania
aktami, wyboru i transferu dokumento´w z instytucji publicznych do archiwo´w,
z uwzgle˛dnieniem ro´z˙nych nos´niko´w.
Powołanie grup eksperto´w działaja˛cych pod auspicjami MRA przy pomocy
organizacji pozarza˛dowych we wspo´łpracy z DG XIII Komisji Europejskiej.
16
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
B. Poprawa doste˛pnos´ci archiwo´w
W celu poprawy doste˛pnos´ci archiwo´w dla uz˙ytkowniko´w — okres´lenie
warunko´w obowia˛zuja˛cych archiwa centralne i regionalne, w oparciu o posiadane
s´rodki, dotycza˛ce prawa wejs´cia, doste˛pnos´ci do pomocy archiwalnych, informacji, godzin otwarcia, moz˙liwos´ci sprze˛towych wykonywania kopii.
Projekt pilotaz˙owy moz˙e zostac´ zrealizowany w instytucjach zgłaszaja˛cych sie˛
na zasadzie dobrowolnos´ci.
Opracowanie bazowego zestawu teksto´w lub innych materiało´w szkoleniowych dotycza˛cych archiwistyki, kto´re maja˛ byc´ przetłumaczone na je˛zyki
europejskie i rozpowszechnione w instytucjach archiwalnych ro´z˙nych poziomo´w.
Poprawe˛ doste˛pnos´ci moz˙na ro´wniez˙ osia˛gna˛c´ dzie˛ki opracowaniu pomocy
archiwalnych i realizacji programo´w wymiany mikrofilmo´w na drodze mie˛dzynarodowej wspo´łpracy ro´z˙nych krajo´w w ramach grup wydzielonych na podstawie ich historii archiwalnej, np. kraje byłego imperium Habsburskiego,
pan´stwa bałtyckie, byłego imperium Ottoman´skiego, byłego bloku sowieckiego.
Polska zaproponowała zorganizowanie (termin: lato 1995 r.) mie˛dzynarodowej konferencji na temat znaczenia badan´ nad historia˛ archiwo´w byłych partii
´ rodkowej i Wschodniej.
komunistycznych w Europie S
4. P r o g r a m y m a j a˛ c e n a c e l u p o p r a w e˛ z a r z a˛d z a n i a s y s t e m a m i a r c h i w a l n y m i i s a m y m i a r c h i w a m i , z a r o´ w n o
w znaczeniu profesjonalnym (np. standardy opisu archiwalnego) jak i typowo organizacyjno-administracyjnym.
Wszechstronny program pomocy niezbe˛dny jest dla archiwo´w Albanii, kto´ra
przez długi okres czasu była całkowicie odizolowana od s´wiata zewne˛trznego;
program winien obejmowac´ znacza˛ca˛ pomoc materialna˛.
Szczego´lnie istotne znaczenie w okresie przejs´ciowym ma specjalistyczne
szkolenie archiwisto´w, maja˛ce na celu zapewnienie cia˛głos´ci proceso´w modernizacyjnych oraz wprowadzenie nowych zasad organizacyjnych i metod pracy.
Konkretne działania powinny koncentrowac´ sie˛ na czterech rodzajach szkolenia: wspieranych przez Rade˛ Europy inicjatyw tworzenia profesjonalnych
os´rodko´w szkoleniowych w pan´stwach lub regionach (np. Maribor); kro´tkoterminowych kursach w ro´z˙nych pan´stwach, ukierunkowanych na specyficzne
potrzeby archiwisto´w; dłuz˙szych szkoleniach i praktykach zawodowych (np.
dwumiesie˛czne) poza granicami kraju; wspieraniu zawodowego szkolenia archiwisto´w na poziomie uniwersyteckim.
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
17
Wnioski
Eksperci zalecili ponadto, aby Rada Europy monitorowała wdraz˙anie uzgodnionych zalecen´ i zapewniła uwzgle˛dnienie archiwo´w we wszelkich dalszych
rozwaz˙aniach dotycza˛cych spraw kultury.
Tłumaczyła z angielskiego: Ewa Nowowiejska-Kubo´w
Initiatives for sound archives management — a building stone for good governance.
The text constitutes summing up of statements concerning archives during the Conference
in Strasbourg in November 1994, the proceedings of which were devoted to the following
subject: ’’Archives in a democratic society. Minimum requirements for the creation, the
administration and the use of archives as well as co-operation between archives in Europe.
Goals and means of co-operation, short-, middle-, and long-term tasks, procedures and
methods’’. The most important of the issues discussed were the following: preservation of
the archival heritage, democratisation of legal systems and procedures, the opening up and
improvement of the accessibility of archives, archival projects supported financially and
substantially by the Council of Europe. The minimum requirements were defined with
regard to democracy, recommended by the Council of Europe for its member countries, in
particular postcommunist countries of Central and Eastern Europe; projects to be
implemented were also defined. In the second part of the article Recommendations
elaborated by the experts conference participants, are presented, preceded with an
introduction written by the Secretary of the Board on the European Programme of the
International Council on Archives and his assistant. The Recommendations are of enormous
importance to achieve a uniform character of structures and actions of all European archival
services.
Initiatives ayant pour but une gestion consciencieuse des archives comme base d’une
bonne gestion. Ce texte est une synthèse des formulations relatives aux archives, apparues
dans le cadre de la conférence de Strasbourg du mois de novembre 1994 qui a débattu le
problème des ,,Archives dans la société démocratique. Exigences minimales dans le
domaine de la création, de l’administration et de l’utilisation des archives ainsi que
coopération en matière d’archives en Europe. Objectifs et moyens de la coopération, tâches
à court, à moyen et à long terme, procédures et méthodes’’. Les questions le plus
importantes à être discutées ont porté sur la conservation du patrimoine d’archives, la
démocratisation des systèmes et des procédures juridiques, l’ouverture et l’amélioration de
l’accessibilité des archives, les projets concernant les archives pouvant bénéficier d’un
appui de fond et celui financier du Conseil de l’Europe. Des exigences minimales en
matière de la démocratisation ont été fixées, exigences que le Conseil recommande aux
pays membres, notamment à ceux postcommunistes de l’Europe centrale et orientale; des
18
INICJATYWY MAJA˛CE NA CELU RZETELNE ZARZA˛DZANIE ARCHIWAMI
projets à réaliser ont été indiqués. La seconde partie de l’article comporte des
Recommandations, élaborées par le conseil des experts-participants à la conférence et
dotées d’une introduction due à la plume du secrétaire de la Direction pour le programme
européen du Conseil international des archives et de son assistante. Les Recommandations
revêtent une très grande importance pour l’harmonisation de la forme et du contenu des
activités de tous les services d’archives européens.
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
JERZY SKOWRONEK
(Warszawa)
´ ŁPRACA ARCHIWO´ W*
MIE˛DZYNARODOWA WSPO
Nowe prawo archiwalne wprowadzone w z˙ycie w cia˛gu ostatnich lat w coraz
˛
wiekszym stopniu uwzgle˛dnia procesy demokratyzacyjne, tzn. moz˙liwie szerokie i jednakowe dla wszystkich prawo doste˛pu do archiwo´w. Najbardziej
demokratyczne szwedzkie rozwia˛zanie w tym wzgle˛dzie (gwarantuja˛ce doste˛p
nie tylko do archiwo´w historycznych, ale takz˙e biez˙a˛cych, tzn. dokumento´w
gromadzonych w kancelariach administracji pan´stwowej) pozostaje jeszcze
nieosia˛galnym ideałem, lecz doste˛p do archiwo´w historycznych, tj. dokumento´w
maja˛cych 30 lub wie˛cej lat, staje sie˛ powszechna˛ norma˛. Pod tym wzgle˛dem nie
ma istotnych ro´z˙nic mie˛dzy Wschodem i Zachodem Europy czy Ameryka˛.
Zbyt cze˛ste wyja˛tki od tej normy wia˛z˙a˛ sie˛ z istnieniem ro´z˙nego rodzaju
archiwo´w wyła˛czonych z jednolitej struktury archiwo´w narodowych i obowia˛zuja˛cych w nich reguł. Sa˛ to archiwa resortowe, tworzone w ministerstwach spraw
wewne˛trznych, spraw zagranicznych i obrony narodowej. W wielu krajach
poddane sa˛ one pełnej władzy kieruja˛cego danym resortem ministra i od jego
woli zalez˙y zezwolenie lub zakaz udoste˛pniania dokumento´w, a nawet w ogo´le
dopuszczenie do pracy w archiwum.
Nalez˙y da˛z˙yc´ do wyeliminowania znacznych, a nieuzasadnionych ro´z˙nic
w doste˛pie do tych archiwo´w w ro´z˙nych krajach. Konieczne jest tu działanie na
skale˛ mie˛dzynarodowa˛. Wydaje sie˛, z˙e taka˛ inicjatywe˛ powinna zrealizowac´
Mie˛dzynarodowa Rada Archiwo´w, działaja˛c w imieniu UNESCO.
Oczywis´cie, da˛z˙a˛c do zagwarantowania takich samych zasad doste˛pu do tych
archiwo´w wyodre˛bnionych, nalez˙y zbadac´, czy zaso´b archiwo´w danego resortu
jest w ro´z˙nych krajach ten sam. Jes´li jest całkowicie odmienny, jednakowe
zasady udoste˛pniania powinny obejmowac´ ten sam lub zbliz˙ony zakres zasobu
archiwalnego. Opowiadam sie˛ raczej za zachowaniem wie˛kszej liczby kategorii
* Głos przedstawiony na V S
´ wiatowym Kongresie International Council for Central and East
European Studies w Warszawie, dnia 6 VIII 1995 r., w ramach sesji I — 20: ,,Wspo´łpraca
mie˛dzynarodowa’’.
20
JERZY SKOWRONEK
akt (kto´re w archiwach innych krajo´w sa˛ niszczone po trzydziestu czy siedemdziesie˛ciu latach), ale w takim wypadku doste˛p do tych kategorii dokumento´w,
kto´re w innych archiwach sa˛ niszczone, moz˙e byc´ obwarowany dodatkowymi
warunkami.
Istotnym warunkiem okres´laja˛cym rzeczywista˛ doste˛pnos´c´ do archiwum jest
moz˙liwos´c´ uzyskania informacji o jego zasobie, a zwłaszcza stopien´ szczego´łowos´ci tych informacji. Wymienianie jednostkowych dokumento´w i ich tres´ci
faktycznie zwie˛ksza wielokrotnie doste˛pnos´c´ do zasobu archiwum w poro´wnaniu ze zbiorami archiwalnymi, o kto´rych informacja ogranicza sie˛ jedynie do
wymienienia tytuło´w całych ksia˛g (czy teczek dokumento´w).
Konieczne jest podje˛cie inicjatyw w zakresie pogłe˛biania informacji i zintensyfikowania ich obiegu na poziomie mie˛dzynarodowym. Wdroz˙enie wymiany
informacji na szeroka˛ skale˛ poprzez mie˛dzynarodowa˛ siec´ komputerowa˛ baz
danych be˛dzie wymagac´ jeszcze wielu lat, ze wzgle˛du na znaczne koszty.
Dlatego nalez˙y da˛z˙yc´ do opracowywania i publikowania katalogo´w (inwentarzy)
najwaz˙niejszych i najciekawszych — w skali mie˛dzynarodowej — zasobo´w
archiwalnych z ro´z˙nych krajo´w. Prace takie, ze s´wietnymi rezultatami, zapocza˛tkowały centralne archiwa rosyjskie i os´rodki naukowe (uniwersyteckie), zwłaszcza w stosunku do dokumentacji ruchu komunistycznego. Jest to jednak
działanie ad hoc, wywołane nagłym wzrostem zainteresowania dziejami wspo´łczesnymi bloku radzieckiego (i moz˙liwos´ciami szerokiego wykorzystania archiwo´w).
Nalez˙y pomys´lec´ o realizowaniu tej inicjatywy na szersza˛ skale˛ i w sposo´b
systematyczny, moz˙e w formie grupy eksperto´w MRA, kto´ra opracuje liste˛
priorytetowych zasobo´w archiwalnych lub problemo´w badawczych, dla
kto´rych nalez˙y przygotowywac´ mie˛dzynarodowe katalogi dokumento´w archiwalnych.
Bardzo pilnie potrzebne jest opracowanie takich katalogo´w dla przebogatych
zbioro´w archiwalnych Hoover Institution. Dotychczasowe informatory (takz˙e
komputerowa baza danych) sa˛ nazbyt ogo´lnikowe. W istocie dla sprawdzenia
zasobu konieczny jest pobyt w Instytucie (np. Naczelna Dyrekcja Archiwo´w
Pan´stwowych w Warszawie nie otrzymała z˙adnej odpowiedzi na temat materiało´w dotycza˛cych sprawy katyn´skiej), a dla historyko´w z Europy (poza bardzo
nielicznymi stypendystami) jest to zbyt kosztowne i trudne. Uwaz˙am, z˙e
faktycznie archiwa te sa˛ wykorzystywane w około 5–6%, ich zaso´b tylko w tak
nikłej cza˛stce wszedł do badan´ naukowych i obiegu informacji naukowej.
Formalnie doste˛p jest naprawde˛ pełny i bez ograniczen´, a praca s´wietnie
zorganizowana. Ale w dyskusjach o udoste˛pnianiu archiwo´w warto ro´wniez˙
uwzgle˛dniac´, jakie sa˛ faktyczne moz˙liwos´ci korzystania z tego doste˛pu. Czy
pojawiaja˛ sie˛ tzw. naturalne przeszkody, kto´re utrudniaja˛ faktyczne wykorzystanie zasobo´w danego archiwum, ro´wnie skutecznie, jak niema˛dry przepis
administracyjny utajniaja˛cy akta lub zezwalaja˛cy na selektywne ich udoste˛p-
´ ŁPRACA ARCHIWO´ W
MIE˛DZYNARODOWA WSPO
21
nianie? (Przypomina to decyzje˛ Napoleona o nadaniu wolnos´ci osobistej
polskim chłopom, ale bez rozstrzygnie˛cia ich praw faktycznych do gospodarstw;
jeden z dowcipnych ministro´w skomentował to, z˙e chłopu otworzono bramy
wie˛zien´, ale zapomniano rozkuc´ kajdany).
W wypadku zagwarantowania bardzo precyzyjnej informacji moz˙liwe be˛dzie,
na znacznie szersza˛, niz˙ dotychczas skale˛, wykorzystanie dokumento´w w formie
przesyłanych kserokopii lub mikrofilmo´w, ewentualnie systemu skanerowokomputerowego.
Optymalne wykorzystanie dla badan´ naukowych zasobo´w archiwo´w w skali
mie˛dzynarodowej moz˙na zapewnic´ ro´wniez˙ poprzez organizowanie mie˛dzynarodowych zespoło´w badawczych, tzn. wła˛czenie do nich badaczy z krajo´w,
kto´rych archiwa nalez˙y bezwarunkowo wykorzystac´ przy badaniu danego tematu.
Natomiast wszelkie przesunie˛cia dokumento´w archiwalnych, niezgodne z zasada˛
pertynencji byłyby szkodliwe, wprost bezprawne.
W promowaniu wspo´łpracy archiwalnej moga˛ uczestniczyc´ najro´z˙niejsze
organizacje mie˛dzynarodowe, zgodnie ze swymi celami lub konkretnymi zadaniami. Najwie˛ksza˛ role˛ odgrywa i powinna nadal odgrywac´ MRA, pozostaja˛c
w najs´cis´lejszym zwia˛zku z UNESCO. Podobna˛ role˛ moga˛ odegrac´ niekto´re
organizacje mie˛dzynarodowe z Komitetem Nauk Historycznych na czele.
Ro´wniez˙ wielkie mie˛dzynarodowe instytucje gospodarcze, kulturalne, polityczne,
społeczne, duz˙e os´rodki badan´ naukowych itp. winny starac´ sie˛ rozwijac´ taka˛
wspo´łprace˛ archiwalna˛ w swoich dziedzinach. Powinna ona obejmowac´ naste˛puja˛ce grupy zagadnien´:
1. Przekazywanie informacji niezbe˛dnych w praktycznym działaniu (lub
w badaniach naukowych);
2. Przekazywanie kopii potrzebnych dokumento´w;
3. Wspo´lne badania naukowe, wykorzystuja˛ce zasoby archiwalne z ro´z˙nych
krajo´w;
4. Wspo´lne publikacje waz˙niejszych dokumento´w archiwalnych.
Wspo´łpraca moz˙e opierac´ sie˛ na wieloletnich ogo´lnych umowach lub na
konkretnych porozumieniach (umowach), zmierzaja˛cych do wykonania jednego
konkretnego zadania (realizacja tematu badan´, zwłaszcza poro´wnawczych,
publikacja dokumento´w, wystawa archiwalna monotematyczna, przygotowanie
wspo´lnych katalogo´w archiwalnych itp.).
Bardzo dobra˛, sprawdzona˛ w wieloletniej praktyce forma˛ mie˛dzynarodowej
wspo´łpracy archiwalnej sa˛ bilateralne umowy, zawierane mie˛dzy kierownictwem
archiwo´w dwu krajo´w albo archiwami z ro´z˙nych pan´stw. NDAP podpisała
i realizuje takie umowy z kierownictwem archiwo´w Rosji, Ukrainy, Litwy,
Białorusi, Łotwy, Włoch, Bułgarii, Czech, Kazachstanu, a w przygotowaniu sa˛
umowy z Rumunia˛, Słowacja˛, Grecja˛ i Indiami. Regionalne archiwa polskie
rozwijaja˛taka˛ wspo´łprace˛ z analogicznymi archiwami Francji, Niemiec, Ukrainy,
Czech i Litwy. Ta forma wspo´łpracy pozwala opracowac´ i uzgodnic´ perspek-
22
JERZY SKOWRONEK
tywiczny, wieloletni plan wspo´lnych inicjatyw, a nawet wła˛czyc´ najwaz˙niejsze
z nich do bilateralnych protokoło´w o wspo´łpracy kulturalnej i naukowej mie˛dzy
Polska˛ a jej partnerami.
Zazwyczaj dyskutuje sie˛ o zadaniach, jakie archiwa wypełniaja˛ wobec nauki
i badaczy, traktuja˛cych przewaz˙nie archiwa jako instytucje usługowe. Trudno
odwro´cic´ taki ,,naturalny’’ zwia˛zek i wzajemne relacje. Ale warto o tym
´ rodowiska naukowe z pewnos´cia˛ powinny angaz˙owac´ sie˛ w starania
pomys´lec´. S
(we wszelkich formach) o likwidacje˛ wszelkich dodatkowych utrudnien´ w udoste˛pnianiu dokumento´w (tzn. wykraczaja˛cych poza trzydziestoletni okres od
powstania dokumentu i szczego´lnie uzasadnione wypadki utrzymywania tajnego
charakteru dokumento´w na okres dłuz˙szy niz˙ trzydzies´ci lat), utrzymuja˛cych sie˛
jeszcze w archiwach ro´z˙nych krajo´w. Da˛z˙enia do likwidacji odste˛pstw od
demokratycznych zasad w funkcjonowaniu archiwo´w sa˛ bardzo poz˙yteczne,
zaro´wno dla badaczy jak i archiwo´w, i słuz˙yc´ be˛da˛ ro´wniez˙ rozszerzaniu
wspo´łpracy archiwalnej.
Wspo´łudział uczonych powinien byc´ szczego´lnie waz˙ny (i duz˙y) przy ustalaniu
temato´w lub archiwo´w, dla kto´rych nalez˙y opracowac´ katalogi w pierwszej
kolejnos´ci, ze wzgle˛du na ich znaczenie dla badan´ naukowych. Jeszcze wie˛ksza
powinna byc´ rola s´rodowisk i organizacji naukowych w okres´laniu i realizowaniu
inicjatyw wydawniczych, tzn. publikacji dokumento´w archiwalnych. Warto
pomys´lec´ o szerszej, konkretnej wspo´łpracy s´rodowisk i organizacji archiwalnych
(MRA) ze s´wiatowym i krajowymi komitetami nauk historycznych; taka kooperacja
np. dynamicznie rozwija sie˛ w Polsce, gdzie naczelny dyrektor archiwo´w
pan´stwowych wchodzi w skład Prezydium Komitetu Nauk Historycznych
i Polskiego Towarzystwa Historycznego, co sprzyja ustalaniu wspo´lnych inicjatyw.
Dobrze rozwija sie˛ wspo´łpraca NDAP z warszawskimi s´rodowiskami naukowymi
i uczelnianymi (Instytut Historyczny UW, Instytut Historii PAN, Wojskowy
Instytut Historyczny), a takz˙e z uczelniami w innych miastach. Zostały podpisane
umowy z UW i Wyz˙sza˛ Szkoła˛ Humanistyczna˛ w Pułtusku o inicjatywach
realizowanych wspo´lnie (przygotowanie absolwento´w do pracy w archiwach,
wspo´lne kolokwia, kwerendy archiwalne i publikacje dokumento´w). NDAP
rozpoczyna ro´wniez˙ uzgadnianie szerokiego programu wspo´łpracy z Instytutem
Kultury Neohellen´skiej w Atenach i dynamicznie rozwijaja˛cym sie˛ Centrum Badan´
nad Kultura˛ Antyczna˛ przy UW. Podobna wspo´łpraca, choc´ na mniejsza˛ skale˛,
rozwija sie˛ mie˛dzy regionalnymi archiwami a miejscowymi uczelniami.
Specyficzne aspekty ma rozwo´j wspo´łpracy archiwo´w w Europie s´rodkowej
i wschodniej. Ze wzgle˛du na dominacje˛ w tym regionie jednego lub kilku
mocarstw, takz˙e z uwagi na radykalne zmiany granic pan´stwowych, idea podziału
archiwo´w w sposo´b uwzgle˛dniaja˛cy interesy kaz˙dej strony jest niemoz˙liwa do
zrealizowania. Dlatego szeroka wspo´łpraca (zaro´wno bilateralna, jak ogo´lnoregionalna) archiwo´w tej cze˛s´ci Europy, z udziałem s´rodowisk naukowych,
odgrywa wyja˛tkowa˛ role˛.
´ ŁPRACA ARCHIWO´ W
MIE˛DZYNARODOWA WSPO
23
Konieczne be˛dzie opracowanie informatoro´w (katalogo´w) o zasobach archiwalnych przechowywanych w archiwach ro´z˙nych pan´stw, a waz˙nych dla
dziejo´w wielu narodo´w. Naste˛pnym koniecznym etapem powinna byc´ szeroka
akcja mikrofilmowania takich zasobo´w podzielonych mie˛dzy kilka krajo´w, aby
historycy mieli swobodny doste˛p do całos´ci bazy z´ro´dłowej.
NDAP podje˛ła takie akcje na szeroka˛ skale˛ z archiwami rosyjskimi, litewskimi, a takz˙e niemieckimi, choc´ sa˛ kłopoty z uzyskaniem pełnej informacji
o zasobach archiwo´w niemieckich. Z archiwo´w rosyjskich uzyskalis´my około 250
tys. stron kopii dokumento´w dotycza˛cych tzw. sprawy katyn´skiej i sytuacji
Polako´w w ZSRR w latach 1939–1953 oraz około 5 tys. klatek mikrofilmu
dokumento´w Powstania Kos´ciuszkowskiego w 1794 r. W naste˛pnych latach
inicjatywa ta be˛dzie kontynuowana i rozszerzana na inne tematy i archiwa Rosji,
a takz˙e Litwy i Ukrainy.
Istotna˛ przeszkoda˛ w pełnej realizacji tych zamierzen´ i konkretnych inicjatyw
jest oczywis´cie brak funduszy na szersza˛ akcje˛ mikrofilmowania przekazo´w
z´ro´dłowych stanowia˛cych wspo´lne dziedzictwo dwu lub wie˛cej krajo´w Europy
s´rodkowej i wschodniej. Dlatego pilnie potrzebne jest stworzenie jakiegos´
mie˛dzynarodowego funduszu, kto´ry gwarantowałby systematyczne publikowanie
przewodniko´w (katalogo´w) i mikrofilmowanie duz˙ych grup dokumento´w archiwalnych.
Na podstawie kilkuletnich obserwacji funkcjonowania wspo´łpracy mie˛dzy
archiwami, oraz mie˛dzy nimi a historykami ro´z˙nych krajo´w, jako najwaz˙niejsze
i najpilniejsze zadanie w tej wspo´łpracy uznaje˛:
1. Koniecznos´c´ szybkiego wypracowania programu dla opisu archiwalnego
w skali uniwersalnej (przynajmniej dla archiwo´w pozostaja˛cych w kre˛gu
cywilizacji europejskiej, a wie˛c gromadza˛cych dokumenty archiwalne w sposo´b
identyczny lub zbliz˙ony do modelu europejskiego). Brak realizacji tego celu
(kto´ry powinien byc´ podje˛ty i doprowadzony do kon´ca pod auspicjami MRA)
moz˙e zablokowac´ wszelka˛ licza˛ca˛ sie˛ wspo´łprace˛ archiwo´w, wskutek wytworzenia w kaz˙dym kraju (a nawet w archiwach) innych programo´w i odmiennych zasad opisu archiwalnego. Jestes´my w przededniu powstawania prawdziwej
wiez˙y Babel w zakresie systemu informacji o zasobach gło´wnych archiwo´w
w skali kontynentalnej, a nawet interkontynentalnej.
2. Mie˛dzynarodowa˛ pomoc dla zwielokrotnienia wymiany informacji o zasobach archiwalnych i mikrofilmo´w dokumento´w stanowia˛cych wspo´lne dziedzictwo krajo´w Europy s´rodkowej i wschodniej (ła˛cznie z nadbałtyckimi).
3. Rozszerzenie (tzn. pogłe˛bienie szczego´łowos´ci i rozwo´j w skali mie˛dzynarodowej) informacji o zasobach wielkich kolekcji dokumento´w archiwalnych,
zwłaszcza Archiwum Instytutu Hoovera, wielkich os´rodko´w wspo´łczesnej dokumentacji w Moskwie czy Archiwum International Institute of Social History
w Hadze.
24
JERZY SKOWRONEK
Jerzy S k o w r o n e k, International co-operation of archives. Presentation of the
director of Polish State Archives for the 5th World Congress of the International Council for
Central and East European Studies on August 6, 1995 in Warsaw, presented during the
session: ’’Archives: international co-operation’’. The author compares the accessibility of
various categories of records and proposes the elimination of significant differences in the
access to special archives, such as the archives of ministries of foreign affairs in different
countries. He suggests the development of the exchange of information on archives
materials of national archives in the form of publications of guides and catalogues,
exchange of microfilms and xerox copies. He also suggests elaborating a list of priority
holdings with the assistance of experts of the International Council on Archives as well as
organisation of international research teams, joint publications of documents. He
popularises the idea of co-operation between management of archives of two countries or
between two archives in different countries following the examples of regional cooperation implemented by Polish archives, among others with archives of neighbouring
countries, as well as bilateral agreements concluded by the General Office of State Archives
with archival services abroad.
Jerzy S k o w r o n e k, Coopération internationale des archives. C’est le texte de
l’intervention du directeur des archives polonaises d’État, prononcée le 6 août 1995, au
cours du Ve Congrès mondial de l’International Council for Central and East European
Studies de Varsovie. Dans le cadre de la session ,,Archives: coopération internationale’’
l’auteur procède à la comparaison de l’accessibilité de diverses catégories d’archives. Il se
prononce en même temps pour l’élimination des différences notables, pour ce qui est
notamment de l’accessibilité des archives spéciales, existant par exemple au niveau des
ministères des affaires étrangères dans différents pays. Il postule l’élargissement de
l’échange de l’information au sujet des matériaux d’archives, conservés aux archives
nationales, de par la publication de guides et d’inventaires, l’échange de microfilms et de
photocopies. Il propose également d’élaborer une liste de ressources prioritaires, avec l’aide
des experts du Conseil international des archives, ainsi que d’organiser des groupes de
recherche internationaux, de publier en commun des documents. Il popularise la conception
de la coopération entre la direction des archives de deux pays ou bien entre deux archives
dans des pays différents, tout en évoquant des exemples de coopération régionale, mis en
oeuvre par des archives polonaises, notamment avec celles des pays voisins, de même que
des accords bilatéraux conclus par la Direction générale des archives d’État avec des
services d’archives étrangers.
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
´ W EUROPY S´ RODKOWEJ I WSCHODNIEJ
KRAJO
Naczelna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych i Archiwum Akt Nowych w Warszawie, przy poparciu Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w, Rady Europy, Fundacji im. Stefana Batorego i Komitetu Badan´ Naukowych oraz przy wspo´łudziale
Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego, zorganizowały pierwsza˛
mie˛dzynarodowa˛ konferencje˛ na temat archiwo´w byłych partii komunistycznych
krajo´w Europy S´ rodkowej i Wschodniej. Konferencja odbyła sie˛ w Starej Wsi
k. We˛growa w dniach od 28 IX do 1 X 1995 r.
Waga poruszonych na tej konferencji problemo´w oraz podje˛tej przez jej
uczestniko´w rezolucji sa˛ przyczyna˛, dla kto´rej informacje˛ o tej konferencji
zamieszczamy w dziale «Studio´w i materiało´w», nie zas´ w dziale «Kronika»
naszego pisma.
Redakcja
W konferencji uczestniczyło 26 przedstawicieli archiwo´w narodowych z 13
´ rodkowej i Wschodniej (nieobecni byli przedstawiciele arkrajo´w Europy S
chiwo´w z byłej NRD, We˛gier, Chorwacji, Albanii i Nowej Jugosławii, natomiast
uczestniczyła dyrektor Archiwum Narodowego Autonomicznej Republiki Krym,
Ukraina).
Ws´ro´d uczestniko´w zagranicznych byli m. in.: przedstawiciel MRA Jan van
den Broek, dyrektor Departamentu Europy Wschodniej i Mie˛dzynarodowego
Instytutu Historii Społecznej w Amsterdamie dr Leo van Rossum, dyrektor
´ rodkowej i Wschodniej Hoover Institution dr Maciej
Departamentu Europy S
Siekierski, zaste˛pca dyrektora gło´wnego Rosarchiw w Moskwie prof. dr Władimir Kozłow, korespondentka paryskiego ,,Liberation’’ Veronique Soule, dyrektorzy generalni (lub ich zaste˛pcy) archiwo´w narodowych Białorusi, Bułgarii,
Estonii, Litwy, Łotwy, Rumunii, Słowacji oraz os´miu dyrektoro´w archiwo´w
centralnych z tej cze˛s´ci Europy.
Ze strony polskiej uczestniczyło 28 specjalisto´w (w tym trzech dyrektoro´w)
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
27
z archiwo´w centralnych i regionalnych oraz szes´ciu wybitnych badaczy dziejo´w
wspo´łczesnych (a zwłaszcza partii komunistycznych) z prof. prof. Andrzejem
Paczkowskim (zaste˛pca dyrektora Instytutu Studio´w Politycznych PAN) i Feliksem Tychem; na własny koszt uczestniczyła w konferencji historyczka dr
Detelina Dineva (Instytut Historii Bułgarskiej Akademii Nauk w Sofii).
Konferencji towarzyszyła interesuja˛ca wystawa dokumento´w Archiwum
Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej obrazuja˛cych
formy i techniki akcji propagandowych PZPR (z bogatych kolekcji plakato´w
i fotografii, a takz˙e nagrania radiowe) oraz wystawa i sprzedaz˙ najnowszych
wydawnictw archiwalno-historycznych.
Konferencje˛ otworzył referat dyrektor Centrum Europejskiego Uniwersytetu
Warszawskiego prof. dr Zofii Sokolewicz: ,,Centrum Europejskie — systemy
informacyjne i rola w rozwijaniu wspo´łpracy z Rada˛ Europy i Unia˛ Europejska˛’’, a zakon´czeniem konferencji była wizyta uczestniko´w konferencji
w siedzibie centrum. Jej efektem było zapoznanie sie˛ z organizacja˛ i funkcjonowaniem (jak ro´wniez˙ z kosztami) nowoczesnych systemo´w informacyjnych,
a takz˙e z moz˙liwos´cia˛ zastosowania ich w realizacji mie˛dzynarodowego pro´ rodkowej i Wschodniej, dotycza˛cego w pierwszym
gramu archiwo´w Europy S
etapie archiwo´w komiteto´w centralnych byłych partii komunistycznych.
Uczestnicy całkowicie zrealizowali uzgodniony wczes´niej program konferencji. Wygłosili i przedyskutowali 15 referato´w i 32 komunikaty. W sumie
konferencja sprecyzowała pierwsza˛ na tak wielka˛ skale˛ ekspertyze˛ archiwo´w
byłych partii komunistycznych we wszystkich europejskich pan´stwach byłego
obozu komunistycznego (z wyja˛tkiem NRD, We˛gier, Chorwacji, Nowej Jugosławii i Albanii).
Wszyscy autorzy referato´w i dyskutanci stwierdzali pierwszorze˛dne znaczenie archiwo´w byłych partii komunistycznych dla naukowych badan´ historycznych nad dziejami ostatnich pie˛c´dziesie˛ciu do osiemdziesie˛ciu lat oraz dla badan´
´ rodkowej i Wschodniej.
socjologicznych nad geneza˛ wspo´łczesnej Europy S
Ła˛cznie archiwa te stanowia˛ w miare˛ pełna˛ dokumentacje˛ najwie˛kszego nieudanego w swym zakresie eksperymentu polityczno-społecznego, jakim była pro´ba
wprowadzenia ustroju komunistycznego (dr Edward Sawicki, Białorus´).
W archiwach zachowała sie˛ zazwyczaj pełna lub prawie pełna dokumentacja,
z wyja˛tkiem kilku krajo´w, w kto´rych została nieco ,,wyczyszczona’’ poprzez
zniszczenie lub zabranie niekto´rych dokumento´w z archiwo´w (Polska, Litwa, po
cze˛s´ci Ukraina, Słowacja). Najpełniej archiwa te zostały zachowane tam, gdzie
były przeje˛te przez archiwa pan´stwowe natychmiast po upadku komunizmu
— tak było w Federacji Rosyjskiej, Czechach, Słowenii (dr Władimir Kozłow,
dr Elena Noskowa, Brane Kozina).
Zasoby dokumento´w zebranych w tych archiwach znacznie wykraczaja˛ poza
dokumentacje˛ wytworzona˛ przez same partie komunistyczne. Bardzo cze˛sto
wła˛czano do tych archiwo´w dokumenty ruchu socjalistycznego od jego pocza˛t-
28
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
ko´w w drugiej połowie XIX stulecia, archiwa ro´z˙nych partii politycznych
likwidowanych przez komunisto´w oraz wielu organizacji młodziez˙owych (archiwa komiteto´w centralnych partii w Polsce, Łotwie, Ukrainie). Cze˛sto w archiwach byłych partii komunistycznych znajduja˛ sie˛ takz˙e kopie najwaz˙niejszych dokumento´w centralnych i regionalnych władz pan´stwowych.
Interesuja˛ce i waz˙ne sa˛ materiały dokumentuja˛ce procesy podejmowania
decyzji, kto´re musiały naste˛pnie realizowac´ oficjalne władze pan´stwowe oraz
masowo sporza˛dzane w okresach najmniejszego kryzysu władzy raporty i informacje o aktualnym stanie i postawach wszystkich s´rodowisk społeczen´stwa.
Bogata i drobiazgowa dokumentacja dotyczy doboru i zmian w kadrach
kierowniczych partii i władz pan´stwowych, ro´z˙norodnych działan´ w dziedzinie
kultury, os´wiaty i wychowania oraz gospodarki. Tu znajduja˛ sie˛ takz˙e najbogatsze materiały statystyczno-sprawozdawcze (dotycza˛ce przede wszystkim spraw
gospodarczych) oraz bardzo liczne skargi na konkretne decyzje władz w sprawach indywidualnych lub pros´by o interwencje˛ w najrozmaitszych trudnych
sprawach. W wielu krajach w archiwach tych znajduja˛ sie˛ takz˙e dokumenty
o charakterze policyjno-inwigilacyjnym, zwłaszcza dotycza˛ce poszczego´lnych
działaczy i członko´w partii.
Istotnym problemem, kto´ry winien byc´ uzgodniony w skali archiwo´w Europy
´ rodkowej i Wschodniej, jest miejsce archiwo´w byłych partii komunistycznych
S
w całej strukturze archiwo´w. W ogromnej wie˛kszos´ci krajo´w były one przejmowane jako odre˛bne wielkie archiwa (licza˛ce miliony jednostek archiwalnych)
z własnymi wielkimi budynkami, z rozbudowanym personelem archiwisto´w
partyjnych, całkowicie wyodre˛bnionych i nie podlegaja˛cych z˙adnej merytoryczno-organizacyjnej kontroli pan´stwowych (narodowych) słuz˙b archiwalnych.
Pocza˛tkowo zostały one wła˛czone jako całkowicie odre˛bne jednostki w systemie
historycznych archiwo´w pan´stwowych (tzn. archiwo´w narodowych), niekiedy
nawet scalono popartyjne archiwa regionalne i lokalne z archiwami komiteto´w
centralnych (Łotwa, Estonia). Stopniowo tworzono z nich odre˛bne archiwa
organizacji społeczno-politycznych, kto´re powinny takz˙e w przyszłos´ci gromadzic´ dokumenty partii politycznych i organizacji społecznych (Białorus´, Ukraina, Federacja Rosyjska, Łotwa, Mołdowa). Obecnie archiwa popartyjne wła˛czane sa˛ do normalnych pan´stwowych archiwo´w historycznych — centralnych
(archiwa komiteto´w centralnych), regionalnych (archiwa popartyjne wojewo´dzkie czy okre˛gowe) i lokalnych (archiwa popartyjne powiatowe i zakładowe).
Takie rozwia˛zania przyje˛to w Polsce, Czechach, Słowacji, Słowenii, obecnie
takz˙e w Estonii i kilku innych krajach.
Tworzy sie˛ wreszcie trzeci system polegaja˛cy na ła˛czeniu archiwo´w popartyjnych z archiwami byłej NKWD (KGB) w wyodre˛bnione archiwa, kto´rych
udoste˛pnianie okres´laja˛ znacznie surowsze rygory aniz˙eli w archiwach narodowych (Litwa, po cze˛s´ci Łotwa). W tym wypadku ograniczenie doste˛pu do tych
archiwo´w ła˛czy sie˛ z wła˛czeniem tajnych archiwo´w NKWD do normalnego
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
29
systemu pan´stwowych archiwo´w historycznych (archiwo´w narodowych), co
nalez˙y uznac´ za rozwia˛zanie pozytywne.
Sprawy uplasowania archiwo´w byłych partii komunistycznych wywołały
bardzo oz˙ywiona˛ dyskusje˛. Wie˛kszos´c´ opowiadała sie˛ za pełnym zintegrowaniem ich, wła˛czeniem do istnieja˛cych pan´stwowych archiwo´w historycznych
jako odre˛bne zespoły. Tworzenie wyodre˛bnionych archiwo´w popartyjnych lub
ła˛czenie ich z archiwami tajnych policji moz˙e grozic´ ponownym przeje˛ciem ich
przez istnieja˛ce partie komunistyczne lub maksymalnym utrudnieniem doste˛pu
do tych dokumento´w.
Wielkie zbiory dokumento´w i materiało´w partyjnych sa˛ w wie˛kszos´ci
nieuporza˛dkowane i pozbawione jakiegokolwiek opisu. Konieczne be˛dzie
podje˛cie w najbliz˙szym czasie szerokich prac nad uporza˛dkowaniem, brakowaniem i inwentaryzowaniem wielu miliono´w tych dokumento´w. W niekto´rych
krajach (Federacja Rosyjska, Ukraina, Bułgaria i in.) wia˛z˙e sie˛ to z uprzednim
z˙mudnym procesem odtajnienia wielu dokumento´w.
Jest to bardzo waz˙ne i trudne zarazem, gdyz˙ w archiwach tych znalazło sie˛
wiele dokumento´w dotycza˛cych spraw obronnos´ci, a przede wszystkim kryzysu
´ rodkuban´skiego i wszystkich kolejnych kryzyso´w politycznych w Europie S
kowo-Wschodniej oraz stosunko´w mie˛dzy poszczego´lnymi krajami komunistycznymi. Z dokumento´w KC PZPR wynika jasno, z˙e np. w wypadku interwencji przeciw We˛grom przeciwstawiał sie˛ temu postulatowi Anastas Nikojan,
natomiast domagał sie˛ tych działan´ Władysław Gomułka.
Szczego´lnie duz˙o pracy wymagaja˛ archiwa Komitetu Centralnego KPZR
i Kominternu, obejmuja˛ce kilkadziesia˛t miliono´w j. a., przy czym 85–90% z nich
sa˛ utajnione, a wszystkie maja˛ forme˛ luz´nych poszyto´w (dr Oleg Naumow),
dowolnie przepaginowywanych (gdy wyjmowano pojedyncze dokumenty dla
badaczy, tworza˛c ad hoc poszyty i paginacje). Obecnie korzysta z tych archiwo´w
ok. 400 badaczy rocznie w specjalnej czytelni (dla dokładnej kontroli, aby nie
gine˛ły dokumenty). Ponadto wykonuje sie˛ ok. 300 tys. klatek mikrofilmo´w i 450
tys. kserokopii. Pełne, systematyczne korzystanie z tych archiwo´w wymaga
duz˙ej pracy i nakłado´w finansowych.
Oz˙ywione dyskusje wywołały sprawy odre˛bnych archiwo´w instytuto´w marksizmu-leninizmu, istnieja˛ce w niekto´rych krajach komunistycznych (najwaz˙niejsze i najbogatsze — w Moskwie i Pradze). Zawieraja˛ one kolekcje wybitnych
polityko´w lub cenne kolekcje dokumento´w o charakterze mie˛dzynarodowym,
nieraz takz˙e archiwa partii i organizacji konfiskowane przez tajna˛ policje˛,
a nawet historyczne archiwa partyjne sprzed Rewolucji Paz´dziernikowej. W Rosji zachowuja˛ one swa˛ odre˛bnos´c´ wła˛czone w system pan´stwowych archiwo´w
historycznych, natomiast w Czechach zostaja˛ wła˛czone do Centralnego Archiwum Pan´stwowego (szczego´lnie bogate i waz˙ne archiwa Masaryka i Beneša).
W obre˛bie archiwo´w partyjnych lub archiwo´w instytuto´w marksizmu-
30
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
leninizmu istnieja˛ takz˙e wielkie kolekcje działaczy partyjnych (np. Lenina,
Stalina, Mołotowa, Woroszyłowa, Nikojana). W Rosji trafiaja˛ one w ramach
systematycznie przekazywanych od 1995 r. cze˛s´ci zasobo´w z Archiwum Prezydenckiego w Moskwie (ła˛cznie z Politbiurem). Uczestnicy dyskusji opowiedzieli
sie˛ za pozostawieniem ich w ramach zespoło´w dokumento´w partyjnych.
Stosunkowo bogate tradycyjne inwentarze i informatory dotycza˛ce archiwo´w
popartyjnych posiada jedynie Ukraina i Słowenia (do 1974 r.), a do intensywnej
pracy w tej dziedzinie przyste˛puja˛ archiwa rosyjskie, polskie, łotewskie i bułgarskie.
Dwie dyskusje panelowe, prowadzone przez profesoro´w Andrzeja Paczkowskiego i Jerzego Skowronka, koncentrowały sie˛ na naste˛puja˛cych sprawach:
relacje mie˛dzy archiwami pan´stwowymi a partyjnymi; wiarygodnos´c´ archiwo´w
byłych partii komunistycznych; przekształcanie i ,,czyszczenie’’ archiwo´w
partyjnych; wykorzystanie archiwo´w popartyjnych dla badan´ historycznych
i socjologiczno-politycznych wspo´łczesnos´ci; opracowywanie precyzyjnych informacji o zasobach tych archiwo´w.
Uczestnicy dyskusji i całej konferencji — zaro´wno archiwis´ci jak historycy
— sprecyzowali naste˛puja˛ce wnioski kon´cowe:
1. Archiwa byłych partii komunistycznych stanowia˛ bardzo istotna˛, a dla
wielu problemo´w najwaz˙niejsza˛ baze˛ z´ro´dłowa˛ (dokumentacyjna˛) dla badan´
´ rodkowej. Na
historii wspo´łczesnos´ci i socjologii całej Europy Wschodniej i S
podstawie zebranych tu dokumento´w moz˙liwe jest zbadanie wielu problemo´w
fundamentalnych dla wyjas´nienia wspo´łczesnos´ci, takich jak:
— kształtowanie i ewolucja elit politycznych, społecznych i kulturalnych
w ostatnich pie˛c´dziesie˛ciu latach (dobre zasygnalizowanie sondaz˙y w tej
dziedzinie w komunikatach polskim i ukrain´skim);
— relacje mie˛dzy kierownictwem partyjnym a władzami pan´stwowymi
i kierownictwem gospodarczym;
— nastroje społeczen´stwa i kryzys społeczno-polityczny w krajach Europy
´ rodkowej i Wschodniej;
S
— materiały partyjnych biur (komisji) skarg i zaz˙alen´ jako baza dokumentacyjna dla badan´ rzeczywistego z˙ycia codziennego społeczen´stwa i nadziei
wia˛zanych ze skuteczna˛ działalnos´cia˛ partii w tej dziedzinie (bardzo wartos´ciowa˛ analize˛ tej dokumentacji w Archiwum KC PZPR przedstawił dr
Stanisław Jankowiak);
— oddziaływanie na zachodnioeuropejskie partie komunistyczne;
— kształtowanie polityki zagranicznej ZSRR, relacje miedzy Zwia˛zkiem
Radzieckim a pan´stwami satelickimi oraz mie˛dzy pan´stwami komunistycznymi
a s´wiatem zewne˛trznym;
— stosunki mie˛dzy pan´stwami komunistycznymi.
2. Wste˛pna charakterystyka archiwo´w popartyjnych prowadzi do wniosku, z˙e
brak pełnej dokumentacji i masowe utajnienie dokumento´w dotycza˛cych władz
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
31
pan´stwowych wynikały z da˛z˙enia partii komunistycznych do ukrycia wielu
przejawo´w pełnego sprawowania władzy przez te partie (prof. dr A. Paczkowski).
Gruntownie odmienny charakter i wartos´ci maja˛ archiwa partii komunistycznych z okreso´w przed i po zdobyciu przez nie władzy. Dokumenty z pierwszego
okresu sa˛ bardziej wiarygodne, znaczna˛ role˛ — obok biez˙a˛cej polityki — graja˛
w nich sprawy programo´w i ideologii ruchu, a istotnym zagroz˙eniem dla tych
archiwo´w sa˛ ,,czyszczenie’’ i ,,uzupełnianie’’ ich zbioro´w ex post, po zdobyciu
władzy przez partie˛. Natomiast po zdobyciu władzy dokumenty partii dotycza˛
niemal wyła˛cznie codziennych problemo´w sprawowania władzy, prawie zupełnie pomijaja˛ jakiekolwiek kwestie ideologiczne, a cze˛sto ro´wniez˙ draz˙liwe
problemy polityczne (np. terror NKWD i deportacje ludnos´ci w krajach
zajmowanych przez Armie˛ Czerwona˛, metody i rzeczywista wielkos´c´ wysiedlen´
i przesiedlen´ ludnos´ci).
Dlatego konieczna jest bardzo gruntowna, szczego´lnie krytyczna analiza
dokumento´w partyjnych dla zrekonstruowania rzeczywistego obrazu tego okresu.
3. Archiwa byłych partii komunistycznych winny byc´ szeroko udoste˛pniane
— zgodnie z mie˛dzynarodowymi zasadami obowia˛zuja˛cymi w Archiwach
Narodowych, bez jakichkolwiek specjalnych ograniczen´.
4. Nalez˙y da˛z˙yc´ do pełnej integracji archiwo´w popartyjnych z pan´stwowymi
archiwami historycznymi — zaro´wno centralnymi jak regionalnymi w cia˛gu
najbliz˙szych kilku lat.
5. Kierownictwo archiwo´w polskich (we wspo´łpracy z kierownictwem
z archiwo´w Federacji Rosyjskiej i Łotwy) powinno organizowac´ dalsza˛ wspo´ł´ rodkowej i Wschodniej w zakresie opracowywania
prace˛ archiwo´w Europy S
archiwo´w popartyjnych.
6. W cia˛gu najbliz˙szych 12–15 miesie˛cy Rosarchiw i kierownictwo archiwo´w
Łotwy przygotuja˛ i rozes´la˛ ankiete˛ dotycza˛ca˛ archiwo´w popartyjnych w Europie
s´rodkowowschodniej i na podstawie jej wyniko´w opracuja˛ zwie˛zła˛ charakterystyke˛ całej sieci archiwo´w byłych partii komunistycznych. Odpowiedzi stana˛ sie˛
podstawa˛ pierwszego mie˛dzynarodowego informatora o archiwach popartyjnych
´ rodkowej i Wschodniej. Jego projekt powinien zostac´ przedysw Europie S
kutowany i uzgodniony na spotkaniu 18–22 archiwisto´w-specjalisto´w z Europy
´ rodkowej i Wschodniej w 1996 r., a naste˛pnie opublikowany. Ro´wnoczes´nie
S
zostana˛ ustalone takie same lub bardzo zbliz˙one zasady porza˛dkowania,
a zwłaszcza opisu zasobu archiwo´w popartyjnych.
7. Materiały obecnej konferencji (ła˛cznie z tres´cia˛ i postulatami dyskusji)
zostana˛ wydane drukiem jako pomoc w dalszej pracy nad porza˛dkowaniem tych
archiwo´w i wste˛pna ogo´lna informacja o archiwach byłych partii komunistycznych dla wszystkich zainteresowanych archiwisto´w, badaczy, dziennikarzy.
8. W cia˛gu kilkunastu miesie˛cy powinny zostac´ przygotowane (a naste˛pnie
32
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
przedyskutowane i wste˛pnie uzgodnione na mie˛dzynarodowym seminarium
specjalisto´w) wste˛pne zasady opracowania mie˛dzynarodowej komputerowej
bazy danych o archiwach byłych partii komunistycznych na szczeblu archiwo´w
komiteto´w centralnych. Be˛da˛ tu wykorzystane dos´wiadczenia archiwisto´w
łotewskich, bułgarskich, a takz˙e opinie zachodnich specjalisto´w.
Postulaty sprecyzowane powyz˙ej — w punktach 5–8 wła˛cznie moga˛ byc´
zrealizowane jedynie w wypadku systematycznej pomocy finansowej ze strony
MRA, Rady Europy i innych instytucji i organizacji. Decyzje w tej sprawie
rozstrzygna˛ o realizacji całego programu. Ze wzgle˛du na jednorodnos´c´ archiwo´w popartyjnych i ich szczego´lne znaczenie włas´nie te inicjatywy powinny
stac´ sie˛ najwaz˙niejsza˛, pocza˛tkowa˛ baza˛ regionalnej wspo´łpracy archiwo´w
´ rodkowej i Wschodniej.
Europy S
Gruntowne, rzetelne opracowanie akt byłych partii komunistycznych, przygotowanie przez archiwa rzetelnej bazy archiwalnej do badan´ poro´wnawczych
w skali regionu jest absolutnie niezbe˛dne dla zrozumienia wspo´łczesnos´ci
´ rodkowej i Wschodniej, dla zbadania skomplikowanych uwarunkowan´
Europy S
obecnych i przyszłych transformacji w tym regionie we wszystkich dziedzinach
z˙ycia społeczen´stwa.
Dobrze uporza˛dkowane i opracowane archiwa popartyjne be˛da˛ istotnym
z´ro´dłem dla pełnych ekspertyz w sprawach:
— działan´ aparatu represyjnego (jego społecznych i indywidualnych skutko´w); ma to duz˙e znaczenie w ustalaniu rehabilitacji, odszkodowan´ lub kar
w indywidualnych sprawach;
— mechanizmo´w, zakresu i konsekwencji wspo´łpracy gospodarczej mie˛dzy
krajami komunistycznymi;
— stosunko´w tych krajo´w z pan´stwami zachodnimi, a zwłaszcza stosunko´w
z Niemcami.
Inicjatywy te stanowia˛ jeden z najwaz˙niejszych programo´w mie˛dzynarodo´ rodkowej i Wschodniej. W wypadku
wych sekcji archiwo´w krajo´w Europy S
pozytywnego przyje˛cia przez MRA i Rade˛ Europy program ten be˛dzie zrealizowany w cia˛gu najbliz˙szych 6–8 lat.
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
33
Rezolucja mie˛dzynarodowej konferencji
,,Archiwa byłych partii komunistycznych w Europie S´ rodkowej i Wschodniej’’
Uczestnicza˛cy w konferencji przedstawiciele pan´stwowych słuz˙b archiwal´ rodkowej i Wschodniej zapoznali sie˛ z historia˛
nych z 14 krajo´w Europy S
funkcjonowania, zasobem oraz aktualnym stanem archiwo´w byłych partii
komunistycznych. W 32 wygłoszonych referatach, a takz˙e podczas oz˙ywionych
dyskusji panelowych rozpatrywano historyczne, naukowe i polityczne znaczenie
tych archiwo´w. Uczestnicy konferencji sa˛ zgodni, iz˙ zasoby archiwo´w byłych
partii komunistycznych, be˛da˛c zasobami historycznymi, najwaz˙niejszymi, a cze˛stokroc´ jedynymi kompleksami dokumento´w z´ro´dłowych do badania okresu
socjalistycznego eksperymentu w dziejach s´wiata, zawieraja˛ cenne, niekiedy
unikalne s´wiadectwa, ujawniaja˛ce mechanizmy funkcjonowania struktur władzy
w pan´stwach totalitarnych i odzwierciedlaja˛ce ich powstanie, umocnienie
i rozpad.
Uczestnicy konferencji konstatuja˛ zaro´wno podobien´stwa, jak i ro´z˙nice
ukształtowanej w przeszłos´ci struktury archiwo´w byłych partii komunistycznych
i ich aktualnego stanu prawnego i organizacji w poszczego´lnych krajach Europy
´ rodkowej i Wschodniej.
S
Uczestnicy konferencji przyznaja˛ zgodnie, z˙e zaso´b tych archiwo´w, stano´ rodkowej
˛c
wia waz˙na˛ cze˛s´c´ spus´cizny archiwalnej społeczen´stw Europy S
i Wschodniej, powinien byc´ zarza˛dzany przez uprawomocnione pan´stwowe
organy archiwalne.
Konferencja rekomenduje słuz˙bom archiwalnym uczestnicza˛cych w niej
pan´stw przemys´lana˛ i skuteczna˛ integracje˛ i wła˛czenie archiwo´w byłych partii
komunistycznych do pan´stwowych zasobo´w archiwalnych.
Uczestnicy konferencji podkres´laja˛, iz˙ jednym z elemento´w proceso´w demo´ rodkowej i Wschodniej, skutecznie uniemoz˙kratyzacji społeczen´stw Europy S
liwiaja˛cym restauracje˛ totalitaryzmu, jest wprowadzenie do szerokiego obiegu
społecznego zasobo´w archiwalnych byłych partii komunistycznych.
Pierwszym krokiem w realizacji tego celu powinno byc´ zewidencjonowanie
zasobu, zgodne z prawem odtajnienie i udoste˛pnianie, opracowanie i publikacja
informatoro´w archiwalnych oraz podejmowanie innych form upowszechniania
zasobu.
Jednoczes´nie konferencja uwaz˙a za niezbe˛dne przestrzec przed powierzchownym, subiektywnym i upolitycznionym wykorzystaniem dokumento´w
byłych partii komunistycznych w celach propagandowych.
Konferencja uznaje za potrzebne i waz˙ne:
1. Regularna˛ wymiane˛ dos´wiadczen´ w zakresie przebiegu prac nad integrowaniem zasobo´w archiwalnych byłych partii komunistycznych z pan´stwowymi zasobami archiwalnymi oraz wymiane˛ informacji o archiwaliach dotycza˛cych mie˛dzynarodowych powia˛zan´ byłych partii komunistycznych.
34
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
2. W tym celu — przeprowadzenie ankietowania zasobo´w archiwalnych
´ rodkowej i Wschodniej. Realizacje˛
byłych partii komunistycznych w Europie S
tego programu powierzono pan´stwowym słuz˙bom archiwalnym Rosji i Łotwy.
3. Przedstawienie wyniko´w prac na kolejnej mie˛dzynarodowej konferencji
pos´wie˛conej archiwom byłych partii komunistycznych w 1997 r., kto´rej organizacje˛ powierzono pan´stwowej słuz˙bie archiwalnej Rzeczypospolitej Polskiej.
Uczestnicy konferencji składaja˛ podzie˛kowanie Mie˛dzynarodowej Radzie
Archiwo´w, Radzie Europy, polskiemu Komitetowi Badan´ Naukowych oraz
Fundacji Sorosa za znacza˛ca˛ pomoc okazana˛ w organizacji konferencji, a takz˙e
polskim archiwistom, kto´rzy byli inicjatorami i organizatorami tego waz˙nego
spotkania.
Uczestnicy konferencji zwracaja˛ sie˛ do MRA i Rady Europy o udzielenie
poparcia i wspo´łprace˛ w realizacji naste˛puja˛cych wspo´lnych inicjatyw:
1. Zorganizowania w cia˛gu najbliz˙szych 10 lat regularnych mie˛dzynarodowych konferencji pos´wie˛conych problemom wła˛czenia zasobo´w archiwalnych
byłych partii komunistycznych do pan´stwowych zasobo´w archiwalnych, a takz˙e
´ rodkowej i Wschodinnym wspo´lnym, charakterystycznym dla krajo´w Europy S
niej problemom polityki archiwalnej. Organizacja takich spotkan´ stanowi
niezbe˛dny warunek pogłe˛bionej, szerokiej integracji i wspo´łpracy europejskiej
w sferze archiwalnej.
2. Zorganizowania w cia˛gu najbliz˙szych 2–3 lat mie˛dzynarodowych seminario´w i staz˙y z udziałem archiwisto´w, historyko´w oraz specjalisto´w z dziedziny
komputeryzacji informacji archiwalnej, pos´wie˛conych:
a. opracowaniu projektu mie˛dzynarodowego standardu opisu archiwalnego
na poziomie zespołu dla zasobo´w archiwalnych byłych partii komunistycznych
´ rodkowej i Wschodniej;
w Europie S
b. analizie obecnego stanu i zakresu komputeryzacji zasobo´w archiwalnych
´ rodkowej i Wschodniej i na tej
byłych partii komunistycznych w Europie S
podstawie oraz w oparciu o rekomendacje MRA opracowanie projektu mie˛dzynarodowego modelu komputeryzacji i standardu baz danych w odniesieniu do
tych zasobo´w;
c. opracowaniu pod auspicjami i przy wspo´łudziale MRA i Rady Europy
zalecen´ w zakresie wdroz˙enia zintegrowanych systemo´w komputeryzacji informacji archiwalnej o zasobach byłych partii komunistycznych w krajach Europy
´ rodkowej i Wschodniej, a takz˙e innych kategorii archiwalio´w.
S
3. Udzielenie finansowego wsparcia mie˛dzynarodowym inicjatywom dotycza˛cym archiwo´w byłych partii komunistycznych.
4. Wła˛czenie do programu działalnos´ci MRA cyklu seminario´w pos´wie˛conych wypracowaniu jednolitego znormalizowanego standardu archiwalnych
s´rodko´w informacyjno-wyszukiwawczych dla zasobo´w typowych, kto´rego
wdroz˙enie pozwoli zbliz˙yc´ i ujednolicic´ archiwalne systemy informacji stosowa´ rodkowej i Wschodniej z systemami obowia˛zuja˛cymi w krajach
ne w Europie S
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
35
zachodnioeuropejskich, a w szczego´lnos´ci pan´stwach członkowskich Unii Europejskiej. Podje˛cie takich prac stanowic´ be˛dzie znacza˛cy poste˛p na drodze
wprowadzenia spo´jnego, jednolitego i wspo´lnego dla całej Europy systemu
archiwalnego.
Konferencja uwaz˙a za celowy dalszy rozwo´j kontakto´w i zacies´nianie
´ rodkowej i Wschodniej na
wspo´łpracy słuz˙b archiwalnych krajo´w Europy S
płaszczyz´nie demokratyzacji działalnos´ci archiwalnej w byłych pan´stwach
komunistycznych.
Stara Wies´, 1 X 1995 r.
Archives of former communist parties of the countries of Central and Eastern Europe.
The Conference organised by the General Office of State Archives, the Archives of
Contemporary Records, the International Council on Archives and the Stefan Batory
Foundation with the participation of numerous representatives of archives services from
post-communist countries took place in September 28 – October 1, 1996 in Stara Wies´.
Various issues were discussed, among others the following ones: activities and legal
status of archives of former communist parties, their source value, contents, structure,
legal regulations, etc. The meeting made in possible to compare different solutions with
regard to the take over of the holdings of those archives due to systemic changes. There
were three various solution concerning post-party documentation prevalent in different
countries: 1) the holdings were taken over by state archives within former archival
institutions (the Czech Republic, Poland); 2) post-party documentation was transferred to
newly created archives (Russia); 3) new state archives of social and political organisations were established that would collect documentation of political parties existing
nowadays (Ukraine). The participants emphasised the historical value of party archives
that gathered materials from the times of the first workers’ movements in the mid 19th c.,
and later on documents of dissident organisations and materials revealing secrets of
contacts between communist parties of the countries of ,,people’s democracy’’ and the
Soviet Union.Two panel discussions were organised during the conference and some
postulates were raised then with regard to the criticism towards the source party
documentation, co-operation in the field of information exchange, etc. The Conference
proceedings resulted in the Resolution (quoted in the second part of the article), in which
suggestions concerning further co-operation were specified as well as a request addressed
to the International Council on Archives for assistance in the implementation of common
initiatives, such as: 1) organisation during the coming ten years of a series of international
conferences devoted to the problem of post-party archives; 2) organisation of international seminars and practices during the coming 2–3 years; 3) financial support;
4) organisation, within the ICA program, of a series of seminars devoted to the
elaboration of standard archival finding aids allowing to create a uniform information
system in Central and Eastern Europe.
36
ARCHIWA BYŁYCH PARTII KOMUNISTYCZNYCH
Archives des ex-partis communistes des pays de l’Europe centrale et orientale. Les
28.IX. – 01.X.1995 s’ est tenue à Stara Wies´ une conférence — organisée par la Direction
générale des archives d’État, les Archives des actes nouveaux, le Conseil international des
archives et la Fondation Étienne Báthory — à laquelle ont pris part de nombreux
représentants des services d’archives des pays postcommunistes. Problèmes débattus:
activité et statut juridique des archives des ex-partis communistes, leur valeur de source,
contenu, structure, questions juridiques. Cette rencontre a permis de comparer les
solutions relatives à l’acquisition de ce type de fonds compte tenu du changement de
régime de ces pays. Il y a eu trois solutions proposées: 1) transfert du patrmoine
d’archives aux archives d’État existant depuis longtemps (République Tchèque, Pologne);
2) installation de la documentation des ex-partis communistes dans des archives
nouvellement créées (Russie); 3) institution de nouvelles archives d’État des organisations sociales et politiques qui, dans l’avenir, vont également recueillir la documentation
des partis politiques déployant leurs activités actuellement (Ukraine). On a souligné la
valeur historique des archives du parti qui rassemblaient parfois des matériaux remontant
aux tout débuts du mouvement ouvrier du milieu du XIXe siècle et, plus tard, des
documents concernant l’activité des organisations dissidentes, ainsi que les matériaux
dévoilant les secrets ayant trait aux contacts existant entre les partis communistes des
pays dits de ,,démocratie populaire’’ et l’URSS.
Deux panels de discussion ont eu lieu, au cours desquels des postulats ont été avancés
ayant trait à la critique des sources de documentation du parti, à la coopération dans le
domaine d’échange d’informations, etc. Une Résolution (dont le texte a été cité dans la
seconde partie de l’article) a vu le jour — fruit de la conférence — oú ont été formulées
les propositions d’une coopération continue ainsi qu’un appel lancé au CIA lui demandant
d’aider à la réalisation des initiatives communes, c’ est-à-dire: 1) à organiser, au cours des
10 ans à venir, des conférences internationales régulières consacrées à la problématique
des archives des ex-partis communistes; 2) à organiser, au cours des 2-3 années à venir,
des séminaires et des stages internationaux; 3) à bénéficier d’un appui financier; 4) à faire
inclure au programme du CIA un cycle de séminaires consacrés à l’élaboration d’un
standard harmonieux de moyens d’information et de recherche en matière d’archives, ce
qui permettra d’ harmoniser les systèmes d’information en Europe centrale et de l’Est.
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
´ SKI
BOLESŁAW WOSZCZYN
(Warszawa)
DOKUMENTACJA PARTYJNA W POLSKICH
´ STWOWYCH
ARCHIWACH PAN
Organizacja i zaso´b archiwo´w partyjnych
Archiwa partyjne nalez˙ały do grupy wyodre˛bnionych, pozostaja˛cych poza
obre˛bem sieci podległej naczelnemu dyrektorowi archiwo´w pan´stwowych.
Załoz˙enia ustawodawstwa archiwalnego jednoznacznie regulowały ten problem.
Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach1 zaliczała archiwa partii
politycznych, organizacji politycznych, spo´łdzielczych i społecznych oraz kos´cioło´w i zwia˛zko´w wyznaniowych do niepan´stwowego zasobu archiwalnego
(artykuł 42).
Archiwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej miały charakter wielozakładowy. Zadaniem ich było systematyczne gromadzenie, opracowywanie
i udoste˛pnianie dokumentacji wytworzonej przez instancje i ogniwa działaja˛ce
w strukturze partii. Gło´wnie chodziło o przygotowanie wytworzonych akt do
prowadzenia biez˙a˛cej działalnos´ci propagandowej. Ponadto do archiwo´w tych
nalez˙ało gromadzenie i tworzenie zbioro´w specjalnych, dokumentuja˛cych ruch
rewolucyjny i robotniczy. W ich zasobie znalazły sie˛ akta osobowe i materiały
wspomnieniowe działaczy, fotografie, druki ulotne, filmy, nagrania, wydawnictwa partyjne. Zbiory te powstawały najcze˛s´ciej z materiało´w własnych (wykonywanych niekiedy na zamo´wienie) oraz pochodza˛cych z zewna˛trz, najcze˛s´ciej
gromadzonych w drodze darowizn. Akta osobowe i materiały wspomnieniowe
były traktowane, na podstawie zalecen´ wewne˛trznych, jako jeden zbio´r. Tworzono z obu typo´w materiało´w teczke˛ akt działacza, chociaz˙ ich pochodzenie było
ro´z˙ne. Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e były to odste˛pstwa od zasad archiwalnych, nie
odpowiadaja˛ce ustaleniom metodycznym obowia˛zuja˛cym w pan´stwowej
1
Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 14 VII 1983, Dz.U. PRL nr 38,
została opublikowana w ,,Archeionie’’, t. 80, 1986, s. 5 i nast.
DOKUMENTACJA PARTYJNA W ARCHIWACH
39
słuz˙bie archiwalnej 2, wynikały jednak z biez˙a˛cych potrzeb instancji partyjnych.
Decyzje co do takiego poste˛powania rzutowały na metody opracowywania
materiało´w zgromadzonych w archiwach partyjnych.
Zaso´b rozmaitych instancji partyjnych ro´z˙nił sie˛ wewne˛trznie pod wzgle˛dem
stanu ilos´ciowego i jakos´ciowego, wskutek odmiennych zasad gromadzenia
archiwalio´w przeje˛tych po przeprowadzeniu reformy podziału administracyjnoterytorialnego kraju w czerwcu 1975 r.3 Za tym bowiem poszły zmiany strukturalno-organizacyjne. Archiwa w komitetach utworzonych na terenie nowych
wojewo´dztw otrzymały uprawnienia do gromadzenia dokumentacji od 1975 r.,
a w stosunku do akt komiteto´w gminnych — od 1973 r. Komitety wojewo´dzkie,
kto´re działały na terenie okrojonych wojewo´dztw, nie uległy likwidacji, a jedynie reorganizacji.
Juz˙ w archiwach pan´stwowych podległych naczelnemu dyrektorowi archiwo´w pan´stwowych stwierdzono, z˙e zasoby byłych archiwo´w PZPR, zreorganizowanych lub zlikwidowanych, zawieraja˛ — opro´cz dokumentacji własnej
i jednostek podległych — ro´wniez˙ akta Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej
Partii Socjalistycznej, przeje˛tych w drodze sukcesji po zjednoczeniu ruchu
robotniczego 15 XII 1948 r. Tam tez˙ znajduja˛ sie˛ akta organizacji młodziez˙owych. W zasobach partyjnych trafiaja˛ sie˛ ponadto zespoły obce, jak: Stronnictwa
Pracy i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Moz˙na tez˙ trafic´ na kolekcje
dokumento´w obejmuja˛ce lata mie˛dzywojenne i okres okupacji niemieckiej, lub
zbiory prasy codziennej.
Istnieja˛cy stan rzeczy wpłyna˛ł na ostateczny kształt zasobo´w archiwo´w
partyjnych i sposo´b poste˛powania metodyczno-organizacyjnego. Zalecenia
i wskazania instancji regulowały biez˙a˛ca˛ działalnos´c´ archiwo´w. Porza˛dkowano
i opracowywano tam zaso´b, w miare˛ moz˙liwos´ci korzystaja˛c z ustalen´ obowia˛zuja˛cych w pan´stwowej słuz˙bie archiwalnej.
Przeje˛cie dokumentacji partyjnej przez archiwa pan´stwowe
Stan posiadania archiwo´w byłej PZPR znalazł sie˛ we władaniu pan´stwowej
słuz˙by archiwalnej. Po likwidacji tej partii, w styczniu 1990 r., zaistniała pilna
koniecznos´c´ natychmiastowego przeje˛cia dokumentacji przez archiwa pan´stwowe, niezalez˙nie od miejsca jej wczes´niejszego przechowywania i gromadzenia.
2
O zasobie archiwo´w partyjnych informowały biuletyny, wydawane przez CA KC PZPR.
Zwie˛zła˛ notatke˛ o tej dokumentacji przeje˛tej przez archiwa pan´stwowe opracowała M. Tarakanowska, 26 III 1992, registratura ZNA NDAP.
3
Zmiany w podziale administracyjnym kraju wprowadziła Ustawa z 28 V 1975. Szczego´ły z tym
zwia˛zane omawia A. Przywuska, Dokumentacja aktowa organo´w władzy i administracji pan´stwowej
stopnia gromadzkiego, powiatowego i wojewo´dzkiego z lat 1950-1975, ,,Archeion’’, t. 79, 1985,
s. 140-141.
40
´ SKI
BOLESŁAW WOSZCZYN
Podstawe˛ działania stanowił zapis art. 44 obowia˛zuja˛cej ustawy archiwalnej,
stwierdzaja˛cy, z˙e z chwila˛ ustania działalnos´ci jednostek organizacyjnych
zaliczonych do partii politycznych ich materiały archiwalne staja˛ sie˛ własnos´cia˛
pan´stwa i wchodza˛ do pan´stwowego zasobu archiwalnego. Podlegaja˛ przekazaniu do włas´ciwej jednostki pan´stwowej sieci archiwalnej wskazanej decyzja˛
naczelnego dyrektora archiwo´w pan´stwowych4.
Kieruja˛c sie˛ tymi ustaleniami nalez˙ało wydac´ odpowiednie decyzje i postanowienia dotycza˛ce zabezpieczenia i przeje˛cia bardzo bogatej dokumentacji,
wytworzonej przez wszystkie struktury partyjne w latach 1944-1990. Archiwa
pan´stwowe przysta˛piły do realizacji tego zadania, co — jak okazało sie˛
w praktyce — nie było łatwe. Przejmowanie i wła˛czenie zasobu partyjnego do
pan´stwowego zasobu archiwalnego odbywało sie˛ ro´wniez˙ na podstawie decyzji
Rady Ministro´w z 19 III 1990 r., polecaja˛cej archiwom pan´stwowym przeje˛cie
tej dokumentacji, odta˛d stanowia˛cej cze˛s´c´ pan´stwowego zasobu archiwalnego5.
Jak moz˙na ustalic´ w oparciu o wste˛pne informacje i notatki opracowane
w NDAP juz˙ w kon´cu marca 1990 r.6, archiwa pan´stwowe przeje˛ły ponad 13 tys.
m.b. dokumentacji. W niekto´rych wojewo´dztwach napływały jeszcze w po´z´niejszym czasie dalsze materiały, co spowodowało, z˙e dokumentacja ta wzrosła do
blisko 16 200 m.b. Ogo´łem, jak wykazano w sprawozdaniu z działalnos´ci
pan´stwowej słuz˙by archiwalnej w 1990 r., stan pan´stwowego zasobu archiwalnego powie˛kszył sie˛ o blisko 19 tys. m.b. dokumentacji przeje˛tej z archiwo´w
byłej PZPR7.
Niekto´re archiwa, aby nie dopus´cic´ do samowolnego zniszczenia (choc´
i takie przypadki miały miejsce), przeje˛ły dokumentacje˛ archiwalna˛, kto´rej
termin przechowywania juz˙ wczes´niej upłyna˛ł. Była to najcze˛s´ciej dokumentacja finansowo-materiałowa, a takz˙e o charakterze manipulacyjnym. Zdecydowano ro´wniez˙, zaraz na pocza˛tku akcji przejmowania archiwo´w, aby wstrzymac´ sie˛
przed brakowaniem jakichkolwiek materiało´w nawet bezwartos´ciowych. Dalsze
poste˛powanie miały regulowac´ odpowiednie zalecenia metodyczno-organizacyjne. Archiwa pan´stwowe obejmuja˛ce zasie˛giem działalnos´ci wie˛cej niz˙ jedno
wojewo´dztwo przeje˛ły zasoby kilku byłych archiwo´w komiteto´w wojewo´dzkich
4
Zob. przypis 1.
Zasady poste˛powania archiwo´w pan´stwowych w momencie przejmowania zasobu partyjnego
omo´wiono na posiedzeniu Rady Archiwalnej 11 IV 1990; B. Woszczyn´ski, Sprawozdanie z działalnos´ci Rady Archiwalnej za lata 1989-1991, ,,Archeion’’, t. 94, 1995, s. 238. O sprawach dotycza˛cych
dokumentacji archiwalnej mo´wiono ro´wniez˙ na posiedzeniu 24 IV 1991; T. Tomala, Czwarte i pia˛te
posiedzenie Rady Archiwalnej, ,,Archeion’’, t. 93, 1994, s. 299.
6
Notatka słuz˙bowa dla NDAP z 26 III 1990 r., oprac. Z. Pustuła, registratura ZNA NDAP.
7
Sprawozdanie z działalnos´ci pan´stwowej słuz˙by archiwalnej w roku 1990, oprac. D. Rocka,
,,Archeion’’, t. 93, 1994, s. 301-303.
5
DOKUMENTACJA PARTYJNA W ARCHIWACH
41
partii. Zaso´b archiwum szczebla centralnego PZPR wła˛czony został do Archiwum Akt Nowych8.
Prace metodyczno-organizacyjne
Wyja˛tkowo duz˙e obje˛tos´ciowo zespoły aktowe po ich przeje˛ciu wymagały
opracowania. W celu przybliz˙enia tej dokumentacji do udoste˛pnienia, konieczne
stało sie˛ prowadzenie pełnego jej rozpoznania. Chodziło o to, aby w odniesieniu
do cze˛s´ci zasobu wła˛czonego do archiwo´w pan´stwowych, moz˙na było zastosowac´ jednolite metody poste˛powania, obowia˛zuja˛ce w pan´stwowej słuz˙bie
archiwalnej. Nalez˙ało wie˛c zapoznac´ sie˛ ze stanem posiadania i uporza˛dkowania. Zasie˛gaja˛c opinii wielu archiwo´w o duz˙ych dos´wiadczeniach metodyczno-organizacyjnych przysta˛piono do odpowiednich badan´. Zgodnie z ustaleniami i zaleceniami Centralnej Komisji Metodycznej (dalej: CKM) w Zakładzie
Naukowym Archiwistyki NDAP podje˛to specjalne prace rozpoznawcze. Nalez˙ało przede wszystkim zgromadzic´ bibliografie˛ przedmiotu, poznac´ wczes´niej
wydane zalecenia i wskazania metodyczno-archiwalne, kto´rymi kierowały sie˛
archiwa partyjne. Wymagało to z˙mudnych dociekan´, z uwagi na fakt, z˙e
materiały o charakterze instruktaz˙owym i normatywno-organizacyjnym były
znacznie rozproszone. Najpełniej zachowały sie˛ one w zasobie Centralnego
Archiwum Komitetu Centralnego PZPR (CA KC PZPR), kto´ry został w całos´ci
przeje˛ty i zabezpieczony w AAN. W licznych przypadkach archiwa partyjne
korzystały z dos´wiadczen´ pan´stwowej słuz˙by archiwalnej, ich pracownicy
zasie˛gali opinii, uczestniczyli w szkoleniach specjalistycznych, starali sie˛ nawet
stosowac´ druki i wzory podstawowej dokumentacji, obowia˛zuja˛cej w pan´stwowej słuz˙bie archiwalnej. Takie włas´nie przypadki miały miejsce w duz˙ych
archiwach PZPR, m.in. Warszawie, Gdan´sku, Poznaniu, Krakowie, Katowicach,
Szczecinie, Wrocławiu9 .
Uwaga prowadza˛cych badania koncentrowała sie˛ na wnikliwych ekspertyzach w odniesieniu do przeje˛tej dokumentacji. Jej stan uporza˛dkowania był
bardzo zro´z˙nicowany, istniały duz˙e ro´z˙nice w stopniu opracowania cze˛s´ci
obejmuja˛cej wczes´niejsze materiały z lat 1944-1948. Wiele zastrzez˙en´ dotyczyło
kompletnos´ci materiało´w, odnosza˛cych sie˛ do okresu od pocza˛tku lat pie˛c´dziesia˛tych. Braki w dokumentacji wysta˛piły na wszystkich szczeblach struktury
8
Informacje o przeje˛tym zasobie CA KC PZPR i zawartos´ci akt tego zespołu, por. w notatce
AAN dla NDAP, oprac. 16 V 1994 W. Wysocki, registratura ZNA NDAP.
9
Fakt ten został odnotowany w informacjach nadesłanych przez archiwa pan´stwowe do NDAP
(registratura ZNA); A. Choniawko, Zaso´b archiwum byłego KW PZPR w Poznaniu i jego zawartos´c´
z´ro´dłowa, ,,Poznan´ski Rocznik Archiwalno-Historyczny’’, t. 1, 1993, s. 73 i nast.
42
´ SKI
BOLESŁAW WOSZCZYN
organizacyjnej partii po 1980 r. Zapoznawano sie˛ zatem z przepisami i podstawowymi problemami metodycznymi, szukaja˛c rozwia˛zan´, kto´re
pozwoliłyby w kro´tkim czasie poła˛czyc´ przeje˛ta˛ dokumentacje˛ z zasobem
archiwo´w pan´stwowych. Z problemo´w na plan pierwszy wysune˛ły sie˛: sprawy
kwalifikacji zasobo´w oraz traktowanie zespoło´w i zbioro´w archiwalnych w stopniu odpowiadaja˛cym zasadom i ustaleniom stosowanym w pan´stwowej słuz˙bie
archiwalnej. W trakcie prac nalez˙ało poznac´ struktury wielozespołowe, stosowane nazewnictwo zespoło´w i obowia˛zuja˛ca˛ terminologie˛, opracowanie i rozmieszczenie dokumentacji w okresie przechowywania w archiwach PZPR oraz
w momencie przeje˛cia przez pan´stwowa˛ słuz˙be˛ archiwalna˛.
Rozpoznania, dyskusje i spotkania doprowadziły do opracowania pierwszej
wersji projektu ustalen´ metodycznych co do poste˛powania z dokumentacja˛
partyjna˛. Załoz˙enia poddane zostały dyskusji w archiwach pan´stwowych. Zaistniała wie˛c moz˙liwos´c´ poro´wnania proponowanych rozwia˛zan´ metodycznych
z aktualnym stanem dokumentacji. Projekt stał sie˛ przedmiotem szczego´łowych
rozwaz˙an´ na posiedzeniu CKM 10. Wniesione uwagi członko´w CKM oraz
wnioski zgłoszone bezpos´rednio przez archiwa posłuz˙yły do opracowania
przepisu archiwalnego pt. ,,Zalecenia metodyczno-organizacyjne w sprawie
poste˛powania z dokumentacja˛ przeje˛ta˛ z byłych archiwo´w komiteto´w
wojewo´dzkich PZPR’’. Zalecenia wprowadzone zostały w pan´stwowej słuz˙bie
archiwalnej pismem oko´lnym naczelnego dyrektora z 29 IV 1992 11.
Ten jednolity przepis regulował, przynajmniej w cze˛s´ci, gło´wne zasady
poste˛powania metodyczno-organizacyjnego w odniesieniu do przeje˛tej dokumentacji PZPR. Uje˛te w nim zostały przede wszystkim takie zagadnienia, jak:
opracowanie materiało´w archiwalnych, tryb oceny i brakowania dokumentacji
(sprawy ogo´lne bez szczego´łowych rozwia˛zan´), rozmieszczenie zespoło´w archiwalnych w archiwach. Najobszerniej potraktowano w zaleceniach problematyke˛ dotycza˛ca˛ klasyfikacji zasobo´w byłych archiwo´w partyjnych, nazw zespoło´w i grup zespoło´w (w s´wietle zasad obowia˛zuja˛cych w archiwach pan´stwowych), ewidencji zespoło´w oraz opracowania materiało´w w obre˛bie zespoło´w. Biora˛c pod uwage˛ wielkos´c´ zasobo´w (rozpie˛tos´c´ od 80 do 2000 m.b.) 12,
stan ich opracowania oraz obecnos´c´ dokumentacji nieuporza˛dkowanej — opracowanie zespoło´w w archiwach pan´stwowych podzielono na dwa etapy:
1 — szybkie zabezpieczenie materiało´w archiwalnych i, na okres czasowy,
ro´wniez˙ dokumentacji niearchiwalnej, w tym tez˙ tej cze˛s´ci, dla kto´rej formalnie
10
Problemy dotycza˛ce poste˛powania z dokumentacja˛ partyjna˛ zostały omo´wione na posiedzeniu
CKM 2 IV 1992 (referat M. Tarakanowskiej); M. Lewandowska, Centralna Komisja Metodyczna
w latach 1986-1993, ,,Archeion’’, t. 9, 1995, s. 244.
11
Pismo oko´lne nr 1 NDAP z 29 IV 1992, znak: ZNA-601-1/92.
12
Notatka słuz˙bowa dla NDAP..., por. przypis 6, j.w.
DOKUMENTACJA PARTYJNA W ARCHIWACH
43
okres przechowywania upłyna˛ł, ale moga˛cej miec´ przydatnos´c´ praktyczna˛
(ro´wniez˙ i dla samego archiwum); 2 — juz˙ włas´ciwe opracowanie materiało´w
archiwalnych przy zachowaniu zasad obowia˛zuja˛cych w słuz˙bie archiwalnej.
Problemy oceny przeje˛tej dokumentacji
Zalecenia metodyczne uje˛ły gło´wne czynnos´ci podstawowe, kto´re — jak sie˛
okazało w trakcie ich realizacji — obfituja˛ ro´wniez˙ w niespodzianki. Trudno
sobie wyobrazic´, aby wszystko zostało przewidziane z pełna˛ precyzja˛. Dokumentacja partyjna była gromadzona w archiwach komiteto´w wojewo´dzkich PZPR
nie zawsze zgodnie z wczes´niejszymi ustaleniami. Niejednokrotnie nie przestrzegano obowia˛zuja˛cych wo´wczas przepiso´w, obecnie zatem odste˛pstwa od
ogo´lnie przyje˛tych rozwia˛zan´ były i sa˛ regulowane przez same archiwa pan´stwowe, a gło´wnie ich komisje metodyczne 13.
Porza˛dkowanie i opracowywanie archiwalio´w stworzyło szanse ujednolicenia zasad kwalifikacji dokumentacji partyjnej. Dos´wiadczenia archiwo´w były
analizowane; gromadzono materiały informacyjne, kto´re archiwa pan´stwowe
nadsyłały do ZNA NDAP, korzystano tez˙ z referato´w i materiało´w spotkan´
naukowo-metodycznych organizowanych przez archiwa 14. Pomocne były dyskusje traktuja˛ce o sposobie realizacji zalecen´ na temat opracowywania zespoło´w
akt i sporza˛dzania inwentarzy oraz protokoły posiedzen´ komisji metodycznych
tych archiwo´w, kto´re wczes´niej podje˛ły czynnos´ci porza˛dkowe przy dokumentacji partyjnej15.
Dos´wiadczenia archiwo´w zdobyte w czasie pierwszego etapu prac porza˛dkowych oraz zwia˛zane z opracowywaniem umoz˙liwiły przygotowanie zasad
kwalifikacji i oceny dokumentacji partyjnej. Znaczna cze˛s´c´ przeje˛tego zasobu
nie była poddana z˙adnym ocenom, tylko doraz´nie wykonywano te czynnos´ci, ale
gło´wnie w odniesieniu do akt z lat 1944-1948, posługuja˛c sie˛ własnymi
przepisami. Duz˙e zbiory dokumentacji znalazły sie˛ wie˛c w archiwach pan´stwowych. Przeje˛to wszystko, co moz˙na było przeja˛c´, wykonuja˛c postanowienia
ustawy archiwalnej. Usiłowano nie dopus´cic´ do niszczenia dokumentacji bez
moz˙liwos´ci zapoznania sie˛ z jej wartos´cia˛. Dlatego w archiwach pan´stwowych
13
Takie rozwia˛zanie przewidziano włas´nie w zaleceniach metodyczno-organizacyjnych (por.
przypis 11). Komisje metodyczne archiwo´w, juz˙ w ramach własnych moz˙liwos´ci, rozpatruja˛
problemy ogo´lne i szczego´łowe dotycza˛ce opracowania, kieruja˛c sie˛ zasadami powszechnie
obowia˛zuja˛cymi w archiwistyce polskiej.
14
Wste˛pne podsumowanie w notatce ZNA dla NDAP z 17 V 1993, registratura ZNA NDAP.
Por. M. Tarakanowska, Stan i problemy opracowania dokumentacji partyjnej przeje˛tej z byłych
archiwo´w Komiteto´w Wojewo´dzkich PZPR, ,,Archiwista’’, 1993, nr 88, s. 28 i nast.
15
Protokoły posiedzen´ komisji metodycznych archiwo´w pan´stwowych 1993-1994 w registraturze ZNA; E. Rosowska, Posiedzenia komisji metodycznych archiwo´w w 1993 r., ,,Archeion’’,
t. 95, 1995, s. 185-187.
44
´ SKI
BOLESŁAW WOSZCZYN
znalazła sie˛ ro´wniez˙ dokumentacja nie stanowia˛ca, z punktu widzenia zasad
stosowanych w praktyce archiwalnej, z˙adnej wartos´ci historycznej. Obok
wyja˛tkowo waz˙nych materiało´w archiwalnych, obrazuja˛cych całokształt działalnos´ci wszystkich ogniw i struktur PZPR od 1944 r. do stycznia 1990 r., znalazła
sie˛ dokumentacja o kro´tkim okresie przechowywania, korespondencja manipulacyjna, rachunki i pokwitowania finansowe, pisma przewodnie, zawiadomienia
itp. W zasadzie do kaz˙dego archiwum pan´stwowego trafiły duz˙e ilos´ci ro´z˙nego
rodzaju broszur i referato´w szkoleniowych, a takz˙e dokumentacja wieloegzemplarzowa. Sprawy te wymagały włas´ciwego uregulowania, odpowiadaja˛cego
ustaleniom obowia˛zuja˛cym w pan´stwowej słuz˙bie archiwalnej. Zaistniała wie˛c
koniecznos´c´ opracowania zalecen´ w zakresie kwalifikacji i oceny dokumentacji
partyjnej.
Wszystkie wyszczego´lnione ustalenia umoz˙liwiły opracowanie w ZNA
projektu wytycznych metodyczno-organizacyjnych w zakresie oceny dokumentacji partyjnej. Korzystaja˛c z dos´wiadczen´ archiwo´w i nagromadzonego materiału pomocniczego, projekt poddano dyskusji. Wypowiadały sie˛ archiwa, swoja˛
opinie˛ przekazali członkowie prezydium Centralnej Komisji Archiwalnej Oceny
Dokumentacji (CKAOD). Zasie˛gnie˛to takz˙e opinii Rady Archiwalnej — organu
doradczego NDAP — prezentuja˛c opracowanie na jednym z jej posiedzen´16.
Korzystano tez˙ z konsultacji Likwidatora Maja˛tku byłej PZPR, kto´ry działa przy
Urze˛dzie Rady Ministro´w 17.
Opracowane wytyczne do oceny dokumentacji partyjnej zostały wprowadzone
do stosowania w archiwach pan´stwowych pismem oko´lnym naczelnego dyrektora
archiwo´w pan´stwowych z 24 X 1994 r.18 Reguluja˛ one poste˛powanie w odniesieniu do tej dokumentacji, wykorzystuja˛c dos´wiadczenia i ustalenia stosowane w pan´stwowej słuz˙bie archiwalnej. Odnosza˛c sie˛ przede wszystkim do zasad
i kryterio´w ocen, zalecaja˛ uzyskanie pełnej wiedzy o posiadanym zasobie i stanie
jego opracowania. Do oceny przekazo´w z´ro´dłowych w obre˛bie zespoło´w
archiwalnych maja˛ zastosowanie kryteria: czasu, miejsca, powtarzalnos´ci,
wchłonie˛cia informacji, tres´ci formalnej, stanu zachowania i cze˛stotliwos´ci
wykorzystywania. Kolejnym elementem wytycznych były wskazania dotycza˛ce
dokumento´w powtarzalnych kategorii ,,A’’, a wie˛c wszelkiego rodzaju dubleto´w,
dalszych egzemplarzy dokumento´w identycznych pod wzgle˛dem tres´ci i formy,
uzyskanych droga˛ technicznego zwielokrotnienia. Wprowadzone wytyczne odniosły sie˛ ro´wniez˙ do zasad poste˛powania z dokumentami wchłonie˛tymi poprzez:
proste sumowanie informacji (przy zachowaniu wszystkich danych
16
Posiedzenie Rady Archiwalnej z 14 VI 1994; B. Woszczyn´ski, Rada Archiwalna w latach
1992-1994, ,,Archeion’’, t. 95, 1995, s. 315.
17
Pismo NDAP do Likwidatora z 2 VII 1994, registratura ZNA NDAP znak: ZNA-601-2/94.
18
Pismo oko´lne nr 3 NDAP z 24 X 1994 w sprawie oceny dokumentacji przeje˛tej z byłych
archiwo´w komiteto´w wojewo´dzkich PZPR, znak: ZNA-601-3/94.
DOKUMENTACJA PARTYJNA W ARCHIWACH
45
dokumentu) lub tez˙ ich przetworzenie (ewentualne wyselekcjonowanie). Wiele
miejsca pos´wie˛cono dokumentacji zaste˛pczej, kto´ra˛ moz˙na wypełnic´ luki w materiałach archiwalnych. Kolejnym problemem uje˛tym w załoz˙eniach metodycznych jest poste˛powanie z dokumentacja˛ o czasowym znaczeniu praktycznym
oraz z dokumentacja˛ przeznaczona˛ na makulature˛.
W drugiej cze˛s´ci wytycznych dotycza˛cych oceny zamieszczono zestawienie
kwalifikacyjne dokumentacji partyjnej, z podziałem według struktury organizacyjnej. Znalazły sie˛ tutaj rozmaite rodzaje materiało´w archiwalnych wyste˛puja˛ce
w zespołach aktowych. Uwzgle˛dniono ponadto dokumentacje˛ wymagaja˛ca˛
ekspertyzy archiwalnej i selekcji po ustalonym okresie przechowywania (BEx),
dalszego przechowywania (B) oraz podlegaja˛ca˛ brakowaniu (Bc).
Wprowadzone ustalenia w odniesieniu do opracowywanej dokumentacji
jednoznacznie podkres´liły, z˙e gło´wna˛ zasada˛ oceny powinno byc´ da˛z˙enie do
trwałego zachowania materiało´w odzwierciedlaja˛cych podstawowe funkcje partii oraz informuja˛cych o najwaz˙niejszych zasadach działalnos´ci wewna˛trzpartyjnej. Wobec dokumentacji z lat 1944-1990 zalecono stosowac´ ocene˛ dwustopniowa˛: na poziomie zespoło´w i w obre˛bie zespoło´w. W pierwszej kolejnos´ci
trzeba brakowac´ dokumentacje˛ powtarzalna˛ i manipulacyjna˛, egzemplarze
powielone, instrukcje i broszury wieloegzemplarzowe, korespondencje˛ organizacyjno-porza˛dkowa˛, kwity i dowody magazynowe, faktury, rejestry, ewidencje
urlopo´w oraz inne tego rodzaju materiały, kto´re w zestawieniu kwalifikacyjnym
zostały oznaczone symbolem Bc.
W s´lad za wytycznymi do oceny dokumentacji partyjnej do archiwo´w
pan´stwowych skierowane zostało pismo naczelnego dyrektora archiwo´w pan´stwowych polecaja˛ce, aby wszystkie wnioski na brakowanie, wraz ze spisami
dokumentacji przeznaczonej do zniszczenia (przygotowane zgodnie z obowia˛zuja˛cymi w tym zakresie przepisami), były przyjmowane przez komisje archiwalnej oceny dokumentacji funkcjonuja˛ce w archiwach oraz przesyłane do NDAP19.
Niszczenie dokumentacji według tych spiso´w moz˙e nasta˛pic´ dopiero po uzyskaniu zezwolenia naczelnego dyrektora archiwo´w pan´stwowych. Takie zasady
poste˛powania zostały ustalone w odniesieniu do całej dokumentacji partyjnej
przeje˛tej przez archiwa pan´stwowe.
Udoste˛pnianie materiało´w archiwalnych
Po przeje˛ciu przez archiwa pan´stwowe dokumentacji byłych archiwo´w
komiteto´w wojewo´dzkich PZPR prowadzono ro´z˙nego rodzaju działania metodyczno-organizacyjne. Szukano ro´wniez˙ rozwia˛zan´, kto´re umoz˙liwiłyby wprowadzenie ich do obiegu naukowego. Nalez˙y podkres´lic´ fakt, z˙e byłe archiwa
19
Pismo NDAP z 12 IV 1995 w sprawie nadsyłania wniosko´w na brakowanie, znak:
ZNA-601-4/95.
46
´ SKI
BOLESŁAW WOSZCZYN
partyjne w ro´z˙nym stopniu udoste˛pniały materiały dla badan´ naukowych.
Szczego´lnym zainteresowaniem cieszyło sie˛ CA KC PZPR. Brak było jednak
jednolitych ustalen´ zwia˛zanych z udoste˛pnianiem zasobu archiwalnego.
Problem ten nalez˙ało wie˛c uregulowac´ w mys´l zasad obowia˛zuja˛cych
w odniesieniu do całego pan´stwowego zasobu archiwalnego. Wszystkie sprawy z tym zwia˛zane znajduja˛ ustalenia w obowia˛zuja˛cej ustawie o narodowym
zasobie archiwalnym i archiwach. Artykuł 16 ustawy postanawia, z˙e materiały
archiwalne udoste˛pnia sie˛ jednostkom organizacyjnym i obywatelom dla potrzeb nauki, kultury, techniki oraz gospodarki. Zgodnie z ustaleniami art. 17
ustawy materiały archiwalne sa˛ udoste˛pniane po upływie 30 lat od ich wytworzenia, jez˙eli nie narusza to prawnie chronionych intereso´w pan´stwa i obywateli 20. Istnieja˛ jednak moz˙liwos´ci wczes´niejszego udoste˛pniania — jednakz˙e
z zachowaniem odpowiednich wymogo´w — co zostało okres´lone w rozporza˛dzeniu ministra resortowego, kto´remu podlega pan´stwowa słuz˙ba archiwalna21.
Przeje˛te i wła˛czone do pan´stwowego zasobu archiwalnego materiały partyjne
podlegaja˛ obecnie jednolitym przepisom archiwalnym. Dlatego tez˙ zespoły akt,
kto´re zostały opracowane — a wie˛c posiadaja˛ juz˙ odpowiednie pomoce
archiwalne, gło´wnie w postaci inwentarzy — sa˛ udoste˛pniane do badan´
naukowych. Decyduja˛ o tym wewne˛trzne ustalenia i decyzje komisji metodycznych archiwo´w pan´stwowych. Zespoły te sa˛ udoste˛pniane na podstawie przepiso´w ogo´lnie obowia˛zuja˛cych w pan´stwowej słuz˙bie archiwalnej. Rozwia˛zania
dotycza˛ce problematyki udoste˛pniania materiało´w archiwalnych powto´rzone
zostana˛ ro´wniez˙ w nowej ustawie archiwalnej, kto´rej projekt pt. ,,Prawo
archiwalne’’ znajduje sie˛ w stadium uzgodnien´ mie˛dzyresortowych.
Uwagi kon´cowe
Archiwa pan´stwowe przeje˛ły po byłej PZPR ogromne zasoby archiwalne.
Spus´cizna wojewo´dzkich archiwo´w partyjnych ro´z˙niła sie˛ obje˛tos´ciowo, a ich
funkcjonowanie obejmowało ro´z˙ny okres czasu. Jedne archiwa działały juz˙ od
1944 r. i zawierały przekazy z´ro´dłowe od pocza˛tku powstania Polskiej Partii
Robotniczej. Inne powstały po zjednoczeniu ruchu robotniczego w grudniu
1948 r. Zaso´b jeszcze innej grupy bierze swo´j pocza˛tek od nowego podziału
20
Stosowane w słuz˙bie archiwalnej zasady dotycza˛ce udoste˛pniania odpowiadaja˛ wymogom
przyje˛tym w wie˛kszos´ci pan´stw — członko´w MRA.
21
W rozporza˛dzeniu z 25 VII 1984 stwierdza sie˛, z˙e moz˙na udoste˛pnic´ materiały archiwalne
jednostkom organizacyjnym i osobom fizycznym przed upływem 30 lat od ich wytworzenia na
potrzeby nauki, kultury, poste˛pu technicznego oraz organizacji i zarza˛dzania gospodarka˛ narodowa˛
,,...jez˙eli nie narusza to prawnie chronionych intereso´w Pan´stwa i obywateli’’; ,,Archeion’’, t. 80,
1986, s. 51.
DOKUMENTACJA PARTYJNA W ARCHIWACH
47
administracyjnego kraju w czerwcu 1975r. i powołania ro´wnoczes´nie nowych
komiteto´w wojewo´dzkich PZPR.
Wszystkie przeobraz˙enia strukturalno-organizacyjne PZPR znalazły swoje
odbicie w materiałach przeje˛tych przez archiwa pan´stwowe i wła˛czonych do
pan´stwowego zasobu archiwalnego. Szczego´lnego znaczenia nabieraja˛ dokumenty wytworzone w pocza˛tkowym okresie po II wojnie s´wiatowej. W archiwaliach tych znajduja˛ odzwierciedlenie ro´wniez˙ przeobraz˙enia administracyjno-gospodarcze kraju i wszystkie waz˙niejsze problemy dziejo´w Polski po 1944
r. W kolekcjach i spus´ciznach sa˛ tez˙ nawia˛zania do lat okupacji, np. walk
partyzanckich toczonych przez ro´z˙ne ugrupowania polityczne. Szczego´lnego
znaczenia nabieraja˛ z´ro´dła w postaci informacji, opinii, protokoło´w narad
i decyzji partyjnych ro´z˙nego szczebla traktuja˛ce o wydarzeniach politycznych,
gospodarczych i społecznych w kraju, az˙ po rok 1989.
W s´rodowisku naukowym zainteresowanie tymi materiałami archiwalnymi
jest duz˙e. Podobne zjawisko wyste˛puje ro´wniez˙ w innych krajach Europy
s´rodkowowschodniej, o czym mo´wiono na mie˛dzynarodowej konferencji pos´wie˛conej archiwom popartyjnym, zorganizowanej przez polska˛ słuz˙be˛ archiwalna˛ w Starej Wsi (28 IX – 1 X 1995), pod patronatem Mie˛dzynarodowej
Rady Archiwo´w. Wygłoszone referaty wykazały wiele zbiez˙nych problemo´w,
towarzysza˛cych zaro´wno sposobowi przejmowania dokumentacji partyjnej do
zasobu pan´stwowego, jak tez˙ zwia˛zanych z metodyka˛ archiwalna˛. Ro´wnoczes´nie zarysowały sie˛ odmienne zasady poste˛powania w odniesieniu do przeje˛tego
zasobu. Postanowiono wie˛c dokonywac´, w trybie roboczym, wymiany dos´wiadczen´. Zgłoszono ro´wniez˙ propozycje˛ dotycza˛ca˛ opracowania wspo´lnych informatoro´w o bazie z´ro´dłowej do wybranych problemo´w z dziejo´w mie˛dzynarodowych stosunko´w partyjnych. Moz˙na sa˛dzic´, z˙e przyczyni sie˛ to do
rozwoju badan´ naukowych w oparciu o te waz˙ne, a dota˛d w stopniu nie
wystarczaja˛cym wykorzystane archiwa 22.
22
Materiały konferencji ,,Archiwa popartyjne w Europie S´ rodkowej i Wschodniej’’, Warszawa
1996; ibid., E. Rosowska, Przeje˛cie archiwo´w byłej PZPR przez archiwa pan´stwowe. Problemy
metodyczne.
48
´ SKI
BOLESŁAW WOSZCZYN
Bolesław W o s z c z y n´ s k i, Party documentation in state archives. The documentation created by all the structures of the Polish United Worker’s Party, according to the
act in force on the national archival holdings and archives, was taken over by archives
under the supervision of the General Office of State Archives after the liquidation of the
party in 1990. In general, according to reports the national holdings were enlarged by
almost 19 thousand current meters of records. Then, some methodological and organisational problems are discussed with regard to the above mentioned take over that
obviously needs further elaboration. Appropriate methodological recommendations were
issued that introduced equal principles of archival procedures with regard to the holdings
that had been taken over. The problem of evaluation was closely connected with that
elaboration. The experience of state archives gained in course of arrangements made it
possible to define uniform principles of qualification and classification of party materials
adjusting them to practices common in the state archival service. The documentation,
taken over and included into the national archival holdings, is subject to uniform archival
rules. The fonds of files, those already elaborated and having inventories are introduced to
the scientific circulation. They are made accessible according to the archival law. The
regulations in force stipulate that archives materials may be accessible thirty years after
their creation. In the final part the author points out a significantly great interest in party
documentation. Those who reach for the taken over and elaborated materials are mostly
historians dealing with the recent history, social and political events in Poland, from the
years of 1944–1989 in particular.
Bolesław W o s z c z y n´ s k i, Documentation de parti dans les archives d’État.
Conformément aux dispositions de la loi en vigueur, portant sur le fonds d’archives et les
archives, les services d’archives de la Direction générale des archives d’État ce sont saisis
de la documentation produite par tous les maillons structurels du Parti ouvrier unifié
polonais, après sa dissolution en 1990. Le fonds d’archives d’État s’est enrichi de la sorte,
comme cela résulte des comptes-rendus, d’environ 19 mille mètres linéaires d’archives.
Plus loin ont été discutés les problèmes méthodologiques et organisationnels relatifs au
transfert de la documentation qui nécessite d’être élaborée. Des recommandations
méthodologiques ont été formulées instituant des principes harmonieux de procédures
d’archivage des fonds transférés.
L’élaboration de ceux-ci a également fait mettre en évidence le problème de leur
évaluation. Les expériences des archives d’État, acquises lors des travaux de mise en
ordre, ont aussi permis de retenir des principes harmonieux d’évaluation et de classement
des matériaux d’archives du parti, de les adapter aux pratiques en la matière employées
par les services d’archivage d’État.
La documentation nouvellement acquise par les archives d’État, et incorporée à leur
fonds, est actuellement placée sous un régime harmonieux de dispositions d’archivage.
Une fois élaborés et répertoriés, les fonds d’archives sont mis en circulation scientifique.
Les modalités de leur accessibilité sont définies dans la loi sur les archives. Les
dispositions en vigueur stipulent que les documents d’archives peuvent être rendus
accessibles 30 ans après leur création.
L’auteur conclut que les documents d’archives du parti suscitent beaucoup d’intérêt.
Ils sont principalement consultés par les historiens qui s’occupent de l’histoire la plus
DOKUMENTACJA PARTYJNA W ARCHIWACH
49
récente, et surtout des événements sociaux et politiques intervenant en Pologne dans les
années 1944–1989.
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
´ W MIE˛DZYNARODOWEJ RADY ARCHIWO´ W
RAPORT EKSPERTO
´ STWOWYCH
O ICH MISJI W POLSKICH ARCHIWACH PAN
W okresie od 19 II do 1 III 1995 r. przebywała w Polsce czteroosobowa grupa
eksperto´w Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w (przez nia˛ finansowana). Celem
tej misji było gruntowne zaznajomienie sie˛ z pan´stwowa˛ słuz˙ba˛ archiwalna˛
w Polsce — funkcjonowaniem systemu archiwo´w pan´stwowych, ich osia˛gnie˛ciami, bola˛czkami i projektami na przyszłos´c´. Eksperci skoncentrowali
gło´wna˛ uwage˛ na naste˛puja˛cych sprawach:
1. Ustawa archiwalna i zarza˛dzenia okres´laja˛ce strukture˛, funkcjonowanie,
prawa i obowia˛zki pan´stwowej słuz˙by archiwalnej w Polsce. 2. Organizacja,
programy nauczania i praktyka w dziedzinie kształcenia archiwisto´w polskich.
3. Budownictwo archiwo´w w Polsce — stan aktualny. 4. Zastosowanie technik
komputerowych w pan´stwowej słuz˙bie archiwalnej — stan aktualny i perspektywy. 5. Moz˙liwos´ci wspo´łpracy mie˛dzynarodowej (jej programy i konkretne
inicjatywy, pomoc ze strony MRA i instytucji wspo´łpracuja˛cych).
W ramach realizacji powyz˙szych celo´w eksperci odbyli dwa spotkania (ze
szczego´łowa˛ dyskusja˛ na wyliczone wyz˙ej tematy) z kierownictwem Naczelnej
Dyrekcji Archiwo´w Pan´stwowych i dyrektorami centralnych archiwo´w w Warszawie. Pierwsze — na pocza˛tku misji — koncentrowało sie˛ gło´wnie na
zaznajomieniu gos´ci ze struktura˛, podstawowymi przepisami prawa i funkcjonowaniem archiwo´w pan´stwowych. W drugim spotkaniu — kon´cza˛cym misje˛
— eksperci MRA przedstawili i przedyskutowali z gospodarzami swoje wraz˙enia
i wste˛pnie formułowane wnioski ze swej pracy w Polsce. Dyskutowano ro´wniez˙
o kierunkach wspo´łpracy mie˛dzynarodowej polskich archiwo´w i pomocy, jaka˛ na
tej drodze mogłyby uzyskac´ od MRA i instytucji z nia˛ wspo´łpracuja˛cych.
Pozostały czas swego pobytu w Polsce misja MRA przeznaczyła na obserwacje˛ funkcjonowania archiwo´w w Warszawie, Krakowie, Toruniu, Wrocławiu,
Opolu i Poznaniu oraz kształcenia przyszłych archiwisto´w na studiach uniwersyteckich w Poznaniu i Toruniu.
Zamiast omo´wienia i komentowania tej wizyty przedstawiam przekład
,,Raportu misji’’. Wyraz˙am nadzieje˛, z˙e wzmocni on nieco słabna˛ce dobre
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
51
samopoczucie wszystkich archiwisto´w, a przede wszystkim pozwoli nam wszystkim skoncentrowac´ wie˛ksza˛ uwage˛ na najwaz˙niejszych zadaniach.
Jerzy Skowronek
Naczelny Dyrektor Archiwo´w Pan´stwowych
Mie˛dzynarodowa Rada Archiwo´w
Pan Charles Kecskémeti
Sekretarz Generalny
60, rue des Francs-Bourgeois
F–75003 Paris
Bazylea, 12 IV 1995 r.
Szanowny Panie,
Przesyłam w zała˛czeniu sprawozdanie kon´cowe dotycza˛ce ,,Misji grupy
eksperto´w Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w w polskich archiwach pan´stwowych (19 II – 1 III 1995)’’, 14 stron i 2 zała˛czniki. Sprawozdanie zostało
opracowane przez p. Bergèsa, Dyrektora Archiwo´w Departamentu l ´Orne. Przewodnicza˛cy misji pozostaje oczywis´cie do Pan´skiej dyspozycji w celu innych
wyjas´nien´.
Chciałbym podkres´lic´ to, o czym juz˙ miałem okazje˛ wspomniec´ w czasie
naszej rozmowy telefonicznej: misja przebiegła w przyjemnym duchu wspo´łpracy, kto´ry panował pomie˛dzy naszymi rozmo´wcami polskimi a członkami
grupy. Ta otwarta atmosfera pozwoliła nam na prowadzenie szczerej i kolez˙en´skiej dyskusji. Gos´cinnos´c´ naszych polskich partnero´w i wspaniała organizacja
misji przez Naczelna˛ Dyrekcje˛ Archiwo´w Pan´stwowych nie tylko ułatwiła nam
nasza˛ prace˛, ale jednoczes´nie przyczyniła sie˛ w istotny sposo´b do rezultato´w
naszej misji.
Członkowie naszej grupy sa˛ przekonani, z˙e dalsze zaangaz˙owanie Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w na rzecz archiwo´w polskich jest niezbe˛dne i be˛dzie
owocne. Pozostaja˛ oni — w miare˛ jak im pozwalaja˛ ich zaje˛cia słuz˙bowe — do
dyspozycji ba˛dz´ dla realizacji okres´lonych zagadnien´ zawartych w sprawozdaniu.
52
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
Wobec tego, z˙e wszystkie istotne punkty niniejszego sprawozdania były
przedyskutowane z Naczelna˛ Dyrekcja˛ Archiwo´w Pan´stwowych w dniu 28
lutego br. w Warszawie, kopia naszego sprawozdania be˛dzie przesłana przez
niz˙ej podpisanego do Naczelnego Dyrektora, Pana prof. dra Jerzego Skowronka.
Prosze˛ przyja˛c´, Szanowny Panie, wyrazy najgłe˛bszego szacunku.
Dr Josef Zwicker
Archiwista Pan´stwowy
z Bazylei
Pan
Prof. dr Jerzy Skowronek
Naczelny Dyrektor
Archiwo´w Pan´stwowych
Bazylea, 12 IV 1995 r.
Szanowny Panie Dyrektorze Naczelny,
Przesyłam w zała˛czeniu pisemne sprawozdanie grupy eksperto´w Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w i kopie˛ listu do p. Kecskémetiego. Podzielam
całkowicie satysfakcje˛ wyraz˙ona˛ w Pan´skim lis´cie z 10 III 1995 r.: grupa
wyjechała z Warszawy maja˛c wraz˙enie wykonania poz˙ytecznej pracy. Pan´ska
gos´cinnos´c´, jak ro´wniez˙ wszystkich naszych rozmo´wco´w, dobre przygotowanie
i wspaniała organizacja Pan´skiej ekipy miały istotny wpływ na dobre rezultaty
naszej misji. Chciałbym Panu za to podzie˛kowac´ i prosze˛ o przekazanie moich
podzie˛kowan´ wszystkim osobom, kto´re w ro´z˙ny sposo´b, w Warszawie lub
w terenie były naszymi partnerami.
Maja˛c nadzieje˛ na kontakty z instytucjami archiwalnymi w Polsce prosze˛
Pana Dyrektora o przyje˛cie wyrazo´w najwyz˙szego szacunku
Dr Josef Zwicker
Dyrektor Archiwum Pan´stwowego
Bazylea–Miasto
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
53
Misja Grupy Eksperto´w Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w
w polskich archiwach pan´stwowych
(19 II - 1 III 1995)
I. Prezentacja misji
Misja MRA była kierowana przez p. Josefa Zwickera, dyrektora archiwo´w
pan´stwowych w Bazylei i składała sie˛ z trzech innych członko´w: p. Louisa
Bergès, dyrektora archiwo´w departamentu l’Orne (Francja), p. Ewy Berndtsson,
inspektora archiwo´w narodowych Szwecji i p. Christophera Seifrieda, dyrektora
kieruja˛cego informacja˛ w archiwach pan´stwowych Kanady. Dwie ostatnie osoby
znaja˛ je˛zyk polski, co im pozwoliło nawia˛zywac´ bezpos´rednie kontakty ze
wszystkimi osobami na odbytych spotkaniach.
II. Cele misji
Nasza misja zorganizowana przez MRA była misja˛ oceny sytuacji archiwo´w
w Polsce, w celu lepszego rozpoznania problemo´w administracji w stadium
przeobraz˙en´. Przyje˛ła ona takz˙e jako swo´j cel okres´lenie konkretnych projekto´w
wspo´łpracy mie˛dzy MRA i archiwami w Polsce. Ro´wnoczes´nie misja liczyła na
otrzymanie od NDAP propozycji wspo´łpracy, kto´ra w przyszłos´ci mogłaby
zostac´ zrealizowana w formie konkretnych inicjatyw.
III. Metodologia
Spotkania z dyrektorami archiwo´w pan´stwowych i terenowych, kto´re zostały
przygotowane przez naszych polskich rozmo´wco´w były przyjacielskie, intensywne i poz˙yteczne. Rodzaj nawia˛zanych kontakto´w pozwolił ujawnic´ wielka˛
liczbe˛ problemo´w, kto´re nie ograniczały sie˛ tylko do dyrektoro´w, lecz dotyczyły
takz˙e personelu wizytowanych archiwo´w.
Kaz˙de spotkanie polegało na szczego´łowej wizytacji całos´ci pomieszczen´
oraz na spotkaniach z dyrekcja˛ i jej bezpos´rednimi wspo´łpracownikami. Czasami były organizowane dla członko´w misji zebrania z pracownikami, w czasie
kto´rych kaz˙dy mo´gł zabrac´ głos. Ponadto nalez˙y odnotowac´, z˙e w Opolu misja
zwiedziła budynek archiwum w trakcie gruntownej przebudowy, a takz˙e zamek
w Spytkowicach, kto´ry jest juz˙ w trakcie adaptacji dla celo´w archiwalnych, oraz
dawne pomieszczenia kina w Toruniu, przeznaczone dla archiwum.
Dostarczona dokumentacja była zwie˛zła i precyzyjna dla celo´w naszych prac.
Były to dokumenty statutowe i regulaminy oraz publikacje naukowe i sprawo-
54
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
zdania z działalnos´ci słuz˙b archiwalnych. Zostały zorganizowane kontakty
z placo´wkami uniwersyteckimi w Poznaniu i Toruniu, posiadaja˛cymi wydziały
szkola˛ce w zakresie archiwistyki.
Misja zdaje sobie sprawe˛ z faktu, z˙e posiada tylko ogo´lne poje˛cie o archiwach terenowych (4 wizyty), nie miała okazji wizytowania wydzielonych
słuz˙b archiwalnych (MSW, Obrony Narodowej, MSZ), a takz˙e nie miała
oficjalnych kontakto´w ze Stowarzyszeniem Archiwisto´w Polskich.
Przewidziane na 28 lutego spotkanie z ministrem edukacji narodowej,
Aleksandrem Łuczakiem, nie doszło do skutku z powodu dymisji rza˛du, kto´ra
nasta˛piła tydzien´ wczes´niej, a takz˙e oz˙ywionych dyskusji w celu stworzenia
nowego rza˛du woko´ł marszałka Sejmu Jo´zefa Oleksego.
IV. Obserwacje
Poniz˙sze obserwacje sa˛ owocem analizy, kto´ra zmierza do zdefiniowania
punkto´w przyszłej wspo´łpracy.
a) Nowe przepisy prawne
Archiwa polskie funkcjonuja˛ do chwili obecnej na podstawie ustawy z 14 VII
1983 r. Od 1983 r. jest w przygotowaniu przez NDAP projekt nowej ustawy
archiwalnej. Wydaje sie˛ nam, z˙e obecny projekt ustawy posiada znaczny obszar
zastosowania, a zarza˛dzenia wykonawcze nadadza˛ mu skuteczna˛ moc prawna˛.
Jednakz˙e zauwaz˙yc´ moz˙na, z˙e tekst ustawy jakby ogranicza sie˛ do relacji
mie˛dzy archiwami biez˙a˛cymi i historycznymi, umieszczaja˛c je razem pod
zarza˛dem administracji archiwalnej.
Biora˛c pod uwage˛ układ sił politycznych w kraju, bez mieszania sie˛ w jego
polityke˛ wewne˛trzna˛, jest zadziwiaja˛ce z punktu widzenia technicznego, z˙e nie
wszystkie archiwa wytworzone przez instytucje pan´stwa polskiego podlegaja˛
bezpos´rednio kontroli NDAP, kto´ra jest odpowiedzialna pod wzgle˛dem naukowym i technicznym za archiwa na całym terytorium Polski.
W tym punkcie Naczelna Dyrekcja miała okazje˛ negocjowac´ dnia 27 II
1995 r. w czasie spotkania mie˛dzyministerialnego, kto´rego umiarkowane rezultaty zostały nam przedstawione przez naczelnego dyrektora archiwo´w
pan´stwowych. Negocjacje be˛da˛ kontynuowane do chwili, az˙ projekt ostateczny
ustawy be˛dzie przedstawiony w Sejmie. Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych
i Obrony Narodowej sa˛ sceptycznie nastawione wobec projektu kontroli ich
archiwo´w przez Ministerstwo Edukacji Narodowej.
b) Budynki
Przez prawie po´ł wieku nie istniał program dotycza˛cy budownictwa archiwalnego, tj. od czasu wybudowania archiwum w Wilnie w 1936 r. i Archiwum Akt Nowych w Warszawie w latach pie˛c´dziesia˛tych, dzielonego
obecnie z Biblioteka˛ Narodowa˛.
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
55
Misja mogła stwierdzic´ znaczny wysiłek, jaki podje˛to, aby odnowic´ uz˙ytkowane budynki, kto´re sa˛ cze˛sto budowlami z XIX w.; w wielu przypadkach
dobrze przeprowadzono te operacje (Opole, Jelenia Go´ra). W tym punkcie
nalez˙ałoby przypomniec´, z˙e misja nasza nie miała kompetencji do wsparcia
finansowego tego typu powaz˙nych inwestycji.
Moz˙emy najwyz˙ej zauwaz˙yc´, z˙e od strony technicznej trudno jest zaadaptowac´ wne˛trza starego budynku na potrzeby archiwum, a od strony finansowej
jest to cze˛sto bardziej kosztowne, niz˙ wybudowanie nowego gmachu. Nowy
budynek, przewidziany w Bydgoszczy, powinien pozwolic´ na zabezpieczenie
optymalnych warunko´w konserwacji dokumento´w oraz skuteczne działanie
słuz˙b.
Nasi rozmo´wcy zwro´cili uwage˛ na fakt, z˙e w Polsce istnieje wiele budowli
historycznych nie zaje˛tych, wie˛c odpowiedzialni przedstawiciele władz uznali,
z˙eby budynki historyczne w pierwszej kolejnos´ci przekazac´ w uz˙ytkowanie
archiwo´w historycznych. Nalez˙y tez˙ dodac´, z˙e obecnie istnieje wiele koszar
i tereno´w wojskowych niedawno zwolnionych, nadaja˛cych sie˛ do tego, aby je
przeznaczyc´ dla archiwo´w.
c) Konserwacja dokumento´w
Archiwa polskie musza˛ sprostac´ nowym zadaniom w dziedzinie dokumento´w
dz´wie˛kowych i audiowizualnych, wywołanym przez prywatyzacje˛ niekto´rych
jednostek publicznych, jak pochodza˛ce z zasobu pan´stwowego radia i telewizji
lub przedsie˛biorstwa ,,Polskie Nagrania’’. Placo´wki te posiadaja˛ waz˙ne zbiory
dokumento´w o wielkim znaczeniu historycznym. Aktualnie obowia˛zuja˛ce przepisy prawne oddaja˛ teoretycznie zbiory tych placo´wek pod zarza˛d pan´stwa.
Konserwacja i eksploatacja tych zasobo´w archiwalnych stwarza problemy,
kto´re wielokrotnie przekraczaja˛ s´rodki finansowe archiwo´w pan´stwowych. Te
ostatnie zawarły umowy na uz˙ytkowanie zasobo´w z prywatnymi przedsie˛biorstwami, kto´re powstały na bazie dawnych instytucji pan´stwowych, lecz konserwacja wcia˛z˙ pozostaje kwestia˛ do rozwia˛zania.
Pewne problemy dotycza˛ce konserwacji wyłoniły sie˛ w czasie spotkan´
z naszymi rozmo´wcami. Okazało sie˛, z˙e konserwacja nowych nos´niko´w (dokumenty dz´wie˛kowe, audiowizualne i informatyczne), wybo´r materiało´w na
przechowywanie dokumento´w (kartony), opracowywanie nowych archiwalio´w
(dz´wie˛kowych i audiowizualnych), a takz˙e brak strategii w tej dziedzinie
stanowia˛ troske˛ wszystkich odpowiedzialnych kierowniko´w technicznych.
d) Administracja
Reforma administracji terenowej, kto´ra jest aktualnie przygotowywana, moz˙e
głe˛boko wstrza˛sna˛c´ stosunkami pomie˛dzy administracja˛ centralna˛ i lokalna˛.
Misja jest przekonana, z˙e NDAP nie powinna stac´ na uboczu tej przemiany.
Rodzaj stosunko´w administracyjnych pomie˛dzy Naczelna˛ Dyrekcja˛ a jej
archiwami terenowymi powinien stanowic´ z tej okazji przedmiot głe˛bokich
refleksji, obejmuja˛cych takie problemy jak stosunki hierarchiczne pomie˛dzy
56
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
administracja˛ centralna˛ a administracja˛ terenowa˛ archiwo´w, czy dekoncentracja
lub decentralizacja w zakresie reformy administracji lokalnej.
Obecny system hierarchiczny, kto´ry jest bardzo scentralizowany, wydaje sie˛
zbyt mało pobudzaja˛cy dla czynniko´w lokalnych, chociaz˙ w dziedzinie finansowej pozostaje on nadal bardzo korzystny, gwarantuja˛c przyznawanie s´rodko´w
dla placo´wek i funduszo´w na wynagrodzenia, zapewniaja˛c funkcjonowanie
placo´wek, wyznaczaja˛c normy opisu i technicznego poziomu konserwacji
— w stosunku do tego, jaki posiadaja˛ zbiorowos´ci lokalne o niewielkich
funduszach.
Sprawa poziomu wynagrodzen´ pracowniko´w w archiwach była podnoszona
przez wie˛kszos´c´ naszych rozmo´wco´w. Wydaje sie˛, z˙e skala wynagrodzen´
w zawodzie archiwisty nie pokrywa sie˛ z zadaniami, jakie sa˛ przed nimi stawiane
przez pan´stwo. Ten stan rzeczy stwarza zagroz˙enie w dziedzinie rekrutacji
i wywołuje ucieczke˛ wykwalifikowanego i dos´wiadczonego personelu.
e) Kształcenie
Personel archiwo´w generalnie jest dobrze wykształcony dla archiwo´w historycznych, a s´cisłe kontakty utrzymywane z uniwersytetami s´wiadcza˛ o doskonałym poziomie wykształcenia archiwisto´w.
Rozbudowane kształcenie w dziedzinie archiwistyki, dysponuja˛ce badaczami
i publikacjami uniwersyteckimi, jest mocnym punktem archiwo´w polskich,
szczego´lnie waz˙nym i cennym dla przyszłos´ci zawodu.
Personel naukowy stanowi na ogo´ł w kaz˙dym archiwum połowe˛ stanu
etatowego pracowniko´w i sa˛ to ci pracownicy, kto´rzy zajmuja˛ sie˛ opracowywaniem zasobu.
W pewnych dziedzinach technicznych istnieja˛ specjalne potrzeby
kształcenia, zwłaszcza w dziedzinie restauracji i konserwacji nowych rodzajo´w
archiwalio´w (fotografii, dokumento´w dz´wie˛kowych i audiowizualnych).
Misja podkres´la znaczenie kształcenia cia˛głego personelu archiwo´w w ramach samych archiwo´w, co praktycznie obecnie nie istnieje lub ma charakter
marginalny.
f) Informatyka
Informatyka jest nowa˛ forma˛ informacji w archiwach polskich. Rozwija sie˛
w sposo´b autonomiczny w kaz˙dym os´rodku poprzez zastosowanie komputero´w,
co sprzyja rozwojowi umieje˛tnos´ci personelu i motywuje do dynamicznego
działania we wszystkich placo´wkach. Moz˙na stwierdzic´, z˙e pod tym wzgle˛dem
został uczyniony dobry pocza˛tek, poniewaz˙ prawie we wszystkich wizytowanych placo´wkach funkcjonuja˛ oprogramowania i aparaty dobrej jakos´ci.
Biez˙a˛ce priorytety, kto´re zostały zasygnalizowane przez archiwa polskie
w wykorzystaniu nowych technologii w informatyce, sa˛ naste˛puja˛ce: kształcenie
i rozwo´j umieje˛tnos´ci technicznych pracowniko´w; rozwo´j znormalizowanego
opisu; rozwo´j programo´w komputerowych celem stworzenia krajowej bazy
danych w zakresie archiwo´w; zainstalowanie co najmniej jednego komputera
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
57
w kaz˙dym dziale archiwo´w pan´stwowych; zwie˛kszenie liczby komputero´w
w tych archiwach pan´stwowych, kto´re nabyły szczego´lne kompetencje techniczne; instalacja lokalnych sieci z trzema lub wie˛cej komputerami.
Ogo´lne zastosowanie informatyzacji w placo´wkach jest na ogo´ł odpowiednie,
zwłaszcza co sie˛ tyczy ujednolicenia oprogramowania, pozwalaja˛cego na standaryzowany opis i format, doste˛pnego tez˙ dla uz˙ytkowniko´w archiwo´w.
Nalez˙y zaznaczyc´, z˙e dobrze wykorzystane jest oprogramowanie powszechnego zastosowania, takie jak WINDOWS, CDS/ISIS, dBase i FoxPro. Koordynacje˛ prac zapewnia Centralny Os´rodek Informacji Archiwalnej przy NDAP.
Zaro´wno w COIA, jak i ws´ro´d personelu w terenie, archiwa pan´stwowe
posiadaja˛ doskonały zespo´ł kompetentnych pracowniko´w do wykorzystania
materiało´w i oprogramowania. Zacze˛to juz˙ przygotowywac´ wszelkie s´rodki do
pracy teoretycznej dotycza˛cej informatyzacji w archiwach.
Kierownictwo archiwo´w polskich zdaje sobie sprawe˛, z˙e gło´wne problemy,
kto´re istnieja˛ przy zastosowaniu nowych technologii informacji w archiwach, nie
sa˛ natury technicznej, ale cze˛sto metodologicznej, prawniczej lub ludzkiej.
Zacze˛to juz˙ pracowac´ nad rozwojem baz danych, lecz obecne wysiłki skupione
sa˛ zwłaszcza na opisie zasobo´w archiwalnych. Dalszym etapem powinno byc´
okres´lenie innych czynnos´ci archiwistycznych, kto´re moga˛ byc´ wykorzystane
przy zastosowaniu informatyki. Byłoby celowe stworzenie pie˛cioletniego planu
strategicznego dla realizacji tego przedsie˛wzie˛cia. Misja sugeruje, aby tego
rodzaju przedsie˛wzie˛cie zostało uwzgle˛dnione w pełnym projekcie wspo´łpracy,
ze wskazaniem na okres´lone priorytety.
g) Stosunki z zagranica˛
Misja wyraz´nie okres´liła koniecznos´c´ rozwoju wymiany poznawczej z innymi krajami. Wymiana ta, kto´ra moz˙e stac´ sie˛ zasada˛, powinna byc´ zorganizowana na podstawie konkretnych zagadnien´, zaproponowanych przez
archiwa pan´stwowe i ich oddziały.
W dziedzinie obejmuja˛cej dokumenty dotycza˛ce historii Polski, przechowywane w krajach sa˛siednich lub w ogo´le za granica˛, wydaje sie˛, z˙e obecnie
istnieje pilna potrzeba uzyskania wzajemnych gwarancji wymiany informacji
i doste˛pu do dokumento´w.
V. Podsumowanie
Wypada podkres´lic´ wydajna˛ prace˛ i wysokie umieje˛tnos´ci archiwisto´w
w dziedzinie archiwo´w historycznych. Ich przygotowanie i wiedza, s´cisłe
kontakty z uniwersytetami, tworza˛ z nich badaczy wysokiej klasy w dziedzinie
nauk humanistycznych.
Sprawa archiwo´w biez˙a˛cych pozostaje otwarta, gdyz˙ kształcenie uniwersyteckie i obecne zastosowania informatyczne nie sa˛ jeszcze wystarczaja˛co
58
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
doste˛pne dla archiwo´w biez˙a˛cych i przejs´ciowych. Wpływ na praktyke˛ zawodowa˛ maja˛ na pewno priorytety przyznawane okres´lonym archiwom, jak ro´wniez˙
to, z˙e przepisy prawne ustalaja˛ przekazywanie archiwom pan´stwowym wszelkich dokumento´w wytworzonych przez instytucje, zakłady i urze˛dy publiczne,
kto´re zostały zlikwidowane w 1990 r. lub odziedziczone po systemie komunistycznym. Zbadanie i opracowanie tych dokumento´w stało sie˛ dzisiaj pierwszoplanowym zadaniem archiwisto´w polskich.
Istnieja˛cy stan rzeczy powoduje, z˙e archiwa pan´stwowe działaja˛ bardziej jako
os´rodki badan´ historycznych, niz˙ jako os´rodki zarza˛dzania dokumentacja˛ aktowa˛.
Bezsprzecznie powinien byc´ podje˛ty wysiłek dla okres´lenia zasad
zarza˛dzania archiwami biez˙a˛cymi, poza zwykła˛ kontrola˛ przewidziana˛ w stosunku do dokumento´w, kto´re licza˛ mniej niz˙ 25 lat.
VI. Propozycje archiwo´w polskich
Nasi polscy rozmo´wcy przedstawili pewne postulaty, kto´re moz˙na stres´cic´
w naste˛puja˛cy sposo´b:
NDAP chciałaby rozwijac´ konkretna˛ wspo´łprace˛ ze słuz˙bami archiwalnymi
krajo´w Europy zachodniej. Projekty dotycza˛ce tej wspo´łpracy mogłyby obejmowac´ pewne dziedziny, takie jak mikrofilmowanie dokumento´w dotycza˛cych
historii Polski, organizacja wspo´lnych wystaw historycznych o zwia˛zkach Polski
z tymi krajami, regularna wymiana staz˙y mie˛dzy instytucjami, ustalenie stałych
kontakto´w w dziedzinie technik archiwalnych, zwłaszcza dotycza˛cych nowych
pomocy, konserwacji dokumento´w i informatyzacji placo´wek. Wspo´łpraca
z archiwami Europy zachodniej powinna rozwijac´ sie˛ na zasadzie dwustronnej
wymiany w ramach ogo´lnych umo´w kulturalnych, gdyz˙ akcje prowadzone
w ramach tych umo´w znajduja˛ poparcie finansowe z zewna˛trz w budz˙etach
odpowiednich ministerstw.
NDAP wyraz˙a che˛c´ wzmocnienia kontakto´w z MRA i w zwia˛zku z tym liczy
na uzyskanie wsparcia w takich organizacjach, jak UNESCO i Rada Europy dla
sfinansowania pewnej liczby projekto´w:
— organizacji kolokwio´w na interesuja˛ce wszystkie kraje Europy s´rodkowej
i wschodniej tematy: krajowe z´ro´dła historyczne, zagadnienia lokalnych reform
administracyjnych, materiały archiwalne i prawo własnos´ci;
— stworzenia mie˛dzynarodowego centrum kongresowego w pałacu w Spytkowicach, kto´rego odbudowa juz˙ rozpocze˛ła sie˛, a całkowite jej sfinansowanie
nie jest jeszcze zapewnione;
— uzyskanie regularnej wysyłki do Polski dokumentacji wydawanej przez
MRA lub UNESCO.
Archiwa terenowe sa˛ szczego´lnie zainteresowane regularnym finansowaniem
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
59
sprze˛tu, kto´ry nie istnieje jeszcze w Polsce: czytniko´w-odtwarzaczy mikrofilmowych, ro´z˙nych typo´w i formato´w kartono´w na materiały archiwalne, papieru
oboje˛tnego i materiało´w reprograficznych.
VII. Propozycje misji
Pewne punkty zasugerowane przez strone˛ polska˛ zostały przez misje˛ podje˛te,
inne zostały pominie˛te ze wzgle˛du na brak kompetencji misji w tych sprawach.
Nalez˙y zaznaczyc´, z˙e wyraz˙ane tutaj propozycje stanowia˛ zaledwie punkt
wyjs´cia dla odpowiedzi w ro´z˙nych kwestiach, co w przyszłos´ci moz˙e stanowic´
podstawe˛ dalszych prac.
Projekty powinny byc´ tworzone w miare˛ tego, co jest realnie moz˙liwe do
sfinansowania w bliskiej przyszłos´ci.
a) Informatyzacja
Uzgodnienie pie˛cioletniego planu strategicznego informatyzacji moz˙e wymagac´ porad technicznych specjalisty, kto´ry powinien byc´ konsultantem NDAP
przy wyborze materiało´w.
Celem tego planu jest okres´lenie, w jaki sposo´b polskie archiwa pan´stwowe
moga˛ stac´ sie˛ bardziej uz˙yteczne przy zastosowaniu nowych metod w technologii informacji. Plan ten powinien jednoczes´nie poła˛czyc´ inwestycje, kto´re be˛da˛
realizowane, z planem pracy okres´lonym przez archiwa pan´stwowe.
Pomoc zewne˛trzna dla realizacji tego planu powinna polegac´ na poradach
technicznych i finansowaniu typu ogo´lnego. Powinna byc´ skonkretyzowana
przez wysłanie do Polski doradcy i sfinansowanie misji eksperto´w polskich za
granice˛ w celu kształcenia specjalistycznego.
b) Kształcenie
W zakresie nowych nos´niko´w informacji zostały okres´lone potrzeby, takie
jak: normy opisu dokumento´w, nowe materiały do restauracji, zwłaszcza
dokumento´w dz´wie˛kowych, oraz nowe techniki konserwacji.
Wysłanie polskich specjalisto´w do krajo´w, kto´re sa˛ bardziej zaawansowane
w zastosowaniu nowych technik, powinno stanowic´ przedmiot przyszłego
programu wspo´łpracy.
c) Przesyłanie dokumentacji
Poz˙a˛dane jest lepsze rozpowszechnianie wydawnictw MRA i UNESCO
(badania RAMP) na rzecz archiwo´w polskich, zwłaszcza w zakresie archiwo´w
be˛da˛cych w trakcie tworzenia. Rozpowszechnianie to powinno stac´ sie˛ przedmiotem kompleksowej wysyłki materiało´w za pos´rednictwem MRA.
d) Nabywanie specyficznych materiało´w
Zasygnalizowane potrzeby, zwłaszcza przez personel archiwo´w terenowych,
dotycza˛ ro´z˙nych wyrobo´w i materiało´w wykorzystywanych w placo´wkach
archiwalnych, kto´re sa˛ mało lub zupełnie nie rozpowszechnione w Polsce, jak
60
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
kartony ro´z˙nych formato´w do przechowywania dawnych dokumento´w, a takz˙e
gazet i map, papier odkwaszony, materiał do reprografii, czytniki-odtwarzacze
mikrofilmowe, ruchome regały.
W tych dziedzinach powinna byc´ dostarczona dokumentacja techniczna,
a takz˙e pomoc finansowa na zakup pewnych wyrobo´w, po zaprezentowaniu ich
przez ro´z˙nych dostawco´w.
Misja proponuje udzielenie konkretnej pomocy finansowej w okres´lonych
przypadkach, zwia˛zanych z potrzebami technicznymi, w celu usprawnienia
metod konserwacji.
Natomiast nie wydaje sie˛ moz˙liwa do realizacji propozycja mie˛dzynarodowego uczestnictwa w projektach dotycza˛cych nieruchomos´ci, takich jak np.
centrum mie˛dzynarodowych konferencji w Spytkowicach.
Pomoc finansowa w organizacji kolokwio´w mie˛dzynarodowych w Europie
wschodniej na temat wspo´lnych z´ro´deł archiwalnych wydaje sie˛ prostsza do
przeprowadzenia w sytuacji, gdy naczelny dyrektor archiwo´w pan´stwowych
osobis´cie jest zaangaz˙owany w tej wspo´łpracy. Zaro´wno w tej sprawie, jak
i w poprzednich, misja uprzedziła swoich rozmo´wco´w, z˙e z powodu waz˙nos´ci
poruszanych problemo´w ich rozwia˛zanie nie lez˙y w zakresie jej uprawnien´.
Report written by the experts of the International Council on Archives on their
mission in Polish state archives. The main goal of the mission of a group of four experts
of the ICA (Feb. 19 – March 1, 1995) was to become acquainted with the functioning, the
achievements, the weak points and plans for the future of the Polish archival service. The
experts while visiting the archives and carrying out discussions with archivists, organisations and offices focused on the following groups of issues: 1) provisions of the
archival law regulating the existence of state archives, 2) organisation, programmes of
education and training for archivists, 3) buildings of archives, 4) implementation of
computer systems in archives, 5) possibilities of archival co-operation taking into account
the support of the ICA. Moreover, the state of conservator’s work with regard to archives
documents was studied with a conclusion of inadequate financing. The experts also
became acquainted with the management of local divisions of archives. Those studies
resulted in an opinion of excessive centralisation of management. The members of the
mission noticed favourable phenomena as well, among others, effective work, and wide
range of abilities of archivists, in particular with regard to historical sources. The fact of
the existence of Polish archives mostly as records administration centres and treasuries of
historical archives documents was emphasised. The lists of suggestions raised by the
Polish archives and of possible solutions as proposed by the mission are presented
separately. The text of the article is preceded by an introduction by Prof. J. Skowronek,
the General Director and the contents of two letters by Dr J. Zwicker, the President of the
group of experts from his correspondence connected with the activities of the mission (to
the Secretary General of the ICA and to Director J. Skowronek).
EKSPERCI MRA O ARCHIWACH POLSKICH
61
Rapport d’experts du Conseil international des archives consécutif à la mission
effectuée auprès des archives d’État polonaises. L’objectif de la mission (19.02.
– 01.03.1995) du groupe d’experts du CIA composé de quatre personnes a été celui de
prendre connaissance du fonctionnement, des réalisations, des doléances et des projets
d’avenir des services d’archives polonais. Les experts — qui ont visité plusieurs archives
et se sont entretenus avec des archivistes, des organisations et des institutions — ce sont
concentrés sur les groupes de problèmes suivants: 1) dispositions de la loi sur les archives
normalisant l’existence des archives d’État; 2) organisation, programmes d’enseignement
et de formation des archivistes; 3) construction des bâtiments d’archives; 4) mise en
oeuvre de techniques informatiques d’archivage; 5) possibilités d’une coopération
internationale assistée par le CIA. Ils ont également étudié l’état de conservation des
documents d’archives, en constatant l’insuffisance de financement, et se sont intéressés
aux pratiques d’administration des antennes territoriales, pour conclure à une centralisation excessive de la gestion effectuée. La mission a aussi mentionné l’existence de
plusieurs phénomènes positifs comme par exemple un travail efficace ainsi qu’une vaste
gamme de capacités des archivistes, surtout dans le domaine des sources historiques. Les
membres de la mission ont souligné le fait que les archives polonaises existaient
principalement en tant que centres de gestion de documentation d’archives et trésors de
documents d’archives à caractère historique. Une place à part occupe dans ce texte une
liste de postulats avancés du côté des archives polonaises ainsi que les propositions de
solutions suggérées par la mission. Le texte de l’article proprement dit est précédé d’une
introduction du directeur général, Prof. J. Skowronek, ainsi que du contenu de deux lettres
du dr J. Zwicker, président du groupe d’experts, produits d’échange de courier relatif aux
activités de la mission (adressées au secrétaire général du CIA et au directeur J.
Skowronek).
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
˙ ENIE ARCHIWO´ W — SKARBNICY PAMIE˛CI
ZAGROZ
´ STWA I NARODU
PAN
W tysia˛cletniej historii pan´stwa polskiego, dzie˛ki szczego´lnym cechom
ustroju Rzeczypospolitej, sprawy archiwo´w bardzo cze˛sto były przedmiotem
zainteresowania najwyz˙szych władz pan´stwowych i społeczen´stwa. Przejawiało
sie˛ to w konstytucjach sejmowych, reguluja˛cych zasady ochrony i udoste˛pniania
zasobo´w archiwalnych. W aktach kancelarii kro´lewskiej (tzw. Metryce Koronnej) i ksie˛gach sa˛dowych, pieczołowicie strzez˙onych w skarbcu kro´lewskim
i w grodach, kolejne pokolenia znajdowały potwierdzenie swego stanu posiadania i z´ro´dło wiedzy o przeszłos´ci. W tych warunkach ochrona materiało´w
archiwalnych jawiła sie˛ jako rzecz konieczna i oczywista dla kaz˙dego s´wiadomego obywatela pan´stwa. Nie jest dziełem przypadku, z˙e archiwis´ci w Polsce do
grona prekursoro´w swego zawodu zaliczyc´ moga˛ najwybitniejszych me˛z˙o´w
stanu, z kanclerzem wielkim koronnym Janem Zamoyskim na czele. Kanclerz
pan´stwa, dzisiaj powiedzielibys´my premier rza˛du, osobis´cie zinwentaryzował
zaso´b Archiwum Koronnego, a wyniki jego pracy zachowały sie˛ do dzisiaj.
Przez długie wieki Rzeczpospolita była pan´stwem, w kto´rym prawo stanowiło
podstawe˛ organizacji społeczen´stwa. Nagromadziły sie˛ dzie˛ki temu ogromne
ilos´ci archiwalio´w, o zasadniczym znaczeniu dla pan´stwa, jak wspomniana
Metryka Koronna czy tez˙ akta i dokumenty parlamentarne. Miejsce i rola
Rzeczypospolitej w stosunkach mie˛dzynarodowych powodowały, z˙e szczego´lne
znaczenie w zasobie archiwalnym miała dokumentacja dyplomatyczna i polityczna. Pan´stwo polsko-litewskie obejmowało zakresem swego terytorium powaz˙ny
˙ yło w nim kilka narodo´w s´redniej, a nawet duz˙ej
procent powierzchni Europy. Z
wielkos´ci, kto´rych historia tym samym jest zwia˛zana s´cis´le z zasobami archiwo´w
polskich. Temat ten ma wymiar szeroki, zwłaszcza gdy uwzgle˛dni sie˛ fakt, z˙e
zmiany terytorialne w Europie s´rodkowej po II wojnie s´wiatowej w najwie˛kszym
stopniu obje˛ły zakres terytorium pan´stwowego Polski, a przez to w zbiorach
naszych archiwo´w znalazły sie˛ takz˙e materiały archiwalne dotycza˛ce Niemiec
i obywateli tego pan´stwa. Pamie˛tac´ nalez˙y ro´wniez˙, z˙e 80% z˙yja˛cych, rozproszonych dzisiaj na s´wiecie członko´w narodu z˙ydowskiego ma swe korzenie
rodzinne w Polsce i bardzo cze˛sto zwraca sie˛ o informacje i pomoc do polskich
64
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
archiwo´w pan´stwowych. Widac´ wie˛c wyraz´nie, z˙e ochrona archiwo´w polskich
i moz˙liwos´ci ich funkcjonowania maja˛ takz˙e waz˙ne znaczenie mie˛dzynarodowe.
Troske˛ o archiwa pan´stwowe wykazywali juz˙ archiwis´ci polscy w okresie
mie˛dzywojennym. Bardzo powaz˙ne obawy o ich stan zamanifestowali w sposo´b
dramatyczny publikuja˛c w roku 1939 raport Archiwa polskie zagroz˙one. Prezentuja˛c w nim katastrofalny stan zabezpieczenia polskiego pan´stwowego zasobu
archiwalnego, co było oczywista˛ konsekwencja˛ braku własnej pan´stwowos´ci
przez ponad sto dwadzies´cia lat, formułowali wniosek pełen goryczy: ,,Naro´d,
kto´ry w epoce przedrozbiorowej zorganizował siec´ archiwo´w, otoczył je
troskliwa˛ opieka˛ prawna˛ i materialna˛, uczynił z nich zagadnienie z˙ywe, bliskie,
społecznie czynne, ten sam naro´d w wieku XX odwro´cił sie˛ od swych archiwo´w
i z oboje˛tnos´cia˛, granicza˛ca˛ z nieche˛cia˛, skazał je na wegetacje˛, pozostawił
własnej doli, a raczej niedoli’’. Pisano tak w głe˛bokim przekonaniu, z˙e
upowaz˙nia do tego fakt, iz˙ w okresie dwudziestu lat niepodległego bytu
pan´stwowego nie zdołano wznies´c´ z˙adnego budynku archiwalnego, a siedziby
archiwo´w pan´stwowych nie odpowiadały wartos´ci zasobu i znaczeniu instytucji
archiwalnych w z˙yciu społecznym i kulturalnym narodu 1. Nie wiedziano wtedy,
z˙e katastrofa dopiero nasta˛pi. Niemcy w roku 1944 z premedytacja˛ spalili zbiory
archiwo´w warszawskich. Archiwum Gło´wne Akt Dawnych straciło 95% swego
zasobu, kto´ry liczył przed wybuchem wojny 15 km po´łek z dokumentami.
Z cudem graniczy fakt, z˙e ocalały ksie˛gi Metryki Koronnej, archiwum
1
W dniu 6 VI 1995 r., na posiedzeniu Rady Archiwalnej, przypomniano, z˙e w 1939 r. archiwis´ci
polscy opracowali raport pt. Archiwa polskie zagroz˙one. Stan i potrzeby wspo´łczesnych archiwo´w
ro´wniez˙ zaprezentował raport, przedłoz˙ony w 1982 r. władzom pan´stwowym, niestety, bez
rezultato´w (zob. ,,Archeion’’, t. 78, 1984). Biora˛c pod uwage˛ obecny stan archiwo´w pan´stwowych,
zgłoszono wniosek o opracowanie podobnego jak w 1939 r. memoriału. W wyniku tego przygotowano opracowanie pt. Zagroz˙enie archiwo´w — skarbnicy pamie˛ci pan´stwa i narodu, kto´re sygnowała
NDAP, Rada Archiwalna i Stowarzyszenie Archiwisto´w Polskich.
Memoriał został przekazany prezesowi Rady Ministro´w i był omawiany na spotkaniu u wiceprezesa Rady Ministro´w prof. Aleksandra Łuczaka, kto´remu przedstawiono stan, problemy i potrzeby polskiej słuz˙by archiwalnej. W spotkaniu uczestniczyli: naczelny dyrektor archiwo´w
pan´stwowych prof. Jerzy Skowronek, wiceprzewodnicza˛cy Rady Archiwalnej prof. Tadeusz Wujek,
prezes SAP dr Władysław Ste˛pniak i zaste˛pca naczelnego dyrektora archiwo´w pan´stwowych dr
Henryk Kurowski.
Memoriał przekazany został ponadto ministrowi edukacji narodowej, ministrowi finanso´w,
Sejmowej Komisji Edukacji, Nauki i Poste˛pu Technicznego oraz Sejmowej Komisji Polityki
Gospodarczej, Budz˙etu i Finanso´w. Był ro´wniez˙ dyskutowany na posiedzeniu Rady Archiwalnej
w dniu 19 XII 1995 r., kto´ra — po dyskusji — przyje˛ła w tej sprawie rezolucje˛, potwierdzajaca˛
koniecznos´c´ pilnego przeprowadzenia skutecznej, długofalowej akcji ratowania polskich archiwo´w,
pocza˛wszy od 1996 r. az˙ do 2000 r. Jednoczes´nie Rada Archiwalna, kieruja˛c sie˛ głe˛boka˛ troska˛ o stan
naszych do´br kultury i włas´ciwy rozwo´j archiwo´w, wyraziła ubolewanie z powodu narzuconych
ograniczen´ natury budz˙etowej. Zwro´ciła sie˛ do kierownictwa Rza˛du o podje˛cie włas´ciwych decyzji
w tym zakresie.
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
65
dyplomatyczne i skarbowe Rzeczypospolitej oraz cze˛s´c´ akt władz lokalnych.
Nie ma w skali s´wiatowej przykładu ro´wnie tragicznego, jak los polskiego
narodowego zasobu archiwalnego w czasie II wojny s´wiatowej. Ci, kto´rzy te˛
wojne˛ przez˙yli, w skrajnie trudnych warunkach odtwarzali strukture˛ organizacyjna˛ i zbiory archiwo´w polskich. Wielkie stały przed nimi zadania i wielkie sa˛
ich osia˛gnie˛cia. Zdołano uchronic´ od zagłady kaz˙dy dokument, w stosunku do
kto´rego istniał chociaz˙ cien´ szansy, z˙e jest to moz˙liwe. Archiwis´ci uczynili
wszystko, aby zabezpieczyc´ to, co ocalało i naukowo opracowac´ od podstaw
pan´stwowy zaso´b archiwalny. Archiwistyka polska cieszy sie˛ dzis´ w s´wiecie
wysokim uznaniem, a wielu jej przedstawicieli zaliczanych jest do rze˛du
najwybitniejszych reprezentanto´w tej specjalnos´ci.
Mimo tragicznych wydarzen´ dziejowych zbiory polskich archiwo´w pan´stwowych zawieraja˛ setki tysie˛cy dokumento´w. Sa˛ one wielka˛ skarbnica˛ narodowej przeszłos´ci, a zarazem zbiorem tytuło´w prawnych pan´stwa i narodu
polskiego, dokumentuja˛cych nasze miejsce na mapie politycznej Europy, s´wiadectwem tysia˛cletniego dorobku cywilizacyjnego i kulturowego, a takz˙e
działalnos´ci władz pan´stwowych i samorza˛dowych, ro´z˙nych instytucji oraz oso´b
wybitnych i zasłuz˙onych. Wartos´c´ zbioro´w archiwo´w polskich, ich ro´z˙norodnos´c´ i walory poznawcze stanowia˛ bez wa˛tpienia najwaz˙niejsza˛ cze˛s´c´ polskiego
narodowego dziedzictwa kulturalnego. I decyduja˛ o tym stanie rzeczy nie tylko
bezcenne zbiory AGAD w Warszawie. Wystarczy, nawet pobiez˙ne, zapoznanie
sie˛ z wykazami zawartos´ci zasobo´w archiwo´w pan´stwowych w Krakowie,
Poznaniu, Gdan´sku, Toruniu, Wrocławiu, Szczecinie, Lublinie czy Przemys´lu,
aby stwierdzic´, z˙e zabezpieczenie narodowego zasobu archiwalnego jest zadaniem waz˙nym, i to nie tylko jako wyraz obowia˛zku i szacunku wobec
tysia˛cletniej przeszłos´ci własnego pan´stwa i narodu. Takz˙e szacunku dla wielu
pokolen´, kto´rych starania pozwoliły na przetrwanie do naszych dni tych skarbo´w
narodowej kultury.
Obok roli historycznej archiwa spełniaja˛ ro´wnie znacza˛ca˛ role˛ w z˙yciu
wspo´łczesnego pan´stwa i narodu. Sa˛ one waz˙nym ogniwem zarza˛dzania
pan´stwem, zaro´wno w skali ogo´lnokrajowej, jak i lokalnej, samorza˛dowej. Ma to
obecnie duz˙e znaczenie, w okresie dokonywanych transformacji ustrojowoprawnych, reform i przekształcen´ własnos´ciowych, przygotowywanych zmian
w strukturze administracyjnej kraju, odszkodowan´ za represje i bezprawne
działania władz, dokumentowania praw własnos´ci itp.
Tylko sprawy własnos´ciowe i przekształcen´ prywatyzacyjnych, rekompensat
i odszkodowan´ w ich szerokim zasie˛gu, stawiaja˛ przed archiwami tak duz˙e
zadania, z˙e zachodzi potrzeba odre˛bnego ich potraktowania i rozwia˛zania
systemowego. Archiwa juz˙ wydaja˛ dla tych celo´w tysia˛ce dokumento´w i zas´wiadczen´, kto´re cze˛sto wymagaja˛ z˙mudnych i pracochłonnych poszukiwan´
w zbiorach archiwalnych.
Czas najbardziej wyte˛z˙onej pracy dopiero nasta˛pi, kiedy archiwa zetkna˛ sie˛
66
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
z zapotrzebowaniem na wieleset tysie˛cy ro´z˙nego rodzaju dokumento´w, warunkuja˛cych przeprowadzenie reform i przekształcen´ własnos´ciowych. Dos´wiadczenia innych krajo´w Europy s´rodkowowschodniej w pełni potwierdzaja˛ wymienione potrzeby, przewidywania i oczekiwania.
Staje sie˛ wie˛c oczywiste, z˙e demokratyczny ustro´j pan´stwa i zachodza˛ce
transformacje wymagaja˛ włas´ciwej organizacji, wyposaz˙enia i ochrony archiwo´w pan´stwowych, od działalnos´ci kto´rych uzalez˙nione be˛dzie przeprowadzenie wielu reform ustrojowych, jak np. reprywatyzacji, rekompensat, uregulowan´ własnos´ciowych, czy zmiany systemu ubezpieczen´ społecznych. Nakłada to
na archiwa nowe obowia˛zki, kto´rym nie be˛da˛ w stanie podołac´ bez dodatkowych
s´rodko´w finansowych.
Od chwili opublikowania w roku 1939 memoriału Archiwa polskie zagroz˙one
upłyne˛ło 56 lat. Co waz˙niejsze, upłyne˛ło ponad po´ł wieku od zakon´czenia II
wojny s´wiatowej. Czy w tym czasie uległa zmianie, wyraz´nej poprawie, sytuacja
polskich archiwo´w pan´stwowych? Czy pan´stwo, nalez˙a˛ce do grona najwie˛kszych w Europie, zdobyło sie˛ na trud wzniesienia chociaz˙ jednego budynku
przeznaczonego na przechowywanie dokumento´w własnej przeszłos´ci? Czy
polscy archiwis´ci, cze˛sto wybitni znawcy problemo´w narodowej przeszłos´ci,
mys´la˛ dzisiaj o sytuacji archiwo´w inaczej, niz˙ ich koledzy w roku 1939?
Czy archiwa polskie sa˛ w chwili obecnej zagroz˙one?
Coroczne sprawozdania z działalnos´ci archiwo´w pan´stwowych zawieraja˛
wiele informacji o istnieja˛cych i stale poste˛puja˛cych zagroz˙eniach:
— zawalaja˛cych sie˛ stropach magazyno´w archiwalnych przecia˛z˙onych dokumentami, kto´rych nie ma gdzie bezpiecznie lokowac´;
— zawilgoconych i zagrzybiałych s´cianach pomieszczen´ archiwalnych;
— niemoz˙liwos´ci poddawania nawet najbardziej podstawowym zabiegom
konserwatorskim tysie˛cy wymagaja˛cych tego dokumento´w (tylko 15%
zbioro´w przechowywanych jest w odpowiednich warunkach!);
— nie odpowiadaja˛cych normom warunkach pracy, stanowia˛cych zagroz˙enie
dla zdrowia personelu archiwo´w;
— niemoz˙liwos´ci sprostania ogromnemu społecznemu i administracyjnemu
zapotrzebowaniu na udoste˛pnianie dokumento´w i wykorzystywanie archiwalio´w;
— narastaja˛cych lawinowo problemach z zabezpieczaniem dokumentacji
setek i tysie˛cy instytucji, kto´re upadaja˛ lub sa˛ likwidowane bez nalez˙ytego
zabezpieczenia pozostałych po nich dokumento´w;
— braku odpowiedniej ilos´ci i jakos´ci sprze˛tu warunkuja˛cego efektywnos´c´
działania, w tym komputero´w i urza˛dzen´ do miniaturyzacji zapisu tres´ci
dokumento´w, m.in. mikrofilmowania zabezpieczaja˛cego, co warunkuje
szybsze i szersze, a przy tym bezpieczne dla dokumento´w, udoste˛pnianie
ich dla potrzeb administracyjnych i naukowych;
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
67
— pogorszeniu stanu posiadania własnej bazy lokalowej, kto´ra mimo iz˙
zazwyczaj nie gwarantowała całkowicie bezpiecznych warunko´w wieczystego przechowywania zbioro´w, to jednak przeciez˙ pozwalała na samo
istnienie!
Siec´ archiwo´w podległych obecnie naczelnemu dyrektorowi archiwo´w pan´stwowych obejmuje trzy archiwa centralne, z kto´rych tylko jedno dysponuje
własnym gmachem (!), oraz 29 archiwo´w terenowych z 59 oddziałami zamiejscowymi. Zaso´b tych archiwo´w według stanu z 31 XII 1994 r. wynosił 55091
zespoło´w archiwalnych, licza˛cych w sumie 207 560 m.b. akt i 16 440 288 j. inw.
Te materiały archiwalne, oraz przechowuja˛ce je archiwa, zajmuja˛ w sumie 151
budynko´w i lokali, z kto´rych jedynie kilka zapewnia wzgle˛dnie dobre warunki
wieczystego przechowywania archiwalio´w. Nie ma ws´ro´d nich ani jednego
obiektu wzniesionego przez polskie władze pan´stwowe. Centralne archiwum
pan´stwa polskiego — Archiwum Akt Nowych, przechowuja˛ce dokumenty
najnowszej historii pan´stwa i społeczen´stwa, nie otrzymało gmachu wybudowanego dlan´ w 1960 r., gdyz˙ został on przekazany Bibliotece Narodowej. Archiwum to dopiero od niedawna jest uz˙ytkownikiem zaledwie cze˛s´ci tego
gmachu. Centralne archiwa pan´stw to bez wyja˛tku instytucje dobrze strzez˙one
i pod specjalnym nadzorem. W Polsce istnieja˛ dwa gmachy wzniesione na
pocza˛tku naszego wieku na potrzeby archiwo´w przez pruskie władze pan´stwowe
(w Szczecinie i Gdan´sku), kto´re dzisiaj, obok zaledwie kilku innych, moga˛
uchodzic´ za przystosowane do pełnienia funkcji archiwalnych. Reszta to
adaptacje budynko´w, w kto´rych nigdy nie zostana˛ stworzone warunki do
wieczystego przechowywania materiało´w archiwalnych.
Ten stan rzeczy powoduje, z˙e zagroz˙one jest bezpieczen´stwo i kompletnos´c´
zasobu archiwalnego wie˛kszos´ci archiwo´w pan´stwowych. Nadto pozostaje
problem tzw. przedpola archiwalnego, czyli wywia˛zania sie˛ archiwo´w pan´stwowych z cia˛z˙a˛cego na nich obowia˛zku prawnego przeje˛cia w trybie natychmiastowym na wieczyste przechowanie az˙ 78 km akt po — zlikwidowanych lub
zniesionych — pan´stwowych jednostkach organizacyjnych, kto´rym z powodu
niefrasobliwos´ci likwidatoro´w albo skandalicznie złych warunko´w prowizorycznego składowania grozi po prostu zagłada. Na dokumentacje˛ te˛ składaja˛ sie˛ m.in.
akta wszystkich zniesionych w latach 1987–1990 naczelnych i centralnych
organo´w administracji pan´stwowej, w tym ministerstw gospodarczych i obligatoryjnych zrzeszen´, oraz — ro´wnie waz˙ne — akta do dziejo´w regiono´w, jakie
wytworzyły organy administracji pan´stwowej szczebla podstawowego.
Czy jest to, a raczej czy musi to byc´, sytuacja bez wyjs´cia? Czy rzeczywis´cie
Polska nie ma szans zdobycia sie˛ na rozwia˛zanie problemu bazy lokalowej
i wyposaz˙enia technicznego pan´stwowej słuz˙by archiwalnej? Nadal adaptuje sie˛
dla potrzeb archiwo´w ro´z˙ne budynki, co tylko w wyja˛tkowych przypadkach, jak
w Przemys´lu czy Olsztynie, oznacza rzeczywiste rozwia˛zanie istnieja˛cych na tym
68
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
terenie problemo´w. Powstaja˛w ten sposo´b obiekty moga˛ce pomies´cic´ od kilku do
10 tys. m.b. po´łek z dokumentami. Utrzymanie uz˙ytkowanych dotychczas 151
budynko´w i lokali do przechowywania ok. 200 000 tys. m.b. po´łek z dokumentami
jest przykładem bardzo drogiego modelu przechowywania zbioro´w. Przykłady
lepszego sposobu działania sa˛ tuz˙ ,,za miedza˛’’: w Pradze czeskiej jest oddawany
do uz˙ytku budynek archiwalny o pojemnos´ci 250 000 m.b. po´łek, kto´rego budowe˛
podje˛to juz˙ po rozpadzie Czechosłowacji. W gmachu tym moz˙na by zmies´cic´
zasoby wszystkich polskich archiwo´w pan´stwowych. Władze Republiki Czeskiej
zapewniły s´rodki na inwestycje archiwalne, umoz˙liwiaja˛ce realizacje˛ wielkiego
programu rozwoju bazy. Tylko w 1995 r. na budownictwo archiwalne z budz˙etu
pan´stwa przeznaczono 248 mln koron (tj. 225 mld starych złotych) i taka˛z˙ sume˛
z budz˙eto´w komunalnych. Wobec 30 mld starych złotych w budz˙ecie NDAP na
inwestycje archiwalne w Polsce widac´, jakimi moz˙liwos´ciami dysponuja˛ archiwa
w Czechach. Opro´cz archiwum w Pradze, buduje sie˛ trzy centralne archiwa i 41
archiwo´w w miastach powiatowych. W niedługim czasie wszystkie archiwa
w Czechach funkcjonowac´ be˛da˛ w nowoczesnych obiektach. Takz˙e inne kraje
Europy s´rodkowej w ostatnich latach w sposo´b radykalny rozwia˛zały problemy
bazy lokalowej archiwo´w centralnych i terenowych. Zachwycaja˛ swa˛ funkcjonalnos´cia˛ budynki archiwo´w narodowych Słowacji w Bratysławie, Archiwum
Federalnego w Koblencji, Archiwum w Wilnie, czy Archiwum m. Moskwy.
Wznoszono ro´wniez˙ budynki archiwalne w krajach sa˛siednich (m.in. w Rosji,
Ukrainie, Białorusi, Łotwie, Szwecji, Niemczech). Jest to jeszcze jeden dowo´d,
jak pilna˛ sprawa˛ w naszym kraju jest rozwo´j bazy lokalowej pan´stwowej słuz˙by
archiwalnej. Przekonanie, z˙e moz˙na be˛dzie unikna˛c´ budowy specjalistycznych
gmacho´w (sa˛ to w kon´cu zupełnie proste magazyny, prawie pozbawione okien
i s´cian działowych), słuz˙a˛cych wyła˛cznie przechowywaniu materiało´w archiwalnych, oznaczałoby szybkie pogłe˛bianie stanu zagroz˙enia narodowego zasobu
archiwalnego, i to na ogromna˛ skale˛ (mimo znacznych s´rodko´w wydawanych na
jego utrzymanie). Utrudniłoby to takz˙e codzienne funkcjonowanie administracji,
pozbawionej szybkiego doste˛pu do informacji niezbe˛dnych dla podejmowania
decyzji.
Dokumentacja zała˛czona do tego memoriału ukazuje obecny stan wielu
polskich archiwo´w. Ma ona jednoznaczna˛ wymowe˛, nie wyczerpuje jednak
problemo´w pan´stwowej słuz˙by archiwalnej 2.
Obok bazy lokalowej pala˛ca jest sprawa wyposaz˙enia technicznego archiwo´w,
w pierwszej kolejnos´ci w sprze˛t i urza˛dzenia słuz˙a˛ce do miniaturyzacji zapisu
tres´ci materiało´w archiwalnych, kto´re ze wzgle˛do´w konserwatorskich
powinny byc´ udoste˛pniane w postaci mikrofilmo´w (lub innych,
2
Do memoriału zała˛czono dokumentacje˛ fotograficzna˛ (z opisami), obrazuja˛ca˛ stan zagroz˙enia
wielu budynko´w i pomieszczen´ archiwo´w pan´stwowych. Dokumentacje˛ te˛ pomijamy — przyp.
Redakcji.
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
69
nowoczes´niejszych mikroform), oraz w sprze˛t komputerowy. Brak odpowiednich s´rodko´w na ten cel jest przykładem bardzo kro´tkowzrocznej polityki
i oznacza w rzeczywistos´ci ogromne podraz˙anie podstawowej działalnos´ci
archiwalnej. Prace prowadzone bez uz˙ycia sprze˛tu komputerowego trwaja˛
wielokrotnie dłuz˙ej, a ich wyniki nie moga˛ byc´ w ro´z˙norodny sposo´b wykorzystywane w działalnos´ci informacyjnej i wydawniczej. Rozpocze˛ty na pocza˛tku lat
dziewie˛c´dziesia˛tych proces komputeryzacji polskich archiwo´w pan´stwowych,
z powodu braku s´rodko´w, został zahamowany. Straty powstałe z tego powodu sa˛
juz˙ nieodwracalne!
Ro´wnie powaz˙nym problemem sa˛ sprawy kadrowe pan´stwowej słuz˙by
archiwalnej. Archiwista to zawo´d specyficzny, do kto´rego pełne przygotowanie
w ramach studio´w wyz˙szych nie jest moz˙liwe. Trzeba pie˛ciu, do dziesie˛ciu lat
praktyki, aby posia˛s´c´ wymagane kwalifikacje. Spos´ro´d studento´w uniwersyteto´w
podejmuja˛cych prace˛ w archiwach tylko niewielu pozostaje w zawodzie.
Utrzymywanie tego stanu rzeczy, spowodowanego bardzo niskimi płacami, jakz˙e
kontrastuja˛cymi z poziomem kwalifikacji pracowniko´w archiwo´w pan´stwowych,
byłoby wyrazem marnotrawstwa wysoko wykwalifikowanej kadry. Archiwis´ci
zatrudnieni w archiwach pan´stwowych stanowia˛niewielka˛grupe˛ zawodowa˛, kto´ra
powinna miec´ zapewniony poziom płac uwzgle˛dniaja˛cy kwalifikacje i specyfike˛
pracy w archiwach. Rozwia˛zanie problemo´w tej specjalizacji, jak i pan´stwowej
słuz˙by archiwalnej w całos´ci, wymaga podje˛cia pilnych decyzji.
Podstawa˛ wszelkich rozwia˛zan´ problemo´w polskich archiwo´w jest okres´lenie
dokładnych moz˙liwos´ci, gło´wnie w sferze finansowej, co pozwoli opracowac´ na
najbliz˙sze lata — i realizowac´ na przełomie dwu wieko´w — zaro´wno niezbe˛dna˛
koncepcje˛ rozwoju bazy, klarowna˛ polityke˛ kadrowa˛, jak i włas´ciwa˛ dla
wspo´łczesnos´ci strategie˛ archiwalna˛ w skali pan´stwa. Jest to zadanie tym bardziej
powaz˙ne, z˙e trwaja˛ca nadal burzliwa rewolucja technologiczna be˛dzie w najbliz˙szym czasie wymuszac´ nowoczesne rozwia˛zania, kto´rych bez nakładu s´rodko´w
pienie˛z˙nych nie sposo´b be˛dzie rozwia˛zac´!
Problemy polskiej słuz˙by archiwalnej moz˙na rozwia˛zac´ stosunkowo niewielkimi nakładami (dodatkowo 80 mln zł do 2000 r.). Pozwoliłoby to poprawic´ baze˛
lokalowo-magazynowa˛, stan wyposaz˙enia i zabezpieczenia polskich archiwo´w na
miare˛ potrzeb, a w efekcie umoz˙liwiłoby dobre wypełnianie przez archiwa
odpowiedzialnej słuz˙by społeczen´stwu i administracji pan´stwowej. Zapewnienie
włas´ciwych warunko´w dla gromadzenia, przechowywania, ochrony, udoste˛pniania i badania dokumento´w stanowia˛cych skarbnice˛ pamie˛ci historycznej
narodu jest takz˙e wypełnieniem obowia˛zku wobec historii Polski.
Stowarzyszenie
Archiwisto´w Polskich
Rada Archiwalna
Warszawa, paz´dziernik 1995 r.
Naczelny Dyrektor
Archiwo´w Pan´stwowych
70
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
ANEKS
Baza lokalowa archiwo´w pan´stwowych
(według stanu z paz´dziernika 1995 r.)
Sytuacja lokalowa pan´stwowej słuz˙by archiwalnej jest zła, a w wielu przypadkach
wprost katastrofalna, i wymaga podje˛cia natychmiastowych działan´ zaradczych. Wie˛kszos´c´ spos´ro´d 151 budynko´w i lokali, kto´rymi dysponuje pan´stwowa słuz˙ba archiwalna,
to budynki stare, zbudowane w XVII–XIX w. z przeznaczeniem na inne cele (spichlerze,
klasztory, zamki, budynki komunalne itp.), w kto´rych warunki pracy i przechowywania
zbioro´w sa˛ niezadowalaja˛ce, a z powodu małej wytrzymałos´ci stropo´w lub niemoz˙nos´ci
stworzenia włas´ciwych warunko´w ochrony przeciwpoz˙arowej — cze˛stokroc´ niebezpieczne. Takz˙e cze˛ste awarie instalacji wewne˛trznych, przecieki dacho´w, zawilgocenia
pomieszczen´, ogromna ciasnota i inne kłopoty utrudniaja˛ sprawne funkcjonowanie
archiwo´w. Wyja˛tkowo trudne warunki bytowania maja˛ oddziały zamiejscowe archiwo´w
pan´stwowych.
Powaz˙ne trudnos´ci w prawidłowej działalnos´ci i znaczny wzrost koszto´w eksploatacji
wynika tez˙ ze znacznego rozproszenia bazy lokalowej w obre˛bie jednego archiwum. Na
przykład, AP w Łodzi przechowuje swo´j zaso´b w 7 miejscach na terenie miasta, AP
w Krakowie w 6 miejscach, a z sio´dmego, duz˙ego, ale bardzo starego budynku konieczne
było ewakuowanie zbioro´w archiwalnych z powodu zagroz˙enia poz˙arowego.
Odmienna organizacyjnie, lecz analogiczna pod wzgle˛dem skutko´w, jest sytuacja
lokalowa AP m.st. Warszawy. Brak pomieszczen´ na terenie miasta zmusił archiwum do
umieszczenia zasobu w 8 oddziałach połoz˙onych w odległos´ci ponad 100 km od
Warszawy: w Go´rze Kalwarii, Działdowie, Łowiczu, Mławie, Nowym Dworze Mazowieckim, Otwocku, Pułtusku i Rawie Mazowieckiej (tu z kolei archiwum musi natychmiast
przekazac´ pomieszczenia włas´cicielowi budynku, tj. sa˛dowi). Specyficzna jest tez˙
sytuacja lokalowa AP w Katowicach, kto´re przed paru laty obje˛ło kompleks budynko´w po
jednostce wojskowej na Wełnowcu. Rozwia˛zało to co prawda problem braku miejsca na
zbiory archiwalne, ale pełne przystosowanie tak wielkiego obiektu do potrzeb archiwum
wymaga jeszcze powaz˙nych s´rodko´w finansowych.
Niezalez˙nie od dramatycznego stanu bazy lokalowej, drugim ro´wnie trudnym problemem jest brak odpowiedniej rezerwy magazynowej, uniemoz˙liwiaja˛cy wywia˛zywanie sie˛ ze statutowego obowia˛zku przejmowania akt z tzw. przedpola archiwalnego.
Archiwa centralne
A r c h i w u m G ł o´ w n e A k t D a w n y c h. Wymiany wymaga znaczna
cze˛s´c´ stolarki okiennej w cze˛s´ci magazynowej, co spowodowane jest koniecznos´cia˛ utrzymania włas´ciwej temperatury i wilgotnos´ci. Magazyny archiwalne
i biblioteczne sa˛ zapełnione do granic moz˙liwos´ci, co jest szczego´lnie niebezpieczne w wypadku powstania poz˙aru. Znaczna cze˛s´c´ piwnic wymaga osuszenia,
nowych posadzek i tynko´w. Budynek wymaga nowej elewacji, kto´rej wykonanie,
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
71
ze wzgle˛du na jego zabytkowy charakter, be˛dzie niezwykle kosztowne. Z powodu
braku miejsca cze˛s´c´ pracowni specjalistycznych mies´ci sie˛ w piwnicach.
A r c h i w u m A k t N o w y c h w W a r s z a w i e. Mies´ci sie˛ w cze˛s´ci
budynku uz˙ytkowanego przez Biblioteke˛ Narodowa˛. Jest to jedyne archiwum,
kto´rego zaso´b jest przechowywany w sposo´b prawidłowy i bezpieczny. Kiedy
BN przekaz˙e archiwum cały budynek, konieczny be˛dzie remont przeje˛tych
pokoi oraz remont kapitalny pomieszczen´, w kto´rych znajduja˛ sie˛ wszystkie
urza˛dzenia techniczne budynku, jak tez˙ remont wszystkich instalacji
wewne˛trznych. Archiwum nie posiada miejsca na przeje˛cie około 6 km akt
władz i urze˛do´w centralnych, zaro´wno likwidowanych po 1989 r. (jak m.in.
Centralny Zwia˛zek Spo´łdzielczos´ci Pracy, Centralny Zwia˛zek Spo´łdzielni Rolniczych ,,Samopomoc Chłopska’’, czy Centralny Zwia˛zek Spo´łdzielni
Spoz˙ywco´w ,,Społem’’), jak i podległych procesowi przekształcen´ (m.in. ministerstwa: Przemysłu Cie˛z˙kiego, Przemysłu Maszynowego, Go´rnictwa i Energetyki czy Handlu Zagranicznego i Gospodarki Morskiej).
Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie.
Archiwum to nie ma własnej siedziby, mies´ci sie˛ w dwo´ch lokalach. Brak
miejsca na przeje˛cie około 1,5 km nietypowych archiwalio´w — tas´m z nagraniami, płyt, fotografii. Cze˛s´c´ pracowni mies´ci sie˛ w piwnicach i adaptowanym we˛z´le sanitarnym. Najpilniejszym zadaniem jest przygotowanie i wyposaz˙enie dwo´ch magazyno´w oraz pracowni do opracowania i kopiowania
przejmowanego wielkiego archiwum Sekcji Polskiej Radia Wolna Europa.
Archiwa pan´stwowe mieszcza˛ce sie˛ w budynkach, kto´rych
stan techniczny zagraz˙a fizycznemu istnieniu zbioro´w
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w B y d g o s z c z y . Katastrofalny stan techniczny dziewie˛tnastowiecznych budynko´w stanowia˛cych siedzibe˛ archiwum.
Słabe stropy, duz˙a ilos´c´ drewna w konstrukcji. Ewentualny remont musiałby
doprowadzic´ do wyburzenia całego wne˛trza i stawiania praktycznie nowego
budynku. Ze wzgle˛do´w ekonomicznych NDAP podje˛ła starania o uzyskanie
terenu pod budowe˛ nowego budynku, opracowane sa˛ załoz˙enia i program, lecz
skutecznos´c´ tego działania zalez˙na be˛dzie od s´rodko´w finansowych. Stan
techniczny muro´w zabytkowej baszty stanowia˛cej siedzibe˛ ekspozytury AP
w Chojnicach grozi katastrofa˛ budowlana˛.
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w K o s z a l i n i e. Archiwum mies´ci sie˛
w budynku wybudowanym na przełomie XIX–XX w., o drewnianej konstrukcji
wewne˛trznej. Drewniane stropy o bardzo małej wytrzymałos´ci, drewniane klatki
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
72
schodowe, drewniane s´cianki działowe, konstrukcja poddasza i wie˛z´by dachowej
stwarzaja˛ olbrzymie zagroz˙enie ogniowe. Instalacja centralnego ogrzewania,
wodno-kanalizacyjna i elektryczna kwalifikuja˛ sie˛ do całkowitej wymiany.
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w L e s z n i e . Siedziba˛ archiwum jest budynek wzniesiony na pocza˛tku XVIII w. Cały gmach ma konstrukcje˛ drewniana˛,
a zagroz˙enie ogniowe zwie˛ksza fakt ogrzewania go piecami kaflowymi.
We wszystkich pomieszczeniach wyste˛puje wilgoc´.
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w S u w a ł k a c h. Archiwum mies´ci sie˛
w cze˛s´ci dziewie˛tnastowiecznego budynku sa˛du. Stan techniczny konstrukcji
i wszystkich instalacji kwalifikuje archiwum do natychmiastowego zamknie˛cia.
Koszt remontu jest poro´wnywalny z nakładami na budowe˛ nowej siedziby.
Analogiczna sytuacja istnieje w siedzibie Oddziału AP w Ełku, gdzie stan
techniczny muro´w grozi zawaleniem budynku.
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w Z a m o s´ c i u. Rozpadaja˛ce sie˛ mury
i drewniana konstrukcja dziewie˛tnastowiecznego budynku mieszkalnego, stanowia˛cego siedzibe˛ archiwum, kwalifikuja˛ je, ze wzgle˛du na zagroz˙enie poz˙arowe,
do natychmiastowego zamknie˛cia. Podje˛cie remontu praktycznie bezzasadne,
konieczne jest wybudowanie nowej siedziby.
Archiwa pan´stwowe, w kto´rych wyste˛puje koniecznos´c´
pilnego podje˛cia prac remontowych
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w G d a n´ s k u. Budynek wymaga zmiany
pokrycia dachowego nad cze˛s´cia˛ magazynowa˛. W ostatnich latach pojawiły sie˛
pe˛knie˛cia s´cian zewne˛trznych oraz wilgoc´ i zagrzybienie w cze˛s´ci administracyjnej. Skorodowana instalacja centralnego ogrzewania grozi zalaniem magazyno´w.
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w K a t o w i c a c h. Obecna siedziba archiwum w Katowicach zabezpieczy, po dokonaniu całkowitej adaptacji, wszystkie potrzeby lokalowe. Adaptowana została, ze wzgle˛du na brak s´rodko´w, tylko
cze˛s´c´ budynko´w, do kto´rych przeniesiono zaso´b magazyno´w rozrzuconych na
terenie Katowic oraz najbardziej zagroz˙onych oddziało´w. Remonto´w wymagaja˛
budynki oddziało´w w Bielsku-Białej, Os´wie˛cimiu i Tarnowskich Go´rach. Do
przeje˛cia z przedpola archiwalnego jest 8 km akt, kto´rych ze wzgle˛du na brak
miejsca nie ma doka˛d przeja˛c´. Zaznaczyc´ trzeba, z˙e akta znajduja˛ce sie˛ na
´ la˛ska znajduja˛ sie˛ niejednokrotnie w warunkach
przedpolu na terenie Go´rnego S
zagraz˙aja˛cych ich fizycznemu istnieniu.
73
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w K r a k o w i e. Zbiory tego archiwum
przechowywane sa˛ w 6 miejscach na terenie Krakowa, z kto´rych praktycznie
z˙adne nie spełnia warunko´w normatywnych dla prawidłowego przechowywania akt. W kaz˙dym z tych pomieszczen´ wyste˛puje zawilgocenie s´cian, konieczne sa˛ naprawy dacho´w lub podło´g. W raz˙a˛co złym stanie znajduje sie˛
wielki magazyn przy ul. Grodzkiej 52. Brak miejsca na przeje˛cie 16 km akt
z przedpola archiwalnego, w tym niezwykle cennych dziewie˛tnastowiecznych
akt miejskich. Nawet zakon´czenie prowadzonego obecnie remontu nowej
siedziby oddziału w Spytkowicach nie rozwia˛z˙e problemu, poniewaz˙ zmies´ci
sie˛ tam około 12 km akt. Podobnie siedziby oddziało´w w Tarnowie, Bochni,
Nowym Sa˛czu i Nowym Targu nie spełniaja˛ warunko´w dla prawidłowego
przechowywania akt.
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w Ł o d z i. Jeden z gło´wnych budynko´w
magazynowych przy ul. Kos´ciuszki w Łodzi znajdował sie˛ w katastrofalnym
stanie technicznym, a jego uz˙ytkowanie było moz˙liwe tylko dzie˛ki podstemplowaniu znacznej liczby stropo´w. Dlatego tez˙ podje˛to decyzje˛ o rozpocze˛ciu
gruntownego remontu.
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w P o z n a n i u. Archiwum uz˙ytkuje trzy
budynki na terenie Poznania, z kto´rych dwa maja˛ niedostateczna˛ wytrzymałos´c´
stropo´w (niedawno w jednym z nich pod cie˛z˙arem regału zarwała sie˛ podłoga).
Stara, nieszczelna stolarka we wszystkich budynkach uniemoz˙liwia utrzymanie
włas´ciwej temperatury i wilgotnos´ci. Dachy wszystkich budynko´w wymagaja˛
pilnej i gruntownej naprawy. Magazyny sa˛zapełnione maksymalnie, brak miejsca
na przeje˛cie około 4 km akt. Stan techniczny budynku ekspozytury AP w Gniez´nie
kwalifikuje ja˛ do natychmiastowego zamknie˛cia. Sytuacje˛ moz˙e poprawic´
´ remie, pozyskanego w 1995 r., co wymagałoby dodatadaptacja budynku w S
kowych s´rodko´w finansowych.
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e m . s t . W a r s z a w y. Sytuacje˛ lokalowa˛
archiwum moz˙na uznac´ za wprost katastrofalna˛. W siedzibie archiwum w Warszawie przepełnienie magazyno´w spowodowało osiadanie budynku i pe˛kanie
s´cian. W siedzibach oddziało´w w Mławie, Działdowie i Nowym Dworze
Mazowieckim wyste˛puje zawilgocenie, grzyb i pe˛knie˛cia stropo´w zwia˛zane
z przecia˛z˙eniem magazyno´w. Drewniana konstrukcja budynko´w i stara siec´
˙ yrardowie, ze
elektryczna stwarzaja˛ duz˙e zagroz˙enie poz˙arowe. Oddział w Z
wzgle˛du na duz˙e zagroz˙enie poz˙arowe, został zamknie˛ty w 1994 r., a jego zbiory
przeniesione do Kutna. Do przeje˛cia jest 14 km akt z przedpola, w sytuacji
całkowitego braku miejsca. Szansa˛ cze˛s´ciowego rozwia˛zania sytuacji jest
adaptacja otrzymanego w 1995 r. budynku w Legionowie, niestety, brakuje
s´rodko´w na rychłe przeprowadzenie adaptacji.
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
74
A r c h i w u m P a n´ s t w o w e w e W r o c ł a w i u. W siedzibie archiwum
we Wrocławiu konieczna jest wymiana wie˛z´by dachowej i całego pokrycia,
generalny remont sieci centralnego ogrzewania, wodno-kanalizacyjnej i elektrycznej. Konieczny jest takz˙e remont kapitalny Oddziału w Jeleniej Go´rze,
mieszcza˛cego sie˛ w zabytkowym obiekcie.
Budynki pozostałych archiwo´w pan´stwowych lub ich oddziało´w, poza nielicznymi
wyja˛tkami, w mniejszym co prawda stopniu, ale takz˙e wymagaja˛ s´rodko´w na remonty.
Wymienic´ tu moz˙na Radom, gdzie cze˛s´c´ oficyny grozi katastrofa˛ budowlana˛, Kielce
— wymagaja˛ce natychmiastowego remontu elewacji (spadaja˛cy z budynku archiwum
fragment elewacji zranił jednego z przechodnio´w), Kalisz i Białystok, gdzie konieczne jest
wykonanie izolacji fundamento´w, w zastraszaja˛cym stopniu zawilgocona˛ siedzibe˛ oddziału AP Lublin w Radzyniu Podlaskim, pilna˛ potrzebe˛ wymiany pokrycia dachowego na
budynku oddziału archiwum w Tomaszowie Mazowieckim, wilgoc´ i grzyb przechodza˛ce
przez zniszczona˛ elewacje˛ do budynku oddziału archiwum w Sanoku.
Przedstawiony tu krytyczny stan wielu budynko´w i pomieszczen´ magazynowych
archiwo´w pan´stwowych wymaga podje˛cia zdecydowanych działan´, zmierzaja˛cych do
natychmiastowej poprawy istnieja˛cej sytuacji. Pan´stwowa słuz˙ba archiwalna — pomimo
wydatkowania w ostatnich latach znacznych s´rodko´w na remonty i adaptacje budynko´w
archiwalnych i niewa˛tpliwych osia˛gnie˛c´ w tym zakresie — nie jest w stanie samodzielnie
sprostac´ zadaniom. Konieczna jest dodatkowa pomoc finansowa ze strony pan´stwa.
Wielokrotne starania o taka˛ pomoc ze strony kierownictwa słuz˙by archiwalnej nie
przyniosły, niestety, pozytywnych rezultato´w.
The insecurity of archives as treasuries of the memory of state and nation. The article is
devoted to the insecurity of state archives in Poland in particular due to the lack of
appropriate buildings to preserve records. Polish archivists already in a special report of
1939, emphasized inadequate storage conditions of the archives. The postulate to improve
that situation was repeated in the report of 1982 addressed to the state authorities, and it was
expressed once again in the memorial of 1995 supported by a resolution of the Council on
Archives and addressed to the Prime Minister and appropriate Parliamentary Commissions.
The text of the memorial was published as the elaboration signed by the General Office of
State Archives. The following threats are among those that require instantaneous removal,
and that are emphasized in yearly reports of the state archival service: collapsing ceilings in
buildings, fungus-covered walls, non-preserved holdings, inappropriate seats or the actual
lack of space for records and the staff, growing streams of new, not arranged
documentation, lack of modern computer outfit, lack of modern equipment for microfilm,
phono- and photographic study rooms. While the network of archives supervised by the
General Office of State Archives includes three central archives, 29 regional ones with 59
local divisions, there are no buildings in Poland constructed especially for the needs of
archives. Any comparisons with other countries in that respect seem highly disadvantageous for the Polish side that badly needs financial resources. The annex includes the list
of shortages and needs with regard to archival buildings according to archives with
a separate list of buildings that require immediate repairs.
75
˙ ENIE ARCHIWO´ W
ZAGROZ
Les archives menacées, ce trésor de la mémoire de l’État et de la nation. L’article porte
sur les menaces pesant sur les archives d’État en Pologne, principalement à cause de la
pénurie de bâtiments adéquats pour abriter les documents d’archives. Dès 1939, dans un
rapport spécialement rédigé à cet effet, les archivistes polonais attiraient l’attention sur le
fait que les archives étaient installées dans des locaux inappropriés à ces fins. En 1982 un
postulat d’amélioration de la situation dans ce domaine a été de nouveau présenté aux
autorités du pays ainsi qu’exprimé, une nouvelle fois, dans un mémoire de 1995, appuyé par
une résolution appropriée du Conseil des archives et transmis au président du Conseil des
ministres et aux commissions parlementaires concernées. Le texte de ce dernier mémoire
a été publié sous forme de rapport signé par la Direction générale des archives d’État. Parmi
les menaces exigeant d’être éliminées sans plus tarder, mises en relief dans les rapports
annuels élaborés par les services d’archivage d’État, il faut mentionner entre autres
l’existence dans des bâtiments d’archives des planchers risquant de s’effondrer, celle des
locaux infectés de champignons, des collections non conservées, des sièges d’archives
inappropriés voire l’absence totale de locaux pour abriter les documents et les effectifs,
l’accumulation accélérée de documentation nouvelle, non élaborée, la pénurie d’équipement informatique moderne ainsi que des appareils d’équipement des divisions de
microfilms, celle phono et photographique. Le réseau d’archives relevant de la DGAE se
compose de trois archives à caractère central ainsi que de 29 antennes territoriales disposant
de 59 agences locales. Cependant en Pologne aucun bâtiment neuf n’a été construit
spécialement pour les besoins d’archivage. Toute comparaison de la situation existant dans
ce domaine avec celle des autres pays est fort défavorable à la partie polonaise qui fait
preuve d’une insuffisance flagrante d’investissements en la matière. L’annexe comporte
une énumération d’insuffisances et de besoins en matière de locaux d’archives ressentis au
niveau des institutions respectives, tout en mentionnant les locaux nécessitant des
réparations immédiates.
S
T
U
D
I
A
I
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
AGNIESZKA BARTOSZEWICZ
(Warszawa)
INWENTARYZACJA IKONOGRAFII W ZBIORACH
´ WNEGO AKT DAWNYCH
ARCHIWUM GŁO
˙ ENIA METODOLOGICZNE I PROJEKT INSTRUKCJI
— ZAŁOZ
W Archiwum Gło´wnym Akt Dawnych sa˛ bardzo interesuja˛ce i ro´z˙norodne
materiały ikonograficzne, ale pomoce archiwalne nie zawsze pozwalaja˛ na
sprawne dotarcie do nich. Z tego wzgle˛du powstał niniejszy projekt instrukcji
inwentaryzowania ikonografii. Został on zatwierdzony przez Komisje˛ Metodyczna˛ AGAD i rozesłany do archiwo´w pan´stwowych1, choc´ nadal stanowi
propozycje˛ wymagaja˛ca˛ poprawek. Projekt ten uwzgle˛dnia jedynie specyfike˛
zasobu zgromadzonego w AGAD, nie ma w nim zatem mowy chociaz˙by
o plakatach czy afiszach, przechowywanych w wielu archiwach2 lub zasobie
bibliotecznym.
Materiał ikonograficzny AGAD jest rozproszony w zbiorach wszystkich
oddziało´w. Obejmuje zaro´wno materiały re˛kopis´mienne istnieja˛ce tylko w jednym oryginalnym egzemplarzu, jak i materiały w wielu egzemplarzach, jak
choc´by obiekty grafiki ksia˛z˙kowej i ulotnej, fotografie, poczto´wki, ekslibrisy,
ulotki reklamowe itp. Najogo´lniej rzecz biora˛c w AGAD znajduja˛ sie˛:
´ ro´dła ikonograficzne stanowia˛ce integralna˛ cze˛s´c´ zespoło´w lub zbioro´w
1. Z
aktowych, powia˛zane z nimi w rozmaity sposo´b — na jednej karcie ze z´ro´dłami
pisanymi (rysunki na marginesach, inicjały, winiety itp.) lub wszyte, wklejone
czy luz´ne.
2. Nie opracowany tzw. Zbio´r grafiki, w zasobie Oddziału Kartografii.
3. Elementy ikonograficzne na mapach i planach, takz˙e w zasobie Oddziału
Kartografii.
1
Chce˛ podzie˛kowac´ za wszystkie uwagi i sugestie, nadesłane z archiwo´w pan´stwowych
w Bydgoszczy, Gdan´sku, Katowicach, Lublinie, Poznaniu, Toruniu, Szczecinie i Wrocławiu, kto´re
mi pomogły przy opracowywaniu tekstu.
2
Por. S. Wo´jcikowa, Zbio´r afiszo´w Biblioteki Archiwum Pan´stwowego Miasta Stołecznego
Warszawy (1806–1977), ,,Archeion’’, t. 72, 1981, s. 161–171; A. Sztachelska-Kokoczka, Zbio´r
afiszo´w i druko´w ulotnych Archiwum Pan´stwowego w Białymstoku (1944–1950), ,,Archeion’’, t. 91,
1993, s. 93–98.
78
AGNIESZKA BARTOSZEWICZ
Omawianie inwentaryzacji z´ro´deł ikonograficznych nalez˙y rozpocza˛c´ od
wskazania podstawowych zespoło´w materiało´w, z czego wynikna˛ dalsze postulaty, co do ich inwentaryzowania. Istnieje tez˙ potrzeba sprecyzowania
niekto´rych poje˛c´. Zadanie to utrudnia brak prac teoretycznych na ten temat.
Definicje w podre˛cznikach sa˛ bardzo ogo´lne3, tak samo jak tezy Alberta
Depreaux Ikonografia jako nauka pomocnicza historii4. Szczego´lna˛ charakterystyke˛ z´ro´deł ikonograficznych moz˙emy znalez´c´ jedynie w artykule Zdzisława
´ ro´dła ikonograficzne do historii budowy miast i zagadnienia ich
Bienieckiego Z
inwentaryzacji5. Za bardzo waz˙ny i cenny trzeba uznac´ artykuł Wacława Kolaka
Zbio´r ikonograficzny w tekach Ambroz˙ego Grabowskiego6, zawieraja˛cy propozycje˛ opracowania zbioro´w ikonograficznych archiwo´w prywatnych, zbioro´w
rodzinnych i osobistych.
´ wiadomos´c´ brako´w w zakresie wykorzystania przekazo´w ikonograficznych na gruncie badan´
S
historycznych istniała od dawna. Ostatnio ukazał sie˛ artykuł Z. Piecha pos´wie˛cony zagadnieniom
zwia˛zanym z ikonografia˛ jako nauka˛ pomocnicza˛ historii, podsumowuja˛cy dotychczasowy dorobek
metodologiczny w tej dziedzinie: Czy ikonografia historyczna powinna byc´ nauka˛ pomocnicza˛
historii [w:] Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce. Materiały z sympozjum
w Uniwersytecie Jagiellon´skim, dnia 21–22 paz´dziernika 1993 roku, red. M. Rokosz, Krako´w 1995,
s. 119–141. Najwie˛cej uwagi z´ro´dłom ikonograficznym pos´wie˛ca S. Herbst, Ikonografia historyczna
[w:] Zarys nauk pomocniczych, t. 2, red. A. Gieysztor, Warszawa 1948, s. 299–308. Okres´la on
ikonografie˛ jako nauke˛ o obrazach w najszerszym tego słowa znaczeniu, obejmuja˛ca˛ wszystkie
plastyczne przedstawienia przedmioto´w historycznych, pocza˛wszy od szczego´ło´w ubioru czy
uzbrojenia, poprzez portret, krajobraz miejski i wiejski, az˙ po zespo´ł oso´b czy rzeczy. S. Herbst
wymienia ro´wniez˙ gło´wne kierunki badan´ historyczno-ikonograficznych: ikonografia szczego´ło´w
(polega ona na wyławianiu elemento´w, kto´rych przedstawienie nie było gło´wnym celem artysty, tj.
przedmioto´w codziennego uz˙ytku, np. detali strojo´w), portret jako niezbe˛dny składnik biografii,
ikonografia krajobrazu oraz wyobraz˙enia wypadko´w historycznych (np. sceny bitew). Inni autorzy
podre˛czniko´w do nauk pomocniczych historii traktuja˛ ikonografie˛ z pewnym lekcewaz˙eniem. Zob. B.
Mis´kiewicz, Wste˛p do badan´ historycznych, Warszawa 1985, s. 176 i nast.; J. Szyman´ski, Nauki
pomocnicze historii, Warszawa 1971 pomija problematyke˛ zwia˛zana˛ z materiałem ikonograficznym.
Jedynie B. Kürbis, proponuja˛c nowa˛ systematyke˛ nauk pomocniczych, uwzgle˛dnia w niej ikonografie˛: Nauki pomocnicze historii w wykładzie uniwersyteckim [w:] Problemy dydaktyczne nauk
pomocniczych historii, t. 1, Aneks, red. J. Szyman´ski, Katowice 1973, s. 30–31. Wykaz literatury
monograficznej zajmuja˛cej sie˛ przekazami obrazowymi jako z´ro´dłami historycznymi moz˙na znalez´c´
w artykule Z. Piecha, op. cit., s. 121–123 i pracach K. M. Kowalskiego, Polskie z´ro´dła ikonograficzne
XVII wieku, Warszawa — Poznan´ 1988 i Arte fakty jako z´ro´dła poznania. Studium z teorii nauki
historycznej, Gdan´sk 1993.
4
A. Depreaux, Ikonografia jako nauka pomocnicza historii, ,,Przegla˛d Historyczny’’, t. 28, 1929,
s. 125–129. Artykuł zawiera dwa istotne postulaty dotycza˛ce inwentaryzacji z´ro´deł ikonograficznych.
Autor proponuje rzeczowy układ inwentarza, a w jego ramach — chronologiczny oraz postuluje
stworzenie jak najwie˛kszej liczby specjalnych indekso´w rzeczowych.
5
´ ro´dła ikonograficzne do historii budowy miast polskich i zagadnienia ich
Z. Bieniecki, Z
inwentaryzacji, Warszawa 1958, Prace Instytutu Urbanistyki, z. 2, s. 31–48.
6
W. Kolak, Zbio´r ikonografii w tekach Ambroz˙ego Grabowskiego, ,,Archeion’’, t. 44, 1966,
s. 145–175.
3
INWENTARYZACJA IKONOGRAFII W ZBIORACH AGAD
79
Z. Bieniecki proponuje podział materiału ikonograficznego według kryterium
techniki wykonania i w zwia˛zku z tym wyodre˛bnia naste˛puja˛ce typy z´ro´deł7:
piecze˛cie, monety, medale; tkaniny; rzez´by; miniatury manuskrypto´w; malarstwo; rysunek i grafika; fotografia.
Podział ten, logiczny i przejrzysty, nie jest jednak przydatny przy inwentaryzacji zbioro´w ikonograficznych AGAD. Według niego w materiałach archiwalnych AGAD znajduja˛ sie˛ trzy typy z´ro´deł ikonograficznych: piecze˛cie,
rysunek i grafika (przy czym do grafiki zaliczymy takz˙e drukowane reprodukcje
malarstwa, rzez´by itp.) oraz fotografie. Piecze˛cie, ze wzgle˛du na swoja˛ specyfike˛,
wymagaja˛ wydzielenia i odre˛bnego opracowania, to samo dotyczy fotografii8.
Przedmiotem mojego zainteresowania pozostaja˛ zatem jedynie rysunki i grafika.
Rysunki znajduja˛ sie˛ w aktach. Do grupy rysunko´w nalez˙y takz˙e zaliczyc´
elementy ikonograficzne na re˛kopis´miennych z´ro´dłach kartograficznych. Bardzo
ciekawy materiał stanowi takz˙e grafika.
Kryterium podziału materiału ikonograficznego moz˙e byc´ takz˙e jego tres´c´9.
Przyste˛puja˛c do pro´by systematyzacji materiału pod wzgle˛dem tres´ci ikonograficznej nalez˙y na wste˛pie ustalic´ pewne poje˛cia ogo´lne, kto´re pozwola˛ omo´wic´
zagadnienie w miare˛ przejrzys´cie. Takz˙e tutaj napotykamy trudnos´ci. Jedna˛z nich
jest rozgraniczenie z´ro´deł ikonograficznych i kartograficznych, czyli przeprowadzenie granicy mie˛dzy widokiem a planem. Do XVIII w. w kartografii
posiłkowano sie˛ ro´z˙nymi sposobami przedstawiania przestrzeni. Jean Lavedan
uznaje za plan wszelkie wyobraz˙enie informuja˛ce o układzie sieci ulicznej
i zarysie miasta10. Jednak znaczna cze˛s´c´ plano´w, mianowicie te, kto´re posługuja˛
sie˛ perspektywa˛ (tzw. plany perspektywiczne), stanowi ro´wniez˙ z´ro´dło ikonograficzne. Materiałem ikonograficznym sa˛ tez˙ winiety otaczaja˛ce plany miast,
przedstawiaja˛ce widoki miasta czy poszczego´lnych budowli. Rejestruja˛c ikonografie˛ trzeba uwzgle˛dniac´ widoki na winietach, panoramy oraz znajduja˛ce sie˛ na
planach herby11. Natomiast plany perspektywiczne, zgodnie z postulatem Lavedana, uznajemy za z´ro´dło kartograficzne.
Kolejny problem do rozwaz˙enia, a zarazem drugi punkt stycznos´ci ikonografii
z kartografia˛, stanowi rysunek techniczny. Według Instrukcji do inwentaryzacji
archiwalnego zasobu kartograficznego z 1956 r. rysunki techniczne sa˛ cze˛s´cia˛
zasobu kartograficznego12. Granica mie˛dzy kartografia˛ a ikonografia˛ jest
´ ro´dła ..., op. cit., s. 31.
Z. Bieniecki, Z
Istnieja˛ Wytyczne w sprawie archiwalnego opracowania zasobu fotografii powstałe w Archiwum
Dokumentacji Mechanicznej oraz Wytyczne w sprawie opracowywania zbioro´w piecze˛ci, zob. Zbio´r
przepiso´w archiwalnych, oprac. M. Bielin´ska, A. Ptas´nikowa, Warszawa 1962, s. 146–161.
9
´ ro´dła ..., op. cit., s. 33.
Z. Bieniecki, Z
10
Ibid.
11
Ibid.
12
Instrukcja do inwentaryzacji archiwalnego zasobu kartograficznego opracowana przez Komisje˛
Mie˛dzyarchiwalna˛, Warszawa 1956, s. 1.
7
8
80
AGNIESZKA BARTOSZEWICZ
jednak, takz˙e i w tym wypadku, bardzo płynna, zwłaszcza jes´li wez´mie sie˛ pod
uwage˛ np. projekty elewacji budynko´w. Nalez˙y ro´wniez˙ pamie˛tac´, z˙e tzw. Zbio´r
grafiki, kto´ry wymaga opracowania, stanowi chaotyczny zbio´r drukowanych
materiało´w ikonograficznych i rysunko´w architektonicznych. W tej sytuacji
wydaje sie˛ zasadny postulat odsta˛pienia od instrukcji kartograficznej i inwentaryzowania rysunko´w architektonicznych razem z ikonografia˛13. Jednoczes´nie
musimy sporza˛dzic´ indeks rysunko´w architektonicznych, kto´ry ułatwiałby dotarcie do nich. Warto przypomniec´, z˙e znakomita wie˛kszos´c´ rysunko´w architektonicznych ze zbioro´w AGAD została opracowana14, inwentaryzacji wymagaja˛
jedynie znajduja˛ce sie˛ w Zbiorze grafiki oraz rysunki rozproszone po zasobie
pozostałych oddziało´w i nie uwzgle˛dnione w istnieja˛cych katalogach.
Dokonuja˛c podziału materiału ikonograficznego pod wzgle˛dem tres´ci, wyro´z˙niamy: widoki i panoramy miast, widoki ulic i poszczego´lnych budowli,
krajobrazy, portrety (pojedynczych oso´b i zbiorowe), przedstawienia wne˛trz, sceny
rodzajowe oraz rozmaite przedstawienia przedmioto´w: ubioro´w, mebli, broni,
rysunki przedmioto´w uz˙ytkowych. Odre˛bna˛grupe˛ stanowic´ be˛da˛rysunki architektoniczne, podobnie — ozdobne inicjały i monogramy, zaro´wno te zawieraja˛ce
przedstawienia oso´b i przedmioto´w, jak i motywy ros´linne lub geometryczne.
Osobne grupy powinny tworzyc´: herby, ekslibrisy oraz znaki notarialne i inne
znaki rozpoznawczo-własnos´ciowe (gmerki mieszczan´skie). Inwentaryzacja
ro´z˙nych typo´w z´ro´deł ikonograficznych wymaga za kaz˙dym razem uwzgle˛dnienia
rozmaitych, specyficznych elemento´w; ich wspo´lne rejestrowanie jest jednak
moz˙liwe.
Inwentaryzacja z´ro´deł ikonograficznych obejmuje sporza˛dzenie karty inwentarzowej i inwentarza ksia˛z˙kowego. Podstawa˛ opisu jest samo z´ro´dło oraz
znajduja˛ce sie˛ na nim adnotacje i, o ile istnieja˛, informacje w aktach. Opis powinien
zawierac´ naste˛puja˛ce dane: okres´lenie przedstawionej osoby, przedmiotu, obiektu
czy wydarzenia, miejsce i date˛ powstania z´ro´dła oraz nazwisko autora. Przy
sporza˛dzaniu projektu karty inwentarzowej wzorowałam sie˛ na cytowanej juz˙
Instrukcji do inwentaryzacji archiwalnego zasobu kartograficznego, instrukcji
Archiwum Dokumentacji Mechanicznej do inwentaryzacji fotografii
13
Ten postulat dotyczy jednak tylko Zbioru grafiki, ze wzgle˛du na jego wyja˛tkowy charakter.
Katalog rysunko´w architektonicznych Henryka i Leandra Marconich w Archiwum Gło´wnym Akt
Dawnych w Warszawie, oprac. T. S. Jaroszewski i A. Rottermund, Warszawa 1977 — obejmuje zbio´r
841 rysunko´w w zasobie Oddziału IV; Katalog rysunko´w architektonicznych z akt Komisji Rza˛dowej
Spraw Wewne˛trznych, oprac. M. Łodyn´ska-Kosin´ska, Warszawa 1974 — rysunki architektoniczne
i plany urbanistyczne przekazywane KRSW przez władze terenowe (Oddział II i IV); Katalog rysunko´w
architektonicznych z akt Centralnych Władz Wyznaniowych w Archiwum Gło´wnym Akt Dawnych
w Warszawie, oprac. M. Łodyn´ska-Kosin´ska, Warszawa 1981 — 490 rysunko´w, dotycza˛cych gło´wnie
budownictwa sakralnego (Oddział II).
14
INWENTARYZACJA IKONOGRAFII W ZBIORACH AGAD
81
oraz zapisie, jaki zastosowano przy opracowaniu zbioro´w ikonograficznych
Biblioteki Narodowej i Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego15.
Przedstawiony wzo´r karty inwentarzowej to propozycja zapisu komputerowego dla jednego typu z´ro´deł ikonograficznych, mianowicie rysunko´w (w tym
rysunko´w architektonicznych) i grafiki; według niego moz˙na jednak opracowywac´ takz˙e inne z´ro´dła ikonograficzne, np. fotografie.
Inwentaryzacja przy pomocy zapisu komputerowego umoz˙liwia jednoczesne
tworzenie kilku indekso´w rzeczowych. Jest to bardzo waz˙ne, poniewaz˙ sporza˛dzanie rozbudowanych indekso´w jest gło´wnym postulatem dotycza˛cym inwentaryzacji zbioro´w ikonograficznych16. Inwentarz z´ro´deł ikonograficznych
w AGAD powinien posiadac´ indeks osobowy, indeks rzeczowy oraz indeks
geograficzny. Przydatny byłby ro´wniez˙, szczego´lnie w wypadku materiało´w
ikonograficznych pochodza˛cych z archiwo´w podworskich, indeks proweniencji,
kto´ry znacznie ułatwiłby korzystanie z inwentarza.
Materiały ikonograficzne w aktach i z´ro´dłach kartograficznych wymagaja˛
inwentaryzacji według układu istnieja˛cego w rozmaitych zespołach. Wyła˛czenie
luz´nych z´ro´deł ikonograficznych z włas´ciwych dla nich jednostek inwentarzowych nie ma sensu i byłoby błe˛dem w sztuce archiwalnej. Tzw. Zbio´r grafiki
wymaga zatem całkowitego opracowania. Przedmiotem opracowania musi byc´
kaz˙da jednostka fizyczna wchodza˛ca w skład zbioru. Pierwsza˛ czynnos´cia˛, kto´ra˛
nalez˙y wykonac´, jest porza˛dkowanie, tzn. klasyfikacja materiału ikonograficznego na działy tematyczne, grupy i podgrupy. Zbio´r grafiki trzeba podzielic´ na
siedem działo´w: 1. Portret; 2. Sceny rodzajowe; 3. Krajobraz; 4. Wne˛trza;
5. Podobizny przedmioto´w; 6. Herby; 7. Rysunki architektoniczne.
W ramach działu pierwszego (Portret) istnieje podział na dwie grupy: Portret
indywidualny i Portret zbiorowy. Wewna˛trz grup obowia˛zuje układ chronologiczny. Dział drugi (Sceny rodzajowe) i czwarty (Krajobraz) nie sa˛ dzielone na grupy:
z´ro´dła nalez˙y jedynie uporza˛dkowac´ chronologicznie. Dział Krajobrazy dzielimy
na dwie grupy: Widoki wiejskie i Widoki miejskie. Pierwsza grupa obejmuje
znajduja˛ce sie˛ w zbiorze pejzaz˙e wiejskie, kto´rym nalez˙y nadac´ jeszcze układ
chronologiczny. Grupe˛ widoko´w miejskich podzielimy na trzy podgrupy:
Panoramy, Widoki ulic, Widoki budowli. W ramach podgrup porza˛dkujemy
materiał ikonograficzny chronologicznie. Dział pia˛ty (Podobizny przedmioto´w)
obejmuje bardzo ro´z˙norodny materiał, w miare˛ moz˙liwos´ci warto nadac´ mu
15
Por. Katalog portreto´w w zbiorach Biblioteki Narodowej, Warszawa 1977; Katalog osobistos´ci
polskich i obcych w Polsce działaja˛cych, Warszawa 1967; J. Banach, Ikonografia Wawelu, Krako´w
1977; Katalog rysunko´w z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Warszawa 1967;
M. Radojewski, Rysunki i akwarele artysto´w polskich XVII–XX w., Krako´w 1969; K. GutowskaDudek, Zespo´ł rysunko´w do sztuki baroku w Rosji w Bibliotece Narodowej w Warszawie, ,,Biuletyn
Historii Sztuki’’, t. 42, 1980, nr 3/4, s. 317–329.
16
A. Depreaux, Ikonografia..., op. cit., s. 126–129.
82
AGNIESZKA BARTOSZEWICZ
układ rzeczowy i dalej chronologiczny. Podobny układ powinien obowia˛zywac´
w ramach działu Herby. Rysunki architektoniczne, stanowia˛ce sio´dmy dział
tematyczny, proponuje˛ podzielic´ na dwie grupy. Kryterium podziału jest wielkos´c´
przedstawianych obiekto´w. Pierwsza˛grupe˛ stanowia˛Obiekty duz˙e: domy, pałace,
kos´cioły itp.; druga˛: Projekty detali architektonicznych oraz małych obiekto´w:
słupo´w granicznych, znako´w drogowych, pomp, studni itp. W ramach kaz˙dej
z tych grup istnieje jeszcze podział na dwie podgrupy: Projekty (podobizny)
konkretnych budowli zwia˛zanych z okres´lonym miejscem i Projekty typowe,
´ ro´dła ikonograficzne, kto´rych nie
przeznaczone do powszechnej realizacji. Z
moz˙na zidentyfikowac´, nalez˙y wyodre˛bnic´ i umies´cic´ na kon´cu włas´ciwego
działu.
Po uporza˛dkowaniu zbioru moz˙na przysta˛pic´ do jego inwentaryzacji. W trakcie inwentaryzacji Zbio´r grafiki powinien otrzymac´ sygnatury. Poniewaz˙ znajduje
sie˛ on w zasobie Oddziału Kartografii, najbardziej sensowne wydaje sie˛ nadanie
sygnatur według zasad obowia˛zuja˛cych w zbiorze kartograficznym, tzn. numer
teki łamany przez numer kolejny według układu w tece. Przed cyframi nalez˙y
umies´cic´ litery (np. IK), co be˛dzie oznaczało materiały ikonograficzne.
Proponowana przeze mnie karta inwentarzowa jest przeznaczona do zapisu
komputerowego. Powinna ona zawierac´ 9 rubryk: 1. Temat; 2. Informacja
o aktach; 3. Tytuł; 4. Data; 5. Autor; 6. Przynalez˙nos´c´ zespołowa, sygnatura;
7. Technika wykonania; 8. Wymiary; 9. Uwagi i bibliografia.
W rubryce pierwszej karty inwentarzowej znajduje sie˛ Temat z´ro´dła, czyli jego
charakterystyka pod wzgle˛dem tres´ci i rodzaju. Okres´lenie tres´ci jest inne dla
kaz˙dego działu tematycznego. W wypadku portretu be˛dzie to imie˛ i nazwisko
razem z podanymi w nawiasie datami z˙ycia i kro´tka˛ informacja˛ o pełnionych
funkcjach politycznych, społecznych i kulturalnych. W tym miejscu podajemy
ro´wniez˙ schematyczny opis uje˛cia portretu (popiersie, do pasa, do kolan, cała
postac´). W wypadku postaci nie zidentyfikowanych podajemy tylko informacje˛
,,portret’’ i opis postaci, kto´ry moz˙e byc´ bardziej rozbudowany. Jes´li mamy do
czynienia z portretem zbiorowym, podajemy imiona i nazwiska — opis uje˛cia nie
jest w tym wypadku konieczny (chyba, z˙e postacie nie zostały zidentyfikowane).
Dla scen rodzajowych tematem be˛dzie informacja o tym, co scena przedstawia,
zaczerpnie˛ta ba˛dz´ z tytułu, ba˛dz´, w wypadku braku tytułu, wydedukowana z tres´ci
z´ro´dła lub akt, do kto´rych dane z´ro´dło przynalez˙y. Dla panoram, widoko´w ulic,
widoko´w obiekto´w i rysunko´w architektonicznych tematem be˛dzie nazwa
miejscowos´ci lub nazwa ulicy i miejscowos´ci. W razie wysta˛pienia małych
miejscowos´ci nalez˙y podac´ ich okres´lenie terytorialne, tzn. przynalez˙nos´c´
administracyjna˛ z okresu, w kto´rym z´ro´dło powstało. Tematem moz˙e byc´ takz˙e
nazwa obiektu. W przypadku małych miejscowos´ci, opro´cz nazwy obiektu,
podajemy tylko ich nazwe˛; jes´li mamy do czynienia z duz˙ymi miastami
(Warszawa, Krako´w, Lwo´w) umieszczamy tez˙ adres obiektu, aktualny
w momencie powstania z´ro´dła. Jes´li obiekt znajdował sie˛ w Warszawie, moz˙na
INWENTARYZACJA IKONOGRAFII W ZBIORACH AGAD
83
podac´ jeszcze jego dawny numer hipoteczny. W wypadku winiet składaja˛cych sie˛
z kilku przedstawien´ ro´z˙nych obiekto´w podajemy nazwe˛ miasta i nazwy
obiekto´w. Dla inicjało´w — tematem be˛dzie ich kro´tki opis. Dla podobizn
i rysunko´w technicznych przedstawiaja˛cych przedmioty — tematem be˛dzie
nazwa przedmiotu, razem z informacja˛ o rodzaju z´ro´dła, rysunek, rysunek
techniczny, rycina. Dla herbo´w tematem be˛dzie nazwa herbu i, o ile je ustalimy,
nazwisko włas´ciciela. Jes´li mamy do czynienia z herbem miasta, podajemy
okres´lenie ,,herb’’ i nazwe˛ miasta (oraz w wypadku małych miejscowos´ci ich
przynalez˙nos´c´ administracyjna˛).
Rubryka nr 2 — Informacja o aktach — to informacja o aktach, do kto´rych
z´ro´dło ikonograficzne stanowi zała˛cznik. Tego rodzaju dane zwykle zajmuja˛
w inwentarzach dalsze pozycje, jednak dla wie˛kszos´ci z´ro´deł ikonograficznych
AGAD (poza Zbiorem grafiki) informacja o aktach czy mapach, do kto´rych
przynalez˙a˛, jest bardzo waz˙na. W tym miejscu informujemy takz˙e, w jaki sposo´b
materiał ikonograficzny jest powia˛zany z mapami czy planami (winieta planu,
winieta papieru listowego, rysunki na marginesie itd.). W tym punkcie moz˙na
takz˙e podac´ przeznaczenie z´ro´dła ikonograficznego, zwłaszcza w wypadku
rysunko´w architektonicznych. O ile jest to moz˙liwe, moz˙emy podac´, czy dane
z´ro´dło jest projektem, czy rysunkiem z natury, a jes´li projektem, to czy był on
zrealizowany.
Rubryka nr 3 — Tytuł. Jes´li z´ro´dło ma tytuł własny, podajemy go w brzmieniu
oryginalnym, z ewentualnym wykreskowaniem opuszczonych cze˛s´ci nieistotnych.
Rubryka nr 4 — Data — okres´la miejsce, gdzie zamieszcza sie˛ date˛ powstania
z´ro´dła.
W rubryce nr 5 — Autor — cytujemy imie˛ i nazwisko autora z´ro´dła, jes´li sa˛
znane, a takz˙e jego stanowisko i tytuł słuz˙bowy; ewentualnie moz˙emy dac´ jeszcze
nazwe˛ instytucji sporza˛dzaja˛cej z´ro´dło. Gdy wyste˛puja˛ drukowane z´ro´dła
ikonograficzne, podajemy takz˙e wydawce˛ — osobe˛ lub instytucje˛. Odnos´nie do
ikonografii w z´ro´dłach kartograficznych podajemy autora planu czy mapy,
zaznaczaja˛c to w nawiasie.
Tres´c´ rubryki nr 6 — Przynalez˙nos´c´ zespołowa i sygnatura — jest oczywista.
Rubryka nr 7 — Technika wykonania — wymaga uwzgle˛dnienia techniki
wykonania (re˛kopis, drzeworyt, miedzioryt, litografia itd.); podania informacji,
czy z´ro´dło jest jednobarwne czy wielobarwne, na jakim materiale zostało
wykonane oraz stan zachowania. Stosujemy przy tym oznaczenia i skro´ty zalecane
przez instytucje˛ kartograficzna˛.
W rubryce nr 8 — Wymiary — podajemy w s´wietle ramek (obwo´dki)
z zaznaczeniem przed cyframi litery ,,r’’. Jes´li nie ma obwo´dki, a z´ro´dło znajduje
sie˛ na oddzielnym arkuszu, podajemy wymiary całego arkusza. Gdy z´ro´dłem jest
element ikonograficzny na marginesie tekstu pisanego czy w samym teks´cie lub
na mapie (planie), podajemy wymiary kran´cowe tego elementu ikonograficznego.
84
AGNIESZKA BARTOSZEWICZ
W wypadku winiet wpisujemy wymiary zewne˛trzne i wewne˛trzne całej winiety
i wymiary wszystkich przedstawien´ ikonograficznych składaja˛cych sie˛ na winiete˛.
Wymiary podajemy według zalecen´ instrukcji kartograficznej, tj. w centymetrach,
szerokos´c´ razy wysokos´c´17.
W rubryce nr 9 — Uwagi — jest miejsce na dodatkowe informacje o z´ro´dle,
a wie˛c odre˛czne napisy, dedykacje i adnotacje urze˛dowe nalez˙y zacytowac´ lub
stres´cic´ z podaniem miejsca i daty, o ile figuruja˛one w teks´cie adnotacji. Jest tu tez˙
miejsce na ewentualne podanie istnieja˛cej bibliografii18.
Przedstawione rozwaz˙ania przybliz˙a˛ przykładowe projekty trzech kart inwentarzowych, sporza˛dzonych dla trzech z´ro´deł ikonograficznych ze zbioro´w AGAD.
Pierwsze z nich to herb miasta Kłodawy wykonany na dokumencie pergaminowym z 1720 r. (Oddział I AGAD); drugi — widok ogo´lny Chojnic
z inwentarza starostwa człuchowskiego (Oddział III AGAD); trzecie — winieta
osiemnastowiecznego planu Warszawy (Oddział IV AGAD).
1. Temat: Herb miasta Kłodawy.
2. Informacja o aktach: Rysunek na dokumencie pergaminowym Augusta II,
kro´la polskiego dla mieszczan kłodawskich potwierdzaja˛cym dokument Zygmunta Augusta przyznaja˛cy Kłodawie wolnos´c´ od ceł i opłat targowych.
3. Tytuł: Sigillum Civitatis Kłodawa.
4. Data: 12 X 1720.
5. Autor: b.a.
6. Przynalez˙nos´c´ zespołowa, sygnatura: AGAD, Dokumenty Pergaminowe
sygn. 3022.
7. Technika wykonania: rkp. wbw., pergamin.
8. Wymiary: 21,5 x 30,5 cm.
9. Uwagi:
1. Temat: Chojnice, miasto pow. człuchowski, widok ogo´lny.
2. Informacja o aktach: Ilustracja (rysunek w teks´cie) z inwentarza starostwa
człuchowskiego.
3. Tytuł: brak.
4. Data: 27 VII 1753.
5. Autor: b.a.
6. Przynalez˙nos´c´ zespołowa, sygnatura: Archiwum Warszawskie Radziwiłło´w, dział XXV, Inwentarze do´br prywatnych, nr 615, k. 44.
7. Technika wykonania: rkp., dwubarwny, papier.
8. Wymiary: 6,7 x 9,4 cm.
9. Uwagi:
17
Instrukcja do inwentaryzacji archiwalnego zasobu kartograficznego ..., op. cit., s. 10. Skro´ty:
re˛kopis — rkp, s´wiatłokopia — s´wkop, jednobarwny — jbw, wielobarwny — wbw.
18
Ibid., s. 10.
INWENTARYZACJA IKONOGRAFII W ZBIORACH AGAD
85
1. Temat: Warszawa — 1. Kos´cio´ł Misjonarzy, 2. Pałac Czartoryskich,
3. Pałac Krasin´skich, 4. Pałac Godzkich, 5. Pałac Mniszcho´w, 6. Pałac
Sułkowskich, 7. Pałac Branickich, 8. Pałac Prymasowski, 9. Pałac Saski,
10. Pałac Biskupo´w Krakowskich, 11. Pałac Radziwiłło´w, 12. Pałac Bielin´skich,
13. Pałac Brühla, 14. Pałac Wielopolskich, 15. Pałac Ostrowskich,
16. Biblioteka Załuskich, 17. Kolegium Pijaro´w, 18. Panorama miasta od strony
Wisły.
2. Informacje o aktach: Winieta planu Warszawy (Plan de Varsovie... 1772).
3. Tytuł: 1. Eglise Des Missionnaires, 2. Palais Czartoryski, 3. Palais
Krasinski, 4. Palais Godzki, 5. Palais de Mniszech, 6. Palais Sulkowski, 7. Palais
Branicki, 8. Palais Primatial, 9. Palais de Saxe, 10. Palais de l´Évêque de Cracovie,
11. Palais de Radziwill, 12. Palais Bielinski, 13. Palais de Brühl,
14. Palais Wielopolski, 15. Palais d´ Ostrowski, 16. Bibliothèque Zaluski,
17. Collège des Ecoles Pies, 18. Vue de Varsovie du côté de la Vistule.
4. Data: 1772.
5. Autor: Rizzi Zannoni, ryt. Chabranrier.
6. Przynalez˙nos´c´ zespołowa, sygnatura: AGAD, Zbio´r Kartograficzny, sygn.
300–25.
7. Technika wykonania: miedzioryt, jbw.
8. Wymiary: 1. 7,0 x 6,0, 2. 7,0 x 4,3, 3. 7,0 x 4,3, 4. 7,0 x 4,3, 5. 7,0 x 4,3, 6. 7,0
x 4,3, 7. 6,5 x 4,3, 8. 6,5 x 4,3, 9. 13,0 x 4,3, 10. 6,5 x 4,3, 11. 6,5 x 4,3, 12. 7,0 x 4,3,
13. 7,0 x 4,3, 14. 7,0x3,5, 15. 7,0x5,0, 16. 7,0x5,0, 17. 7,0x5,0, 18. 39,0x5,2 cm.
9. Uwagi: D. Kosacka, Plany Warszawy XVII i XVIII w. w zbiorach polskich.
Katalog, Warszawa 1970, s. 56–57.
Agnieszka B a r t o s z e w i c z, Cataloguing iconography in the holdings of the Main
Archives of Old Records — methodological assumptions and a project of instructions.
Valuable and varied iconographic materials can be found at the Main Archives of Old
Records, the access to those materials, however, with the help of the existing finding aids is
not always possible. The present project constitutes the first attempt to create instructions
with regard to cataloguing iconography, i.e. making it accessible for research workers. The
project was elaborated with reference to the holdings of the Archives of Old Records,
therefore, it takes into account their specificity. It includes iconographic sources
constituting integral parts of fonds of records as well as the so called collection of
engravings and iconographic elements on maps and plans. The presented design of an
inventory card is intended for computer data entries, and it includes 9 fields: subject
(definition of a source with regard to its contents and type); information on records to which
the source constitutes an enclosure; the title of the source; date of its origin; author; fond
affiliation and signature; technique; size; remarks. A computerised method of cataloguing
allows to create several indexes at the same time, i.e. the ones of names, subjects,
geographical names, and possibly of provenance — the one particularly useful with regard
to materials originated at manors.
86
AGNIESZKA BARTOSZEWICZ
Agnieszka B a r t o s z e w i c z, L’élaboration de l’inventaire iconographique des
collections des Archives générales des actes anciens — principes méthodologiques et
projet d’instruction. Parmi les documents archivés aux AGAA il existe un fonds
iconographique précieux et diversifié, mais y accéder, à l’aide des instruments de recherche
actuellement existants, n’est pas toujours possible. La mise en oeuvre du présent projet,
constituant la première tentative de création d’une instruction d’élaboration d’un inventaire
iconographique, permettra donc aux chercheurs d’y accéder. Ce projet a été conçu en
fonction du fonds des AGAA et tient compte de sa spécifité. Il fallait prendre en
considération aussi bien les sources iconographiques, faisant partie intégrante des fonds
d’archives existants, que l’ainsi dite collection graphique, de même que des éléments
iconographiques figurant sur des cartes et des plans.
Le modèle de la fiche d’inventaire présenté est destiné à la saisie informatique des
données et en comporte 9: sujet (définition de la source du point de vue de son contenu et de
son genre); information sur les documents dont la source constitue l’annexe; titre propre de
la source; date de création; auteur; fonds d’appartenance et cote d’accession; technique
d’exécution; dimensions; remarques. La réalisation d’un inventaire assistée par ordinateur
permet de créer simultanément plusieurs index: nominatif, objectif, géographique et — éventuellement — celui de provenance, utile surtout dans le cas de matériaux
originaires des anciens manoirs.
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
´ SKA
MARIA BRZOZOWSKA-JABŁON
(Warszawa)
´W
WARUNKI WIECZYSTEGO PRZECHOWYWANIA ARCHIWALIO
Wewne˛trzne i zewne˛trzne czynniki niszczenia
Długowiecznos´c´ dokumento´w archiwalnych zalez˙y w ro´wnej mierze od
warunko´w przechowywania w całym okresie ich istnienia jak i od trwałos´ci
materiało´w, z kto´rych zostały wykonane. Dokument archiwalny, papier dawny
[20,1]* i wspo´łczesny, atramenty [16], tas´ma mikrofilmowa [7,17], sa˛ materiałem
podatnym na niszcza˛ce działanie czasu, co zwyklis´my nazywac´ ,,naturalnym
starzeniem sie˛’’ dokumentu.
Szybkos´c´ procesu naturalnego starzenia sie˛ zalez˙y od składniko´w materiałowych dokumentu, czyli od tzw. czynniko´w wewne˛trznych. Na szybkos´c´ starzenia
sie˛ dokumentu archiwalnego oddziaływuja˛ ro´wnoczes´nie otaczaja˛ce czynniki
zewne˛trzne, do kto´rych nalez˙y s´wiatło, temperatura, wilgoc´, tlen, a kto´re,
wspo´łdziałaja˛c z zanieczyszczeniami powietrza i szkodnikami biologicznymi,
tworza˛ aktywny zespo´ł czynniko´w niszcza˛cych archiwalia i zabytkowe ksie˛gozbiory [8].
Pod wpływem zespołu niszcza˛cych czynniko´w wewne˛trznych i zewne˛trznych
substancja materialna archiwalio´w traci nieodwracalnie swoje pierwotne własnos´ci fizyczne, chemiczne i wytrzymałos´ciowe, obniz˙aja˛c tym samym swo´j walor
trwałos´ci, tak istotny dla unikalnego dokumentu historycznego. Procesy starzenia
archiwalio´w, kto´rych niestety nie moz˙na zatrzymac´, moz˙na jednak bardzo
znacznie spowolnic´ poprzez usuwanie lub ograniczanie destrukcyjnego działania
czynniko´w zewne˛trznych, a wie˛c przez tworzenie włas´ciwych warunko´w przechowywania.
W 1983 r. ogo´ł czynniko´w zagraz˙aja˛cych wieczystej trwałos´ci dokumento´w
archiwalnych podany został lapidarnie, lecz w szerokim uje˛ciu i brzmi: s´rodowisko naturalne, zła jakos´c´ materiało´w tworza˛cych dokument, katastrofy naturalne,
straty wywołane szkodliwa˛ działalnos´cia˛ człowieka [5]. Okres´lenie ,,s´rodowisko
naturalne’’ obejmuje ciepło i wilgoc´, kto´ra sprzyja reakcjom hydrolizy
*
Numery odsyłaczy w teks´cie oznaczaja˛ powołania na kolejne pozycje w bibliografii.
88
´ SKA
MARIA BRZOZOWSKA-JABŁON
i ułatwia rozwo´j szkodniko´w biologicznych, cze˛ste i znaczne zmiany temperatury i wilgotnos´ci wzgle˛dnej, działanie s´wiatła i innego rodzaju promieniowania,
szczego´lnie o wysokiej cze˛stotliwos´ci, obecnos´c´ zwia˛zko´w kwas´nych, kto´re sa˛
zawarte w atmosferze okre˛go´w przemysłowych i w kurzu, wreszcie obecnos´c´
s´ladowych nawet ilos´ci metali, poniewaz˙ katalizuja˛ one reakcje rozpadu przez
utlenianie oraz reakcje tworzenia sie˛ kwasu siarkowego z dwutlenku siarki,
zawartego w powietrzu jako zanieczyszczenie [18].
Poje˛cie ,,s´rodowisko naturalne’’ odnies´c´ moz˙na do warunko´w przechowywania archiwalio´w, poniewaz˙ archiwalia mieszcza˛ sie˛ w budynkach nieklimatyzowanych, w kto´rych temperatura i wilgotnos´c´ przez wie˛ksza˛ cze˛s´c´ roku
w duz˙ym stopniu zalez˙a˛ od zewne˛trznych warunko´w atmosferycznych. Natomiast w grupie ,,strat wywołanych szkodliwa˛ działalnos´cia˛ człowieka’’ mieszcza˛
sie˛ niestety zanieczyszczenia powietrza, powstałe jako ucia˛z˙liwos´c´ cywilizacji
na obszarach miejskich i przemysłowych.
Istotnie, w ostatnich dziesia˛tkach lat atmosfera wielkich aglomeracji miejskich i przemysłowych stała sie˛ powodem nowych, nieznanych w poprzednich
stuleciach zagroz˙en´ i szko´d dla organizmo´w z˙ywych, gleby, ros´linnos´ci i budownictwa na wolnym powietrzu [13]. Jak wynika z ekspertyzy Polskiej Akademii
Nauk z 1985 r. [12]: ,,Czystos´c´ powietrza w Polsce, mimo podejmowanych
wysiłko´w przeciwdziałania, stale sie˛ pogarsza, a w 1981 r. ogo´lna emisja
zanieczyszczen´ powietrza w Polsce wynosiła 12 mln ton, na kto´re składały sie˛
pyły i gazy. Najpowaz˙niejszym problemem jest zanieczyszczenie dwutlenkiem
siarki, kto´rego przypada 120 kg rocznie na jednego mieszkan´ca, a zasiarczenie
na jednostke˛ powierzchni wynosi 14 ton/km2/rok. W otoczeniu zakłado´w
chemicznych, hutniczych i metalurgicznych wyste˛puja˛ w powietrzu w duz˙ych
ilos´ciach m.in. tlenki azotu oraz pyły zawieraja˛ce metale cie˛z˙kie: oło´w, cynk,
kadm, miedz´, mangan, nikiel, selen, arsen. Na terenie Polski wyłoniono 27
obszaro´w, kto´re stanowia˛ rejony koncentracji najbardziej ucia˛z˙liwych z´ro´deł
zanieczyszczenia s´ciekami, pyłami, gazami i odpadami przemysłowymi i komunikacyjnymi [...]. Ws´ro´d nich 5 obszaro´w winno byc´ uznane za wyja˛tkowo
zagroz˙one. Sa˛ to obszary: go´rnos´la˛ski, rybnicki, krakowski, legnicko-głogowski
i gdan´ski’’.
´ w stan zagroz˙enia dotyczy realnie archiwalio´w i ksie˛gozbioro´w. Na
O
wymienionych obszarach o szczego´lnym zagroz˙eniu połoz˙one sa˛ przeciez˙ zasoby
archiwo´w pan´stwowych, m.in. w Katowicach, Krakowie, Wrocławiu, Gdan´sku,
w tej liczbie znajduje sie˛ zaso´b Archiwum Gło´wnego Akt Dawnych, usytuowany
w stołecznej aglomeracji.
Nie mamy dotychczas informacji o dokonywaniu pomiaro´w skaz˙en´ powietrza
wewna˛trz pomieszczen´ archiwalnych w Polsce. Jedynym pojedynczym sygnałem
był wykonany w Centralnym Laboratorium Konserwacji Archiwalio´w AGAD
w latach szes´c´dziesia˛tych pomiar kwasowos´ci papieru z wybrakowanych akt
´ wie˛Polski Ludowej, z archiwo´w w dwo´ch rejonach Polski: przemysłowym, w S
´W
WARUNKI WIECZYSTEGO PRZECHOWYWANIA ARCHIWALIO
89
tochłowicach, gdzie kwasowos´c´ karty papieru wyraz˙ona w jednostkach pH
wynosiła 3,5, i nadmorskim: Darło´wek, gdzie wartos´c´ pH karty wynosiła 5 [3].
Natomiast znane sa˛ np. wyniki pomiaro´w zawartos´ci dwutlenku siarki
w Londynie w Muzeum Wiktorii i Alberta, z kto´rych wynika, z˙e ste˛z˙enie
dwutlenku siarki wewna˛trz nieklimatyzowanej galerii wynosiło od 50 do 100%
tego gazu w powietrzu na zewna˛trz [8]. Dwutlenek siarki, najbardziej aktywny
w stosunku do papieru i sko´ry opraw ksia˛z˙kowych składnik zanieczyszczen´
powietrza, wchłaniany jest przez papier i jego ilos´c´ kumuluje sie˛ w postaci
kwasu siarkowego, kto´ry jest kwasem trwałym i nielotnym. Rozległe zniszczenia
ksie˛gozbioru przez dwutlenek siarki stwierdzono po zbadaniu stanu zachowania
ksie˛gozbioru biblioteki w Los Angeles w Kalifornii — kruszyły sie˛ i łamały
zwłaszcza brzegi kart ksia˛z˙ek.
Na regałach polskich archiwo´w pan´stwowych złoz˙one jest aktualnie na
terenie całego kraju około 177 km b. archiwalio´w z przeznaczeniem do trwałego
przechowania [19]. Jest to spus´cizna pokolen´ i dokumentacja naszych czaso´w.
Podłoz˙em wie˛kszos´ci tych dokumento´w jest papier, kto´rego skład jest ro´z˙ny,
co wynika z techniki wytwarzania w danej epoce i z jakos´ci uz˙ytych surowco´w.
Rozpatrzmy zatem warunki, uznane za niezbe˛dne do trwałego przechowania
dokumento´w papierowych. Jak wiadomo, papier produkcji przemysłowej XX
w. i liczne jego gatunki z XIX w. nie maja˛ cech trwałos´ci. Papier z˙o´łknie,
zmniejsza sie˛ jego odpornos´c´ na uszkodzenia mechaniczne, a wzrasta wraz˙liwos´c´
na s´wiatło, temperature˛, wilgotnos´c´ i jej zmiany. Tymczasem papier, aby istotnie
posiadał ceche˛ trwałos´ci, powinien zawierac´ wło´kna bielonej celulozy wolne
od innych składniko´w drewna, a takz˙e klej o odczynie alkalicznym, a ponadto
krede˛, tj. we˛glan wapniowy [14].
Dwa pierwsze warunki spełniał trwały papier czerpany produkcji re˛cznej.
Zawartos´c´ kredy jest wymaganiem naszych czaso´w: kreda ma chronic´ papier
przed kwas´nymi składnikami z zewna˛trz, kto´re sa˛ produktem ubocznym cywilizacji. W ro´z˙nych krajach istnieje wiele patento´w na produkcje˛ papiero´w
o cechach trwałos´ci. Dla takiego papieru przyja˛ł sie˛ powszechnie termin
,,permanent paper’’. Papier taki bywa oznakowany. Jest on jednak, jak dota˛d,
przeznaczony przede wszystkim do wydawnictw drukowanych. W konteks´cie
wymagan´ trwałos´ci papieru interesuja˛ce sa˛ wyniki badan´ W. F. Priwałowa,
z kto´rych wynika, z˙e im jest wyz˙sza jakos´c´ surowca papierniczego i długowiecznos´c´ papieru ze wzgle˛du na alkaliczne s´rodowisko, tym szybciej na takim
papierze zachodzi proces blaknie˛cia barwniko´w kolorowych atramento´w [16].
Wspo´łczes´nie klasyfikacja polskich papiero´w pis´miennych oparta jest wyła˛cznie na rodzaju surowca uz˙ytego do produkcji i według Polskiej Normy papier
dzieli sie˛ na osiem klas, przy czym do trzech pierwszych klas zalicza sie˛ papiery
z surowco´w tzw. bezdrzewnych, uznane za najtrwalsze; do klas od czwartej do
dziewia˛tej papiery z dodatkiem s´cieru drzewnego, nietrwałe, a klase˛ dziesia˛ta˛
stanowi papier makulaturowy najgorszej jakos´ci. Z klasyfikacji tej nie moz˙na
90
´ SKA
MARIA BRZOZOWSKA-JABŁON
jednak wnioskowac´ o odpornos´ci papieru na starzenie, poniewaz˙ na te˛ ceche˛
papieru, poza składem surowco´w podstawowych, wpływa obecnie zro´z˙nicowana
technologia produkcji i skład dodatko´w o rozmaitych własnos´ciach, substancji
mineralnych i organicznych. Nie ma zatem pełnego rozpoznania na temat
trwałos´ci papieru ze wzgle˛du na skład.
Wilgoc´ i temperatura
Kluczowa˛ role˛ w dziele przechowywania dokumento´w papierowych, pergaminowych, tas´my mikrofilmowej odgrywa zawartos´c´ wilgoci. Obecnos´c´
wilgoci w dokumencie jest nieodzowna, gdyz˙ pełni funkcje˛ swego rodzaju
plastyfikatora. Zawartos´c´ wilgoci w papierze jest wielkos´cia˛ zalez˙na˛ ro´wnoczes´nie od temperatury i wilgotnos´ci wzgle˛dnej powietrza w jego otoczeniu.
Za optymalne dla zachowania fizycznych własnos´ci papieru przyjmuje sie˛
ostatnio wilgotnos´c´ wzgle˛dna˛ powietrza w przedziale 50–60% i temperature˛
powietrza 18oC. Obserwuje sie˛ ro´wniez˙ ostatnio da˛z˙enie do obniz˙enia go´rnej
granicy wilgotnos´ci wzgle˛dnej przy ro´wnoczesnym zawe˛z˙eniu przedziału wahan´
temperatury do wartos´ci 17o–19oC i wilgotnos´ci wzgle˛dnej do wartos´ci 50–55%.
Na taki wybo´r wielkos´ci termohigrograficznych wskazuja˛ zaro´wno wskaz´niki
fizykochemiczne papieru: zawartos´c´ wilgoci, wytrzymałos´c´ na rozerwanie
i rozdzieranie, odpornos´c´ na zginanie i deformacje˛, jak i trwałos´c´ tekstu
dokumento´w pod wpływem czynniko´w klimatycznych oraz moz˙liwos´c´ poraz˙enia
papieru przez mikroflore˛ [2].
Badania wykonane w ostatnich latach w tej dziedzinie wskazuja˛, z˙e zawartos´c´
wilgoci w papierze jest jednym z decyduja˛cych czynniko´w, kto´re okres´laja˛
szybkos´c´ blaknie˛cia na papierze wspo´łczesnych farb (tuszy, barwnej kalki
maszynowej) i atramento´w i z tego wzgle˛du istnieje takz˙e okres´lone optimum
wilgotnos´ci [2].
Z badan´ nad przedziałem parametro´w klimatycznych, przy kto´rych nie
naste˛puje wzrost grzybo´w, cenne sa˛ wyniki J.P. Niukszy. Mianowicie rozwo´j
grzybo´w na papierze ro´z˙nego składu i ro´z˙nego przeznaczenia badano w zalez˙nos´ci
od dokładnych parametro´w wilgotnos´ci materiału, temperatury i wilgotnos´ci
wzgle˛dnej powietrza; na drodze matematycznego opracowania wyniko´w wprowadzono biologiczne normy termohigrometrii przechowywania i granice poraz˙enia papieru przez grzyby. Zgodnie z tymi normami przy temperaturze
w granicach 14–20oC i wilgotnos´ci wzgle˛dnej powietrza 45–65% nie zachodza˛
z˙yciowe funkcje grzybo´w. Natomiast moz˙liwos´c´ wzrostu zarodniko´w grzybo´w
wyste˛puje przy wilgotnos´ci wzgle˛dnej powietrza w przedziale 65–90% [2].
Podwyz˙szona ponad norme˛ wilgotnos´c´ powoduje zwie˛kszenie przenikalnos´ci
par i gazo´w przez materiał, przyspieszenie chemicznych proceso´w starzenia
papieru oraz przyspieszenie jednego jeszcze, mało zbadanego procesu, mianowicie fizykochemicznego starzenia papieru. Jest to zjawisko ,,zme˛czenia poli-
´W
WARUNKI WIECZYSTEGO PRZECHOWYWANIA ARCHIWALIO
91
mero´w’’ — wysokocza˛steczkowych surowco´w wło´knistych termodestrukcji pod
wpływem słabych, lecz cze˛sto powtarzaja˛cych sie˛ napre˛z˙en´ materiału, wywołanych zmianami wilgotnos´ci [4].
Nieco odmienne, niz˙ dla papieru warunki klimatyczne wskazywane sa˛ do
przechowywania tas´m mikrofilmowych, przy czym informacje z ro´z˙nych z´ro´deł
nie sa˛ identyczne. Na przykład, jez˙eli pojemniki na tas´my mikrofilmowe nie
sa˛ szczelne, wilgotnos´c´ wzgle˛dna zalecana jest jako nie mniejsza niz˙ 30% i nie
wie˛ksza niz˙ 40% w przedziale temperatur 15–20oC [17]; wskazywane sa˛ tez˙
wartos´ci wilgotnos´ci wzgle˛dnej od 35 do 40% i temperatura nie przekraczaja˛ca
21oC [25], według innych opinii za idealne warunki przechowywania mikrofilmo´w uznawane sa˛ ciemne pomieszczenia o wilgotnos´ci wzgle˛dnej nie mniejszej,
niz˙ 25% i nie wie˛kszej, niz˙ 40% a temperaturze 20oC [10].
S´ wiatło jako czynnik destrukcji materiało´w archiwalnych
´ wiatło widzialne — naturalne i sztuczne — jest to promieniowanie nalez˙a˛ce
S
do szerokiego zakresu promieniowania elektromagnetycznego o ro´z˙nej długos´ci
fali (w skład kto´rego wchodzi m.in. promieniowanie ultrafioletowe i promieniowanie cieplne w zakresie podczerwieni), kto´rego miara˛ jest 1 Angström.
Istnieje naste˛puja˛ca zalez˙nos´c´: im mniejsza jest długos´c´ fali promieniowania
elektromagnetycznego, tym wie˛ksza jest energia promieniowania. Jaki jest tego
zwia˛zek ze stanem zachowania akt? Energia promieniowania elektromagnetycznego dostarczana jest do cza˛steczek chemicznych substancji aktowej i jest
z´ro´dłem fotochemicznych reakcji rozpadu tych cza˛steczek. Fotochemicznym
reakcjom rozpadu sprzyja obecnos´c´ wilgoci, obecnos´c´ substancji kwas´nych,
takz˙e kwas´nych zanieczyszczen´ powietrza, obecnos´c´ nawet s´ladowych ilos´ci
katalizatoro´w, do kto´rych nalez˙a˛ metale cie˛z˙kie [8].
W materiałach archiwalnych reakcje fotochemicznego rozpadu powoduja˛
płowienie lub zmiane˛ barwy tekstu, ciemnienie, kruchos´c´ i pe˛kanie papieru, co
wyste˛puje przede wszystkim pod wpływem promieniowania o wie˛kszej energii,
np. promieniowania ultrafioletowego. Proces blaknie˛cia teksto´w naste˛puje jednakz˙e zaro´wno w promieniowaniu ultrafioletowym, jak w s´wietle widzialnym,
a takz˙e bez doste˛pu s´wiatła — w ciemnos´ci pod wpływem energii cieplnej [16].
Papier jest bardzo wraz˙liwy na działanie s´wiatła. Zauwaz˙ono, z˙e papier raz
nas´wietlony ulega potem w ciemnos´ci szybciej starzeniu, a ujemne skutki
kolejnych nas´wietlan´ sumuja˛ sie˛. Zniszczenia zalez˙ne sa˛ od nate˛z˙enia s´wiatła,
czasu ekspozycji na s´wiatło, charakterystyki z´ro´dła s´wiatła oraz indywidualnej
odpornos´ci materiału archiwalnego [8].
Nalez˙y ograniczac´ wpływ s´wiatła na archiwalia, zaro´wno w magazynie, jak
poza nim, a zwłaszcza unikac´ wielokrotnego nas´wietlania tych samych dokumento´w.
92
´ SKA
MARIA BRZOZOWSKA-JABŁON
Zanieczyszczenia powietrza
Jednym z warunko´w trwałego przechowania archiwalio´w jest powietrze
wolne od zanieczyszczen´. Zanieczyszczenia powietrza sa˛ to produkty wielkomiejskich, przemysłowych i naturalnych proceso´w, gazy lub aerozole, czyli
zawieszone w powietrzu cza˛stki stałe i płynne: pyły, dymy, mgły, kto´re powstaja˛
w wyniku reakcji chemicznych lub kondensacji par twardych materiało´w.
Wie˛kszos´c´ tych elemento´w stanowi potencjalna˛ przyczyne˛ zniszczen´ archiwalio´w, poniewaz˙ jest przenos´nikiem substancji agresywnych w stosunku do
materiało´w archiwalnych, szczego´lnie na podłoz˙u papierowym.
Cza˛stki stałe — kurz, pył i sadze przenikaja˛ przez nieszczelnos´ci budynku
pod naporem wiatru, osiadaja˛ wprost na zewne˛trznych powierzchniach osłon
archiwalio´w, jakimi sa˛ pudła, teki, obwoluty, koperty i inne formy osłon
archiwalio´w, i przy wahaniach temperatury i cis´nienia przenikaja˛ do wewna˛trz
przestrzeni pudła lub obwoluty, a przy ich braku — bezpos´rednio na powierzchnie˛
akt. Warstwa kurzu i sadzy jest zaro´wno nos´nikiem, jak i swego rodzaju warstwa˛
składowa˛ zarodniko´w grzybo´w — biologicznych szkodniko´w materiało´w celulozowych i kolagenowych, a wie˛c papieru, sko´ry, klejo´w organicznych. Zarodniki
grzybo´w, podobnie jak pyły, sa˛ obecne w otaczaja˛cym powietrzu atmosferycznym, gdyz˙ pochodza˛ z grzybo´w rozwijaja˛cych sie˛ na ros´linach z˙ywych,
obumarłych lub rozkładaja˛cych sie˛; natomiast liczba zarodniko´w zalez˙y od
warunko´w klimatycznych, pory roku i otaczaja˛cego s´rodowiska [11].
W sprzyjaja˛cych warunkach temperatury i wilgotnos´ci warstwa pyłu wraz
z zarodnikami grzybo´w jest aktywnym z´ro´dłem zakaz˙en´ i uszkodzen´ pochodzenia
biologicznego. Ponadto kurz i sadza obniz˙aja˛ bardzo znacznie wartos´c´ estetyczna˛
zabytku, jakim jest dokument archiwalny — dlatego tak duz˙y nacisk kładzie
sie˛ na utrzymanie porza˛dku i czystos´ci w magazynach archiwalnych [6], na
okresowe usuwanie kurzu z akt.
W skład zanieczyszczen´ gazowych atmosfery wchodza˛ przede wszystkim
dwutlenek siarki, poza tym: siarkowodo´r, amoniak, tlenki azotu i ozon [21].
Jedynie ozon tworzy sie˛ w sposo´b naturalny w go´rnych warstwach atmosfery
i nie jest zanieczyszczeniem spowodowanym przez człowieka.
Dwutlenek siarki — po przereagowaniu na kwas siarkowy — działa
destrukcyjnie przede wszystkim na papier, bawełne˛, sko´re˛, zwłaszcza sko´re˛
ros´linnie garbowana˛, barwniki, przedmioty z z˙elaza, miedzi i bra˛zu (okucia
ksia˛g, metalowe puszki piecze˛ci) [21]. Nalez˙y podkres´lic´, z˙e dwutlenek siarki
przechodzi w kwas siarkowy w zetknie˛ciu z papierem i materiałami celulozowymi juz˙ w normalnych warunkach przechowywania, przy zawartos´ci wilgoci
w papierze około 6%; s´ladowe nawet ilos´ci z˙elaza, manganu i miedzi sa˛
katalizatorami tej reakcji. Dwutlenek siarki przenika do papieru dwiema drogami: przez adsorbcje˛ na powierzchni oraz przez migracje˛ cza˛stek do wewna˛trz
´W
WARUNKI WIECZYSTEGO PRZECHOWYWANIA ARCHIWALIO
93
i w tym przypadku pewna˛, czasowa˛ ochrona˛ akt przed zakwaszeniem staja˛ sie˛
pudła, teki i wszelkie, nawet proste obwoluty ochronne na aktach.
Siarkowodo´r reaguje z przedmiotami ze srebra (tłoki piecze˛tne, puszki i sznury
od piecze˛ci, okucia opraw ksia˛g), pokrywaja˛c je czarna˛ warstewka˛ siarczku
srebrowego, reaguje z koloidalnym, delikatnym rysunkiem srebrowym fotografii
i negatywo´w fotograficznych.
Tlenki azotu — tlenek azotu i dwutlenek azotu — rozkładaja˛ niekto´re
barwniki, poza tym na s´wietle słonecznym dwutlenek azotu przechodzi w jego
tlenek z wydzieleniem bardzo reaktywnego tlenu atomowego, przy kto´rego
udziale tworzy sie˛ ozon [21]. Ozon zas´ działa destrukcyjnie na wszystkie
substancje organiczne — z˙ywice naturalne, farby, celuloze˛, kleje, sko´re˛, niekto´re
barwniki, na rysunek srebrowy negatywo´w mikrofilmowych [7,21].
Niezwykle waz˙ne jest wzajemne powia˛zanie i wspo´łdziałanie wszystkich
wewne˛trznych i zewne˛trznych czynniko´w niszcza˛cych archiwalia; wnioskiem,
kto´ry z tego wynika, jest koniecznos´c´ systematycznej kontroli stanu naraz˙enia
archiwalio´w przeznaczonych do wieczystego przechowywania na wszystkie
czynniki niszcza˛ce i poszukiwanie s´rodko´w przeciwdziałania.
BIBLIOGRAFIA
1. Barrow W. J., Research Laboratory. Permanance Durability of the Book. II. Test
Data of Naturally Aged Papers, Richmond 1964
2. Bielenkaja N. G., Wlijanije na swojstwa bumagi klimaticzeskich usłowii jejo chranienija
— obzor litieratury [w:] Dołgowiecznost dokumienta, Leningrad 1981, s. 45–58
3. Brzozowska-Jabłon´ska M., Problemy zakwaszania materiało´w archiwalnych, ,,Archeion’’, t. 62, 1975
4. Erastow D. P., O fiziczeskoj sochrannosti dokumientow [w:] Dołgowiecznost dokumienta, Leningrad 1981, s. 39–45
5. Flieder F., Duchein M., Livre et documents d ´Archives: Sauvegarde et conservation,
Paris 1983
6. Gallo F., Biological Agents which Damage Paper Materials in Libraries and Archives
[w:] Recent Advances in Conservation, London 1963
7. Hemmerle J., Gefahrden Microspots unsere Filme?, ,,Mitteilungen für die Archivpflege
in Bayern’’, R. 13, 1967, z. 2, s. 58–62; przekład na j. polski [w:] Przekłady z obcej
literatury archiwalnej, nr 10, Problemy udoste˛pniania archiwalio´w oraz zagadnienia
mikrofilmowania akt, Warszawa 1970, s. 62–66; tenz˙e, Czy mikroplamki zagraz˙aja˛
naszym filmom?
8. Je˛drzejewska H., Zagadnienia techniczne w muzealnictwie, Warszawa 1972
9. Kathpalia Y. P., Conservation et restauration des documents d ´archives, Paris 1973
10. International seminar on modern archival techniques, Potsdam, 9–17 september 1975,
Potsdam 1977, R. Kowalik, ,,Archeion’’, t. 71, 1981, recenzja
11. Krako´wka P., Halweg H., Podsiadło B., Grzybice układu oddechowego [w:] Grzybice
i sposoby ich zwalczania, Warszawa 1986
94
´ SKA
MARIA BRZOZOWSKA-JABŁON
12. Ocena poziomu skaz˙enia z˙ywnos´ci jako skutku skaz˙enia s´rodowiska, Warszawa 1985,
Ekspertyza PAN
13. Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem, ,,Zeszyt naukowy AGH’’ nr 155, Krako´w
1967
14. Permanent Paper, Published jointly by the Librarian Association, Great Britain 1986,
The National Preservation Office, The Publishers Association
15. Hendriks K. (oprac.), Preservation and Restoration of Photographic Materials in
Archives and Libraries, Paris 1984
16. Priwałow W. F., Wlijanije właz˙nosti bumagi na skorost tiemnogo wycwietanija
krasitielej [w:] Woprosy dołgowiecznosti dokumienta, Leningrad 1973
17. Volkmann H. (oprac.), Przechowywanie filmo´w, Berlin 1963
18. Santucci L., The Application of Chemical and Physical Methods to Conservation of
Archival Materials [w:] Recent Advances in Conservation, Butterworths 1963, contributions to the IIC Rome Conference 1961, London
19. Sprawozdanie z prac archiwo´w pan´stwowych w 1986 r. (materiały nie publikowane
NDAP)
20. Starienije bumagi, Moskwa–Leningrad 1965
21. Thomson G., Air Pollution — A Review for conservation Chemists [w:] Studies in
Conservation, 1965, t. 10, nr 4, IIC
Maria B r z o z o w s k a - J a b ł o n´ s k a, The conditions of permanent preservation
of archives materials. The author presented internal and external factors influencing
decay processes of paper documents (light, temperature, humidity, oxygen, biological
pests), the most often used methods to protect against natural ’’ageing’’ of documents.
She pointed out the quality and endurance of paper which according to the Polish
standards is divided into ten classes, the first three of which include paper produced of
timberless resources, considered to be the most durable. Bibliography of the subject.
Maria B r z o z o w s k a - J a b ł o n´ s k a, Les conditions de la conservation éternelle
des documents d ´archives. L ´auteur a présenté les facteurs intérieurs et extérieurs
influençant les processus de détérioration de la documentation en papier (la lumière, le
température, l ´humidité, l ´oxygène, les destructeurs biologiques), les méthodes utilisées
le plus souvent pour prévenir et empêcher le ,,vieillissement’’ natural des documents.
Elle a attiré l ´attention sur la qualité et la résistance du papier, qui selon la Norme
Polonaise se divise en 10 classes, et parmi les trois premières on compte le papier de
matières sans bois, considérées comme les plus durables. Bibliographie du sujet.
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
˙ EWSKA
ZOFIA STRZYZ
(Warszawa)
´ CO´ W
PRACE NAD INDEKSEM ZESŁAN
POWSTANIA STYCZNIOWEGO, NA PODSTAWIE AKT
´ WNEGO AKT DAWNYCH
Z ARCHIWUM GŁO
Zamieszczone w indeksie nazwiska pochodza˛ z grupy akt, zawieraja˛cych
spisy oso´b skazanych na zesłanie do Cesarstwa Rosyjskiego (w tym — na
Syberie˛) za udział w Powstaniu Styczniowym. Akta te znajduja˛ sie˛ w Archiwum
Gło´wnym Akt Dawnych w Warszawie, w zespole Zarza˛du Generał-Policmajstra
Kro´lestwa Polskiego. Ich powstanie i lokalizacja sa˛ s´cis´le zwia˛zane z systemem
karania uczestniko´w walki zbrojnej przez tworzone w tym celu organa represji1.
Kiedy rozkazy władz rosyjskich o najsurowszym karaniu wszystkich powstan´co´w na podstawie dotychczas obowia˛zuja˛cych praw okazały sie˛ niewykonalne,
a walcza˛ce społeczen´stwo polskie odrzuciło carska˛ amnestie˛ z marca 1863 r.,
pojawił sie˛ ukaz Aleksandra II z 11 V 1863 r. O zasadach sa˛dzenia i karania
polskich buntowniko´w, kto´ry okres´lił podstawy polityki represyjnej wobec
powstan´co´w2. Według tego prawa wszystkich uczestniko´w ruchu podzielono na
pie˛c´ kategorii, zaliczaja˛c faktycznych i ewentualnych przywo´dco´w do kategorii
pierwszej i drugiej, szeregowych uczestniko´w — do kategorii trzeciej, czynnych
sympatyko´w — do czwartej, tych zas´, kto´rzy skorzystali z łaski carskiej, czyli
amnestii marcowej — do kategorii pia˛tej. Dla dwo´ch pierwszych grup przewidziano kare˛ s´mierci lub bezterminowej katorgi z pozbawieniem praw stanu
i maja˛tku. Dla pozostałych o wymiarze kary decydowała ich pozycja społeczna.
Poniewaz˙ praktykowane dotychczas wcielanie jako szeregowco´w do wojska
rosyjskiego i słuz˙ba w głe˛bi Cesarstwa w połowie 1863 r. stały sie˛ z ro´z˙nych
przyczyn niemoz˙liwe, podje˛to decyzje˛ o podziale trzeciej i czwartej kategorii na
dwie grupy. Osoby ze stanu szlacheckiego miały byc´ zsyłane na
1
AGAD, Zarza˛d Generał-Policmajstra w Kro´lestwie Polskim (dalej: ZGP), sygn. 2–11.
Wł. Studnicki, Rok 1863. Wyroki s´mierci. Wilen´skie z´ro´dła archiwalne, Wilno 1923,
s. XVI–XXIII; J. Niemojewski, Podstawy prawne wyroko´w sa˛do´w wojennych rosyjskich w Powstaniu
Styczniowym na terenie Kro´lestwa Polskiego [w:] Ksie˛ga pamia˛tkowa ku uczczeniu 25-letniej
działalnos´ci naukowej Marcelego Handelsmana, Warszawa 1929, s. 17–26; T. Trepow, Wsiepoddaniejszyj otczot o diejatielnosti Uprawlenija gienierał-policmiejstiera w Carstwie Polskom za 1864
god, Warszawa 1865, s. 65–70.
2
´ CO´ W POWSTANIA STYCZNIOWEGO
PRACE NAD INDEKSEM ZESŁAN
97
zamieszkanie lub osiedlenie w głe˛bi Rosji i na Syberii, natomiast chłopi
i mieszczanie wcielani do tzw. cywilnych rot aresztanckich na roboty przymusowe na okres od 1 do 5 lat3. Tak wie˛c zesłanie w jego ro´z˙nych formach pozostało
gło´wnym wymiarem kary dla wie˛kszos´ci kategorii powstan´co´w.
Zro´z˙nicowania i osa˛dzenia schwytanych miano dokonac´ w utworzonych
os´miu gło´wnych (i szes´ciu działaja˛cych na prawach gło´wnych) tzw. oddziałach
wojennych, na kto´re został podzielony kraj z chwila˛ wybuchu powstania
zbrojnego. W powołanych w nich komisjach wojskowych s´ledczych i sa˛dowych
urze˛dowali przewaz˙nie oficerowie liniowi, kto´rzy nie mogli sobie poradzic´
z ogromem zadan´. Prowadziło to do przepełnienia wie˛zien´ i tymczasowych
areszto´w, stawało sie˛ niebezpieczne. W zwia˛zku z tym 23 IX 1863 r. namiestnik
Teodor Berg podja˛ł decyzje˛, by sa˛dzic´ w Kro´lestwie Polskim tylko pierwsze
dwie kategorie, pozostałych zas´ — po wste˛pnym przesłuchaniu — wywozic´ do
Rosji, przekazuja˛c ich tam do dyspozycji Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych4.
Praktycznym wykonaniem tego zadania mieli sie˛ zaja˛c´ naczelnicy ro´z˙nych
oddziało´w wojennych razem z naczelnikami wojennymi powiatowymi. Nie były
tez˙ zwolnione od tego (w pewnej mierze) i cywilne władze policyjne, a wie˛c
Komisja Rza˛dowa Spraw Wewne˛trznych (dalej: KRSW), zarza˛d oberpolicmajst˙ andarmerii. Brak klarownego podziału funkcji mie˛dzy
ra Warszawy i III Okre˛g Z
tymi instytucjami utrudniał realizacje˛ postawionego przed nimi celu.
Z tego tez˙ m.in. powodu 15/27 XII 1863 r., za zgoda˛ cara, z rozkazu
namiestnika w Kro´lestwie, został ustanowiony zarza˛d wojskowo-policyjny,
kto´ry miał skupic´ w swoim re˛ku kierowanie cała˛ działalnos´cia˛ organo´w
wojskowych i policyjnych, staja˛c sie˛ w istocie władza˛ zwierzchnia˛ nad nimi5.
Szefem nowo utworzonej instytucji jako generał-policmajstrem mianowano
˙ andarmerii, generał-lejtnanta Teodora Trepowa,
o´wczesnego szefa III Okre˛gu Z
jego biuro zas´, zwane Zarza˛dem Generał-Policmajstra w Kro´lestwie Polskim,
stawało sie˛ centralnym organem wykonawczym nowego systemu zarza˛dzania.
Zarza˛d składał z dwo´ch departamento´w: w pierwszym, licza˛cym trzy
wydziały, koncentrowały sie˛ sprawy bezpos´rednio zwia˛zane ze stanem wojennym, a działalnos´c´ swa˛ departament opierał na przeje˛tej dokumentacji Kancelarii Specjalnej do Spraw Stanu Wojennego. W Departamencie II na podstawie akt policyjnych, przeje˛tych od KRSW, rozpatrywano sprawy policji
administracyjnej. Kwestie pilne i poufne załatwiała tzw. specjalna (,,osobaja’’)
˙ andarmerii.
kancelaria w oparciu o dokumentacje˛ otrzymana˛ z III Okre˛gu Z
Zadania spoczywaja˛ce na Zarza˛dzie Generał-Policmajstra wykonywali
(opro´cz 66 urze˛dniko´w etatowych) podporza˛dkowani generał-policmajstrowi
3
T. Trepow, Wsiepoddaniejszyj..., op. cit., s. 74–78.
Ibid., s. 74.
5
F. Ramotowska, Proces Romualda Traugutta i członko´w Rza˛du Narodowego. Carskie władze
represyjne, t. 1, Warszawa 1961, s. XVI–XLV; T. Trepow, Wsiepoddaniejszyj..., op. cit., s. 1–6,
10–26 i in.
4
98
˙ EWSKA
ZOFIA STRZYZ
naczelnicy dwunastu oddziało´w wojennych wraz z działaja˛cymi na ich terenach
komisjami wojskowymi i sa˛dowo-s´ledczymi. W ich kancelariach powstawała
pierwotna dokumentacja, dotycza˛ca oso´b karanych za udział w Powstaniu
Styczniowym, szczego´lnie na prowincji.
Dokumentacja ta zachowała sie˛ stosunkowo niez´le, z tym z˙e w wie˛kszos´ci
w Pan´stwowym Rosyjskim Historycznym Archiwum Wojskowym (Rossijskij
Gosudarstwiennyj Wojenno-Istoriczeskij Archiw) w Moskwie. W przechowywanym tam zespole o nazwie Kolekcyja Wojenno-Uczonogo Archiwa (WUA
— zespo´ł 484) odnajdujemy materiały, dotycza˛ce powstania na wszystkich jego
obszarach. W inwentarzu nr 3 sa˛ zarejestrowane akta, dotycza˛ce Kro´lestwa
Polskiego, zas´ inwentarze pierwszy i drugi obejmuja˛ Litwe˛, Białorus´ i Ukraine˛.
A zatem w zespole 484, inw. 3, znajduje sie˛ 1580 tek zawieraja˛cych akta:
kancelarii dziesie˛ciu naczelniko´w Gło´wnych Oddziało´w Wojennych (w sumie
1344 teki), w tym 14 tek Oddziału Kolei Petersbursko-Warszawskiej (nr 1–14),
84 teki Zarza˛du Gło´wnego Oddziału Warszawskiego (nr 15–98), 162 teki
Gło´wnego Oddziału Siedleckiego (nr 99–260), 128 tek Kaliskiego (nr 472–599),
10 tek Kieleckiego (nr 600–609), 310 tek Lubelskiego (nr 610–919), 30 tek
Łomz˙yn´skiego (nr 920–949), 508 tek Płockiego (nr 950–1457), 71 tek Oddziału
Radomskiego (nr 1458–1528) i 37 tek Oddziału Kolei Warszawsko-Bydgoskiej
(nr 1529–1565).
Sa˛tam ro´wniez˙ materiały kancelarii trzech wojskowych naczelniko´w powiatowych — włocławskiego (sygn. 261–308), łowicko-rawskiego (teki nr 348–439)
oraz nowo-aleksandrowskiego w Lubelskiem (nr 1566–1587), ogo´łem 149 tek.
Znajduje sie˛ tam takz˙e 17 tek Kancelarii Audytoriatu Polowego Wojsk
Warszawskiego Okre˛gu Wojennego (nr 331–347) i 74 teki akt trzech komisji
wojenno-s´ledczych: naczelnika pułtusko-ostrołe˛ckiego Tymczasowej Komisji
´ ledczej (22 teki o numerach 309–330), Wojenno-S´ ledczej Komisji
Wojenno-S
´ ledczej przy
w Piotrkowie (1588–1607) oraz Tymczasowej Komisji Wojenno-S
Modlin´skim Ordonanshauzie, powołanej do sa˛dzenia jen´co´w (nr 440–471)6.
Natomiast w AGAD mamy jedynie akta szcza˛tkowe 9 naczelniko´w oddziało´w
gło´wnych (Warszawskiego — 8 tek, Kolei Warszawsko-Wieden´skiej — 13, Kolei
Warszawsko-Bydgoskiej — 4, Oddziału Płockiego — 3, Oddziału Łomz˙yn´skiego
— 5, Oddziału Siedleckiego 1, Oddziału Lubelskiego — 1, Oddziału Radomskiego
— 1, Oddziału Kaliskiego — 8 tek), akta trzech naczelniko´w powiatowych
(płockiego — 1 teka, łomz˙yn´skiego — 5, kaliskiego — 1) i 30 tek siedmiu
naczelniko´w tzw. ,,rejonowych’’: ciechanowskiego (1 teka), łomz˙yn´skiego (2),
s´niadowsko-miastkowskiego (9), tykocin´skiego (1), zambrowskiego (3),
ciechanowsko-wysoko-mazowieckiego (5), kaliskiego (2), stawin´skiego (1).
6
Pan´stwowe Rosyjskie Historyczne Archiwum Wojskowe (dalej: RGWIA), zesp. 481, inw. 3,
sygn. 1–1580.
´ CO´ W POWSTANIA STYCZNIOWEGO
PRACE NAD INDEKSEM ZESŁAN
99
´ ledczej w Łomz˙y
Ponadto znajduja˛ sie˛ tu 2 teki Tymczasowej Komisji Wojenno-S
i 1 teka Komisji Polowej Wojenno-Sa˛dowej w Łomz˙y, a takz˙e 2 teki kancelarii
wojskowych dowo´dco´w rosyjskich z kaliskiego7.
Z kancelarii naczelniko´w oddziało´w wojennych wywodza˛ sie˛ ro´wniez˙ przechowywane w AGAD w zespole generał-policmajstra materiały, skompletowane
w dwa opasłe, licza˛ce ponad 1300 kart tomy, nosza˛ce urze˛dowa˛ nazwe˛: Knigi
wojennogo prijomszczyka rekrut i wojenno-plennych w Carstwie Polskom,
opatrzone numerami 12 i 138.
Na owe tomy składaja˛ sie˛ spisy skazanych na zesłanie w Rosji i kierowanych
do centralnego punktu zbiorczego, jakim była warszawska Cytadela Aleksandrowska. Kaz˙dy taki spis stanowił wspo´lny dokument dla grup oso´b zsyłanych
z oddziało´w wojennych. Be˛da˛ce niejednokrotnie włas´ciwie jedynym z´ro´dłem dla
ustalenia toz˙samos´ci wie˛z´nio´w, spisy owe wypełniano bardzo szczego´łowo.
Notowano nie tylko informacje s´cis´le personalne, lecz wymieniano niejednokrotnie stan rodzinny oskarz˙onych, u z˙onatych — nazwiska rodowe z˙on, wiek i imiona
dzieci, wykształcenie, zawo´d i nawet wygla˛d fizyczny — wzrost, kolor oczu,
cechy szczego´lne etc. Nie zmienia to jednak faktu, iz˙ znajduja˛ca sie˛ w kraju
dokumentacja, wytworzona w kancelariach naczelniko´w wojskowych, stanowi
mniej wie˛cej 5–6% tego, co znajduje sie˛ w Moskwie. Przy czym ro´z˙nica nie
polega tylko na ilos´ci. Akta przechowywane w Moskwie i Warszawie nie dubluja˛
sie˛, lecz uzupełniaja˛ wzajemnie. W aktach warszawskich najbardziej cenne sa˛
spisy powstan´co´w; kolekcja moskiewska zawiera przede wszystkim sporo tek
dotycza˛cych konkretnych nazwisk, np. ws´ro´d przechowywanych w Moskwie 83
tek Warszawskiego Gło´wnego Oddziału prawie wszystkie dotycza˛ spraw indywidualnych9.
7
´ ro´dła
AGAD, ZGP, B/7 — B/30. Dokładna charakterystyka tych akt: F. Ramotowska, Z
archiwalne do dziejo´w Powstania Styczniowego w Archiwum Gło´wnym Akt Dawnych w Warszawie,
,,Archeion’’, t. 38, 1962, s. 122–123.
8
AGAD, ZGP, B/7, sygn. 12–13.
9
Np. sygn. 15 — wcielenia do wojska studenta Mickiewicza, 16 — Gorkata, 17 — Woz´niakowskiego, 18 —Marczewskiego; sygn. 19 — o oddaniu pod sa˛d wojenny Twardzickiego;
sygn. 20 — dotyczy miatiez˙niko´w Piaseckiego i in.; 21 — dotyczy oddania pod sa˛d wojenny
Michałowskiego, 22 — informuje o powstan´cach Biedziechowskim i in.; 23 — o wo´jcie Michajłowskim; 24 — sprawa Szczepan´skego, 25 — Fr. Wielkowskiego, 26 — Jo´zefa Broszkowskiego,
27 — Karola Dolerguta, 27 — Łobanowskiego, Rudolfa Miełkowskiego, 30 — Jana Cyn´skiego,
32 — Andrzeja Jaworskiego, 33 — Płon´skiego, 34 — Rafałowskiego, 36 — Ba˛ka, 37 — Kondrackiego i 13 cudzoziemco´w, 40 — Stanisława Kokowskiego, 41 — sprawa sa˛du wojennego
w ,,ordonanshauzie’’ Cytadeli Warszawskiej o mieszkan´cach Warszawy i studencie Szkoły Gło´wnej
— Romualdzie Strasburgerze, krawcu Janie Uszyn´skim i szewcu Aleksandrze Grzegoz˙ewskim;
42 — zawiera informacje˛ o jen´cach z Oddziału Lubelskiego w okresie od IX–XII 1863 r., m.in.
o Franciszku Dzie˛ziołowskim, Władysławie Panikowskim, Ignacym Packu, Jo´zefie Je˛drusiu, Karolu
Kolmanie i in.; naste˛pne teki dotycza˛ oddania pod sa˛d wojenny: 44 — ziemianina Pierczyn´skiego,
46 — Biellego, 48 — Pniewskiego, Owczarskiego i in., 49 — Stempkowskiego i Dobrzyckiego,
100
˙ EWSKA
ZOFIA STRZYZ
Wyja˛tek w tymz˙e zbiorze stanowia˛ Akta Kancelarii Audytoriatu Polowego
Warszawskiego Okre˛gu Wojennego, opatrzone numerami 77 i 98, zawieraja˛ce
sprawozdania roczne o tzw. przeste˛pstwach politycznych za lata 1864 i 1865; teki
zawieraja˛ce sprawy skazanych na kare˛ s´mierci (sygn. nr 339 — cze˛s´c´ I i sygn. 341
— cze˛s´c´ II). Obydwie razem licza˛ 805 kart. Uzupełniaja˛ te˛ grupe˛ akt Spisy
Polako´w, kto´rym pozwolono wro´cic´ do kraju na podstawie amnestii (sygn. 343),
a takz˙e Listy oso´b sa˛dzonych za udział w powstaniu w okresie od lipca do grudnia
1864 r. (sygn. 344) itd.
Chociaz˙ trudno na podstawie pobiez˙nego przegla˛du stwierdzic´ z cała˛ pewnos´cia˛, w jakiej mierze dokumentacja ta jest kompletna, nie ulega wa˛tpliwos´ci, iz˙
stanowiła ona z´ro´dło, kto´re było jedna˛ z podstaw skorowidzo´w, sporza˛dzonych
w Zarza˛dzie Generał-Policmajstra w Kro´lestwie Polskim.
Mimo iz˙ o´w zarza˛d powstał pod koniec 1863 r., jego szef Trepow nie uwaz˙ał
bynajmniej, z˙e nadszedł koniec walki. Jego zdaniem trzeba było ,,wyrwac´
z korzeniami bunt, opieraja˛cy sie˛ na szeroko rozgałe˛zionej organizacji w całym
kraju’’10. Oznaczało to koniecznos´c´ wytropienia i zlikwidowania wszystkich
z´ro´deł ruchu, a za najprostszy sposo´b, prowadza˛cy ku temu, uznano wyeliminowanie ze społeczen´stwa poprzez zesłania jak najwie˛kszej liczby oso´b ro´z˙nego
stanu, wieku i płci, kto´re juz˙ nie tylko miały, lecz mogły miec´ jakikolwiek wpływ
na rozwo´j ,,buntu’’. Dotyczyło to zaro´wno oso´b uwie˛zionych, jak i znajduja˛cych
sie˛ na wolnos´ci, kto´re nalez˙ało wyłapac´ zaro´wno na terenach pod władza˛ Rosji,
jak i poza jej granicami11.
50 — Ignacego Nieczajewicza. Teki z numerami 52, 53, 54, 56 — obejmuja˛ kolejno sprawy
Suszkowskiego, Giergielewicza, Jora, Malikowskiego; 58 i 59 — Łaguny i Puławskiego, 64
— Osman´skiego, 66 — F. Ulickiego, 69 — Ciborskiego, 70 — Szankowskiego, Pajewskiego, Szulca,
74 — De˛bowskiego. Teka nr 65 dotyczy oddania pod sa˛d wojenny w ,,ordonanshauzie’’ i X Pawilonie
˙ ukowskiego z z˙ona˛
Cytadeli Warszawskiej w okresie od 16 I do 19 X 1864 r. m.in. Michała Z
Katarzyna˛, Konstantego Maleckiego, mieszczanina Stanisława Broniaka, Jana Cudwin´skiego,
Floriana Misiaka, Piotra Butkiewicza, Michała Tarasiewicza, Antoniego Strachalskiego, Aleksandra
Dobrowolskiego, Moszka Herberga, Jo´zefa Piekarskiego, Jana Pas´nickiego, Franciszka Dzierz˙yn´skiego, Wincentego Jarosławskiego, Stanisława Antoniewicza, Hipolita Mioduszewskiego, Wojciecha
Borowskiego, Edwarda Prosickiego, Antoniego Nadrowskiego, Grzegorza Marko, Aleksandra
Sungmana i in.
Ws´ro´d tek Audytoriatu Polowego Warszawskiego Okre˛gu Wojennego, opro´cz wielu spraw
indywidualnych, szczego´lna˛ wartos´c´ przedstawia ro´wniez˙ sygn. nr 341, zawieraja˛ca raporty
naczelniko´w oddziało´w wojennych o wykonanych wyrokach s´mierci (1863–1864), a takz˙e nr 344,
zawieraja˛ca spisy ,,konfirmacji’’ spraw wojenno-sa˛dowych w Oddziale Lubelskim. Spis ten moz˙na
znacznie wydłuz˙yc´, lecz juz˙ wymienione pozycje wystarczaja˛co s´wiadcza˛ o składzie tego zespołu.
Bardzo cennym z´ro´dłem do tegoz˙ zagadnienia sa˛ akta zespołu Audytoriat Polowy Wojsk Warszawskiego Okre˛gu Wojennego, RGWIA, zesp. 1873, inw. 1.
10
T. Trepow, Wsiepoddaniejszyj..., op. cit., s. 13.
11
F. Ramotowska, Wielka prowokacja 1864 r. w s´wietle nowych z´ro´deł archiwalnych, ,,Przegla˛d
Historyczny’’, t. 69, 1973, z. 1, s. 85.
´ CO´ W POWSTANIA STYCZNIOWEGO
PRACE NAD INDEKSEM ZESŁAN
101
Trepow był zdecydowanym zwolennikiem zsyłek, gdyz˙, jak twierdził,
,,niespodziewane zesłanie, czasami nawet bez wste˛pnego przesłuchania’’ działało
,,najsilniej na umysły ludnos´ci’’, co wie˛cej, ,,zawsze paraliz˙owało zamysły
organizacji, odbieraja˛c jej gło´wne siły’’12. Jako instytucja, w gestii kto´rej znalazł
sie˛ nadzo´r nad wie˛zieniami, Zarza˛d Generał-Policmajstra musiał zorganizowac´
i doprowadzic´ do skutku ,,wywo´zke˛’’ wszystkich skazanych na zesłanie, a takz˙e
opracowac´ dokumentacje˛ dotycza˛ca˛ tych działan´.
Jesienia˛ 1863 r. ukształtował sie˛ bardziej klarowny tryb wywo´zki w gła˛b
imperium. Jak wynika z dokumentacji urze˛dowej i pamie˛tniko´w, skazanych na
zesłanie ze wszystkich oddziało´w wojennych dostarczano do Cytadeli Warszawskiej. Kaz˙dy taki transport winien był zostac´ zaopatrzony w naste˛puja˛ce
dokumenty: kopie akt, potwierdzenia konfirmacji z numerami, pełny i skro´cony
spis oso´b wła˛czonych do danego transportu. Na podstawie tych dokumento´w
działaja˛ca w Cytadeli Komisja Sa˛du Wojennego do spraw powstan´co´w-jen´co´w
przy Ordonanshauzie Cytadeli, musiała — jak sie˛ wydaje — wysegregowac´
jen´co´w i oddzielic´ ich od członko´w organizacji narodowej. Tych ostatnich
´ ledczej pod prezesura˛ Teoprzekazywano do Tymczasowej Komisji Wojenno-S
dora Tuchołki13, z pozostałych zas´ formowano ,,partie aresztanckie’’ przeznaczone w cia˛gu kilku lub kilkunastu dni do ,,wywo´zki’’ na wscho´d, pocza˛tkowo
do zbiorowego centralnego punktu rejestracyjnego w Pskowie, gdzie przekazywano ich do dyspozycji Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych Rosji. Z Pskowa, juz˙ pod
eskorta˛ oddziało´w tegoz˙ ministerstwa, kierowano zesłan´co´w do Moskwy. Tutaj
ich drogi rozchodziły sie˛. Maja˛cych juz˙ wyroki kierowano do miejsc zesłania,
pozostałych przewoz˙ono koleja˛ do Włodzimierza koło Moskwy. Tam włas´nie we
wrzes´niu 1863 r. utworzono jeszcze jedna˛ Wojskowa˛ Komisje˛ Sa˛dowa˛, kto´rej
zadaniem była konkretyzacja wyroko´w, czyli okres´lenie miejsca i czasu pobytu na
zesłaniu ba˛dz´ w rotach aresztanckich w zalez˙nos´ci od winy oraz stanu zdrowia
obwinionych.
Pamie˛tnikarze rysuja˛ włas´nie taki bieg wydarzen´. Wie˛ziony w tym czasie
Władysław Zapałowski wspominał, iz˙ po kilku tygodniach bezczynnego siedzenia
w Cytadeli Warszawskiej pewnego wieczoru, kiedy oficer dyz˙urny skon´czył
,,prowierke˛’’, ,,wszedł smotritiel z teczka˛, wyja˛ł z niej papier i zacza˛ł głos´no
czytac´ liste˛ [...]. Czytanie to trwało przeszło godzine˛, bo w izbie było nas przeszło
dwustu aresztanto´w. Po przeczytaniu os´wiadczył, z˙e Komisja Wojenna moca˛
wydanego wyroku skazuje na wywiezienie do Rosji sposobem administracyjnym.
Kazał nam przygotowac´ sie˛ do drogi, gdyz˙ jutro rano o czwartej wysłani
zostaniemy specjalnym pocia˛giem’’14. Tak tez˙ sie˛ stało. Za organizacje˛
12
13
14
T. Trepow, Wsiepoddaniejszyj..., op.cit., s. 74.
RGWIA, zesp. 484, inw. 3, sygn. 65, k. 2 i in.
Pamie˛tniki Wł. Zapałowskiego (Płomienia) z roku 1863–1870, t. 2, Wilno 1913, s. 43.
102
˙ EWSKA
ZOFIA STRZYZ
wywo´zki kolejnych grup odpowiadał naczelnik Warszawskiego Gło´wnego
Oddziału Wojennego, zas´ bezpos´redniej odprawy wywoz˙onych od 16/28 IX
1863 r. do połowy paz´dziernika 1864 r. dokonywał ,,wojenny odbiorca rekruto´w
i jen´co´w’’, kto´ry prowadził niejako własna˛ kancelarie˛, kompletuja˛c w porza˛dku
chronologicznym przysłane z oddziało´w wojennych wykazy i pełne spisy oso´b
skazanych na osiedlenie i osobno wcielanych do rot aresztanckich. W ten włas´nie
sposo´b powstały tomy 12 i 13 w zespole Zarza˛du Generał-Policmajstra w AGAD
w Warszawie. Po 23 X 1864 r. wywo´zki z Warszawy przeprowadzał plac-major
ba˛dz´ komendant Warszawy i odre˛bnej dokumentacji juz˙ nie prowadzono.
Wro´c´my jednakz˙e do konkretnych zesłan´co´w i ich drogi na wscho´d. We
wspomnianym juz˙ Pskowie transporty byłych powstan´co´w przekazywano pod
władze˛ przedstawicieli Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych, tam tez˙ po jakims´
czasie, co potwierdza Zapałowski, ogłaszano decyzje˛ o zesłaniu ,,przez sa˛d
wojenny Warszawskiej Cytadeli pod sa˛d do Włodzimierza’’15. Przez Petersburg
i Twer dowoz˙ono transporty do Moskwy, gdzie (według licznych wspomnien´)
naste˛pował kilku- lub kilkunastodniowy przymusowy odpoczynek, najcze˛s´ciej
w Koszarach Tytowskich albo we ,,Dworze Kałamaz˙nym’’ do chwili, kiedy
pojawiał sie˛ kolejny dyz˙urny oficer z˙andarmerii z ,,lista˛ w re˛ku’’ i czytał,
wywołuja˛c albo tych ,,kto´rzy byly naznaczeni’’ włas´nie do Włodzimierza
(jak Zapałowski), albo tych, kto´rzy jak Jan Szubert16 juz˙ otrzymali wyroki
i musieli poda˛z˙ac´ pieszym etapem do Orła.
We Włodzimierzu nowo przybyłych umieszczano w budynkach rot aresztanckich, a po kilku dniach wzywano do sa˛du. Według relacji Zapałowskiego
procedura sa˛dowa wygla˛dała naste˛puja˛co: w sali, do kto´rej wprowadzono
pamie˛tnikarza, stało kilka stoliko´w, przy kaz˙dym siedział oficer ,,audytor’’, a po
sali przechadzał sie˛ prezes komisji płk Łomejko. Prezes podał wezwanemu re˛ke˛,
kieruja˛c go do jednego ze stoliko´w. Siedza˛cy przy owym stoliku audytor wskazał
podsa˛dnemu krzesło, pocze˛stował papierosem, dalej ,,wyja˛ł arkusz papieru
z nazwiskiem i rodzajem przeste˛pstwa i zapytał, co podsa˛dny ma na swoja˛
obrone˛’’. Nie zda˛z˙ył pamie˛tnikarz zebrac´ mys´li, gdy podszedł prezes i poradził do
niczego sie˛ nie przyznawac´. Zdziwiony wie˛zien´ spojrzał na audytora, ale zanim
zda˛z˙ył cos´ powiedziec´, o´w stwierdził, iz˙ przesłuchiwany nic nie wie i do niczego
sie˛ nie przyznaje. Po czym sam napisał kilka sło´w i wskazał palcem, gdzie co
trzeba podpisac´. ,,Podpisałem — kon´czy Zapałowski — a s´ledztwo w pare˛
15
Ibid., s. 52.
Jan Szubert, Przed 60-ciu laty. Dział re˛kopiso´w Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. II
8827, k. 32–33. Pamie˛tnik okres´lony jest w BN jako anonimowy, autorstwo Szuberta zostało ustalone
przez Zofie˛ Strzyz˙ewska˛, Nieznany pamie˛tnik powstan´ca styczniowego i zesłan´ca Jana Szuberta,
,,Niepodległos´c´ i Pamie˛c´’’, 1995, nr 2, s. 169–197, wyd. Muzeum Niepodległos´ci w Warszawie.
16
´ CO´ W POWSTANIA STYCZNIOWEGO
PRACE NAD INDEKSEM ZESŁAN
103
minut było ukon´czone’’. Kiedy jednak spro´bował cos´ powiedziec´ na temat
bezsensu całego ,,przedstawienia’’, audytor, ,,bardzo sympatyczny’’ oficer,
os´wiadczył, iz˙ lat by nie starczyło na włas´ciwe przesłuchanie polskich zesłan´co´w
1863 r., a zatem: ,,My tylko sprawdzamy toz˙samos´c´ osoby i radzi jestes´my, gdy sie˛
nie tłumaczycie. Zreszta˛ wszystko to dla was jedno, bo wyroki mamy juz˙ z go´ry
przygotowane’’.
Na pytanie badanego o ewentualny dalszy los odpowiedział, z˙e ,,wychodza˛c
z kategorii’’, do jakiej badany nalez˙y, prawdopodobnie zostanie ,,zesłany na
zamieszkanie do po´łnocnych guberni Rosji’’. Była juz˙ druga połowa listopada
1864 r. Dopiero 2 I 1865 r. ,,smotritiel’’ os´wiadczył Zapałowskiemu, iz˙ musi
zbierac´ sie˛ w podro´z˙. Przeniesiono go do domu etapowego, umieszczono razem
z kryminalistami, w kancelarii zas´ odczytano wyrok, skazuja˛cy na ,,doz˙ywotnie
osiedlenie w guberni wołogodzkiej’’17. Wyroki Komisji Włodzimierskiej były
zatwierdzane w Ministerstwie Spraw Wewne˛trznych, naste˛pnie przekazywane do
Warszawy i wpisywane do omawianych akt Zarza˛du Generał-Policmajstra 18.
Historia opisana przez Zapałowskiego, mimo jej pozornie beztroskiego tonu,
jest przeraz˙aja˛ca. Dowodzi niezbicie zastosowania po raz kolejny dobrze znanej
w Rosji od czaso´w Iwana Groz´nego i do połowy XX w. metody zwanej kiedys´
,,pierieborem ludziszek w carstwie’’, co dosłownie oznacza ,,przemieszanie’’ czy
tez˙ ,,przetrze˛sienie’’ ludzi w pan´stwie jako kary, a raczej represji za rzeczywiste
lub urojone przewinienia wobec władzy. Casus Zapałowskiego, nader typowy
w tym czasie, potwierdza fakt zupełnego bezprawia wobec powstan´co´w. Nic
nawet w przybliz˙eniu nie przypomina procesu sa˛dowego z ustaleniem winy etc.
Kaz˙dy, kto trafiał na zesłanie, juz˙ przez fakt swego uwie˛zienia był uznawany za
winnego, o uniewinnieniu podsa˛dnego nie było mowy. W zalez˙nos´ci od
pochodzenia musiał poda˛z˙yc´ na osiedlenie lub na roboty do rot aresztanckich,
a naste˛pnie na wieczne zamieszkanie na Syberii. Dotyczyło to przede wszystkim
ponad 10 tys. zesłan´co´w trzeciej i czwartej kategorii zarejestrowanych w omawianych aktach generał-policmajstra, ale nie tylko.
Mniej wie˛cej podobnie poste˛powano z osobami skazywanymi na osiedlenie
˛
i ciez˙kie roboty na Syberii, z ta˛ tylko ro´z˙nica˛, z˙e wyroki w ich sprawach zapadały
w kraju (nalez˙eli wszak do dwo´ch pierwszych kategorii). Podlegali oni komendantowi warszawskiemu, w Warszawie sporza˛dzano ich spisy, pod eskorta˛ przewoz˙ono do Moskwy i tam przekazywano do dyspozycji gubernatora moskiewskiego.
17
Pamie˛tniki..., op. cit., s. 95–96, 98–99.
Pierwszy zapis o wyrokach wydanych we Włodzimierzu odnotowano w omawianych aktach
dopiero przy trzecim transporcie, wywiezionym z Warszawy 1/12 X 1863 r. Wszyscy zostali wcieleni
na ro´z˙ne okresy do Niz˙nogorodzkiej roty aresztanckiej. AGAD, ZGP, sygn. 7, k. 7–21r.
18
104
˙ EWSKA
ZOFIA STRZYZ
We wrzes´niu 1864 r. wedle danych urze˛dowych liczba wywiezionych w gła˛b
Cesarstwa sie˛gne˛ła 25 tys. Na skutek wielokrotnych alarmo´w ministra spraw
wewne˛trznych, iz˙ władze miejscowe nie daja˛ sobie rady z nadzorowaniem tylu
ludzi, wydano rozkaz o wstrzymaniu, z wyja˛tkiem przypadko´w szczego´lnych,
masowych zesłan´ do Rosji. Osoby juz˙ zwiezione do Warszawy
miały byc´ przesłuchane i osa˛dzone na miejscu19. Od tej włas´nie cezury kon´cza˛ sie˛
zapisy w ksie˛gach wojskowego odbiorcy rekruto´w i jen´co´w, a pojawia sie˛ notatka:
,,Naste˛puja˛ce transporty zostały doła˛czone do oryginalnych spiso´w Zarza˛du
Generał-Policmajstra wydziału trzeciego I-go Departamentu’’20. Zapis ten pozwala przypuszczac´, iz˙ owymi ,,oryginalnymi spisami’’ sa˛ włas´nie omawiane
i indeksowane akta (sygn. 2–11) z zespołu Zarza˛du Generał-Policmajstra
w Kro´lestwie Polskim przechowywane w AGAD w Warszawie, stanowia˛ce
rezultat działalnos´ci tegoz˙ Zarza˛du w trakcie realizacji Ukazu z 11 V 1863 r.
O zasadach sa˛dzenia i karania polskich buntowniko´w i podziału ich na pie˛c´
kategorii.
Indeksowany zespo´ł akt — 10 tomo´w pisanych przez urze˛dniko´w czytelnym
charakterem pisma, zawiera opisy syberyjskich i 88 europejskich transporto´w
wie˛z´nio´w, wywiezionych z Warszawy od wrzes´nia 1863 r. do lipca 1867 r.
W kaz˙dym tomie odnotowano po rosyjsku, z˙e spisy zostały sporza˛dzone
w Trzecim Wydziale Pierwszego Departamentu Zarza˛du Generał-Policmajstra
w Kro´lestwie Polskim. Zapisy maja˛stosunkowo jednolity charakter, sa˛prowadzone według ustalonej formy w oprawionych ksie˛gach z podziałem na naste˛puja˛ce
rubryki: numer porza˛dkowy, imie˛, nazwisko, cze˛sto imie˛ ojca, przynalez˙nos´c´
stanowa, wiek, numer partii, czyli transportu, w składzie kto´rego skazany odbywał
droge˛ na wscho´d, punkt docelowy, streszczenie oskarz˙enia, nazwa instytucji,
kto´ra je orzekała, wreszcie — uwagi.
Omawiane 10 tomo´w moz˙na podzielic´ na dwie cze˛s´ci. Tomy 2–5 dotycza˛
zsyłanych na Syberie˛; tomy 6–11 — skazanych na zesłanie, przynajmniej
pocza˛tkowo, w gła˛b Rosji. Cze˛s´c´ pierwsza obejmuje kategorie 1 i 2 (według
Ukazu z 11 V 1863 r.), zas´ druga — kategorie 3 i 4. Tomy 2 i 6 stanowia˛
,,alfabety’’, czyli swego rodzaju indeksy osobowe skazanych. Jednakz˙e chronologiczny tryb ich wypełnienia wykluczał segregacje˛ wewna˛trz kaz˙dej litery, co
przy dziesia˛tkach i setkach nazwisk pisanych odre˛cznie po rosyjsku znacznie
utrudnia korzystanie z nich.
Kaz˙da ze wspomnianych cze˛s´ci akt (nazwijmy je umownie syberyjska˛
i europejska˛) posiada własna˛ paginacje˛ cia˛gła˛, kto´ra została zachowana w alfabetach, cze˛s´c´ pierwsza liczy 903 karty (tomy 3–5); cze˛s´c´ druga — 1455 kart
19
Rosyjskie Pan´stwowe Archiwum Historyczne (Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij
Archiw — RGIA) w S. Petersburgu, zesp. 1268, inw. 25, sygn. 1316, k. 18 (M/f w AGAD, zesz. III,
poz. 305).
20
AGAD, ZGP, sygn. 12, k. 1 r.
´ CO´ W POWSTANIA STYCZNIOWEGO
PRACE NAD INDEKSEM ZESŁAN
105
(tomy 7–11). Do tejz˙e paginacji sa˛ dostosowane ,,alfabet gło´wny’’ znajduja˛cy sie˛
prawdopodobnie w aktach rosyjskiego Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych21
i wspomniane spisy odbiorcy wojennego rekruto´w i jen´co´w przechowywane
w AGAD. Z tych włas´nie przyczyn zachowujemy te˛ numeracje˛ w proponowanym
indeksie osobowym.
Formalnie w alfabetach figuruja˛ 14 044 nazwiska, w samych tomach jest ich
nieco mniej. Ro´z˙nica wynika sta˛d, iz˙ w niekto´rych przypadkach włas´nie
w alfabetach odnotowano po´z´niejsze zmiany w losach zesłan´co´w. Cze˛s´c´ z nich po
odbyciu np. kary w rotach aresztanckich w głe˛bi Rosji zostawała przeniesiona na
Syberie˛. Wtedy urze˛dnicy Zarza˛du Generał-Policmajstra wpisywali ich nazwiska
do alfabetycznego wykazu syberyjskiego, w ten sposo´b jedno i to samo nazwisko
figurowało zaro´wno w wykazie europejskim, jak i syberyjskim, zas´ opis sprawy
takiej osoby pozostawał albo w syberyjskich, albo w europejskich aktach.
Przykładem moga˛ byc´ wpisy do wykazo´w na litere˛ ,,B’’. W wykazie syberyjskim
znalazło sie˛ 338 nazwisk, podczas gdy w tomach 3–5, kto´rych ten spis dotyczy,
znajdujemy tylko 284 nazwiska na litere˛ ,,B’’, 46 dopisano po´z´niej, pozostawiaja˛c
informacje˛ o nich w europejskich tomach 7–11. Zaznaczenie w opracowanym
indeksie numero´w tomo´w pozwoli unikna˛c´ tego typu nieporozumien´.
Wydaje sie˛, z˙e sam fakt zarejestrowania w omawianych aktach ponad 14 tys.
oso´b zesłanych do Cesarstwa Rosyjskiego za udział w Powstaniu Styczniowym
pozwala uznac´ to z´ro´dło za jedno z najbardziej kompletnych choc´ nie jedyne
ws´ro´d dokumento´w, odnosza˛cych sie˛ do personalio´w uczestniko´w powstania.
Sporza˛dzenie don´ indeksu osobowego, opro´cz znaczenia czysto praktycznego,
moz˙e tez˙ stac´ sie˛ punktem wyjs´cia przy opracowaniu w przyszłos´ci pełnego
słownika bio-bibliograficznego uczestniko´w tego pamie˛tnego zrywu zbrojnego
narodu polskiego w dziejach XIX w.
Układaja˛c indeks nie zaznaczalis´my zapisu na odwrocie, a zatem cytowany
zapis moz˙e pochodzic´ ro´wniez˙ z rewersu kartki. Ze wzgle˛du na tak znaczna˛ liczbe˛
oso´b, kto´re obejmuje indeks, notujemy w nim tylko imie˛, nazwisko, nieraz imie˛
ojca skazan´ca, a takz˙e numer tomu i kartki, na kto´rej znajduje sie˛ informacja
o nim.
Zofia S t r z y z˙ e w s k a, Elaboration of a list of exiles after the January Uprising 1863
on the basis of records from the Main Archives of Old Records. A report on the work
conducted in order to create an additional finding aid; the names from the list come from
a group of records which include lists of persons opressed by the Tsar regime. The author
mentions those legal basis which were used to convict the insurgents and presents the
procedure and the actual process of the transportation to places of exile. She briefly
characterizes the contents of sources and gives the description of actual image.
21
RGIA, zesp. 1286, inw. 49, 50, a takz˙e zesp. 1286, inw. 25, sygn. 1487, k. 42–42 r, 52.
106
˙ EWSKA
ZOFIA STRZYZ
Zofia S t r z y z˙ e w s k a, Les travaux sur l ´index des déportés après l ´insurrection de
janvier de 1863–1864 en vertu des actes des Archives des Actes Anciens. Un rapport des
travaux menés dans le but de créer un instrument de recherche supplémentaire. Les noms
mis en index viennent des actes contenant des listes de personnes réprimées par le tsarisme.
L ´auteur rapporte les bases de droit qui ont servi à la condamnation des insurgés et montre la
préparation et la réalisation des déportations. Elle présente aussi la caractéristique concise
du contenu et de l ´extérieur des sources.
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
EDWARD KOŁODZIEJ
(Warszawa)
´ ZEFA PIŁSUDSKIEGO
AKTA I ZBIORY MUZEUM JO
W BELWEDERZE (1936–1939) W ZASOBIE ARCHIWUM AKT NOWYCH
Jo´zef Piłsudski był wielka˛ indywidualnos´cia˛, kto´ra zapisała sie˛ trwale
w historii i jednoczes´nie była symbolem odrodzenia Polski. Nic tez˙ dziwnego, z˙e
jego s´mierc´ w dniu 12 V 1935 r. była dla społeczen´stwa ogromnym wstrza˛sem,
zwłaszcza z˙e do opinii publicznej nie docierały informacje o stanie zdrowia
marszałka i jego coraz bardziej pogłe˛biaja˛cej sie˛ politycznej bezradnos´ci.
Pogrzeb Piłsudskiego stał sie˛ imponuja˛ca˛ manifestacja˛ jednos´ci społeczen´stwa
— jak wydawało sie˛ naste˛pcom marszałka — jednos´ci trwałej i zapewniaja˛cej
im mandat na dalsze kierowanie pan´stwem1.
Juz˙ na pocza˛tku czerwca 1935 r. na Zamku Kro´lewskim w Warszawie
powołany został do z˙ycia Naczelny Komitet Uczczenia Pamie˛ci Marszałka
Jo´zefa Piłsudskiego, na czele z prezydentem RP Ignacym Mos´cickim. W skład
komitetu, obok Aleksandry Piłsudskiej, weszła cała elita rza˛dza˛ca z premierem
Walerym Sławkiem, ministrami, marszałkami Sejmu i Senatu, generalicja˛ oraz
episkopatem (ła˛cznie około 130 oso´b). Przywo´dca˛ Komitetu Wykonawczego
został gen. Bolesław Wieniawa Długoszowski (od 1938 r. jego miejsce zaja˛ł gen.
Kazimierz Sosnkowski). Odpowiednikami Naczelnego Komitetu w terenie były
wojewo´dzkie rady obywatelskie Komitetu Uczczenia Pamie˛ci Marszałka Jo´zefa
Piłsudskiego, kierowane przez wojewodo´w oraz powiatowe rady obywatelskie
pod wodza˛ starosto´w. Zadaniem tych ciał było zbieranie funduszy (rychło
strumien´ dobrowolnych datko´w znacznie osłabł, wie˛c postanowiono wprowadzic´ ,,moralnie obowia˛zuja˛ce’’ składki w urze˛dach pan´stwowych i w wojsku)
oraz organizowanie ro´z˙nego rodzaju przedsie˛wzie˛c´, maja˛cych na cele szerzenie
kultu Jo´zefa Piłsudskiego. Do najwie˛kszych akcji, kto´re mobilizowały tysia˛ce
ludzi, nalez˙ały: budowy grobowca na Rossie w Wilnie, krypty z sarkofagiem na
Wawelu, kopca na Sowin´cu pod Krakowem. Projektowano takz˙e odtworzenie
1
A. Garlicki, Jo´zef Piłsudski 1867–1935, Warszawa 1990, s. 703–704; zob. tez˙: Jo´zef Piłsudski
1867–1935, Krako´w 1935; R. Micewski, W cieniu marszałka Piłsudskiego. Szkice z dziejo´w mys´li
politycznej II Rzeczypospolitej, Warszawa 1968; T. Je˛druszczak, Piłsudczycy bez Piłsudskiego.
Powstanie Obozu Zjednoczenia Narodowego w 1937 r., Warszawa 1963.
108
EDWARD KOŁODZIEJ
maja˛tku Piłsudskich w Zułowie, odsłonie˛cie pomniko´w marszałka w Warszawie
i Wilnie, a wreszcie fundowanie głazo´w pamia˛tkowych w miejscach pobytu
Piłsudskiego2.
Rychło okazało sie˛ jednak, z˙e osłabienie sprzecznos´ci mie˛dzy obozem
rza˛dza˛cym a wie˛kszos´cia˛ społeczen´stwa jest tylko chwilowe, zas´ naste˛pcy
komendanta sa˛ skło´ceni i nie posiadaja˛ przekonywaja˛cego programu naprawy
pan´stwa. Rozwia˛zanie Sejmu i Senatu i nowe wybory, oparte na niedemokratycznej
ordynacji, zostały zbojkotowane przez wie˛kszos´c´ społeczen´stwa. W rezultacie
musiał odejs´c´ Walery Sławek, zwolennik rza˛do´w ,,silnej re˛ki’’, skło´cony z grupa˛
´ migłego. Nowy
zamkowa˛ (Ignacego Mos´cickiego) oraz zwolennikami E. Rydza S
rza˛d Mariana Zyndrama Kos´ciałkowskiego nie potrafił zapanowac´ nad sytuacja˛,
chociaz˙ wydawało sie˛, z˙e zapowiedzi pewnych reform demokratycznych uspokoja˛
opozycje˛. Na wiosne˛ 1936 r., w wyniku porozumienia Ignacego Mos´cickiego
´ migłym, powstał rza˛d Felicjana Sławoja Składkowskiego
z Edwardem Rydzem S
deklaruja˛cego twarda˛ polityke˛ wobec opozycji.
Niezalez˙nie od kontrowersji w obozie sanacyjnym, nadal propagowano kult
Piłsudskiego. W ramach tej akcji propagandowej, jeszcze w kon´cu 1935 r.,
rozpocze˛to przygotowania do zorganizowania Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego
w Belwederze. 16 XII 1935 r. odbyło sie˛ inauguracyjne posiedzenie Tymczasowego Komitetu Organizacji Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze.
Obradom przewodniczyła z˙ona marszałka — Aleksandra, uczestniczyli zas´: gen.
Tadeusz Kasprzycki minister spraw wojskowych, gen. Bolesław Wieniawa
Długoszowski, prof. Wojciech Jastrze˛bowski ze Szkoły Sztuk Pie˛knych, senator
´ liwin´ski z Instytutu Badan´ Historii Najnowszej im. J. Piłsudskiego, ppłk
Artur S
dypl. Edward Perkowicz szef Wojskowego Biura Historycznego, Jerzy Remer
generalny konserwator w Ministerstwie Wyznan´ Religijnych i Os´wiecenia
Publicznego, dr Jo´zef Kluss konserwator zabytko´w oraz dyrektor organizuja˛cego
sie˛ muzeum ppłk Adama Borkiewicz. Gen. Kasprzycki poinformował zebranych,
z˙e Ministerstwo Spraw Wojskowych, administruja˛ce pałacem belwederskim,
opracowało projekt ustawy o utworzeniu w Belwederze muzeum, a takz˙e jego
statut. Projekty tych akto´w prawnych, po uzyskaniu zgody Rady Ministro´w,
przesłano do Sejmu i Senatu3.
Projekt ustawy głosił: ,,1. Belweder — siedzibe˛, miejsce pracy i zgonu Jo´zefa
Piłsudskiego uznaje sie˛ za przybytek narodowy. 2. Tworzy sie˛ Muzeum Jo´zefa
Piłsudskiego w Belwederze, kto´rego zadaniem jest gromadzenie i przechowywanie pamia˛tek zwia˛zanych z osoba˛ Jo´zefa Piłsudskiego. 3. Pałac Belwederski
2
B. Kroll, Wste˛p do inwentarza akt Naczelnego Komitetu Uczczenia Pamie˛ci Marszałka Jo´zefa
Piłsudskiego. Wydział Wykonawczy z lat 1935–1939, mps, AAN, 1954 r.
3
AAN, Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze [dalej: MB], sygn. 1, Protoko´ł z pierwszego
zebrania Tymczasowego Komitetu Organizacyjnego Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze
[dalej: TKO] z 16 XII 1935.
AKTA I ZBIORY MUZEUM PIŁSUDSKIEGO W BELWEDERZE
109
w Warszawie wraz z otaczaja˛cym go dziedzin´cem i parkiem oddaje sie˛
w zarza˛d i wieczyste uz˙ytkowanie Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze
z obowia˛zkiem pieczy nad nim i przechowywaniem dla potomnos´ci w stanie
nienaruszonym. 4. Opieke˛ i nadzo´r nad Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze sprawuje minister spraw wojskowych; organem doradczym jego
w tym zakresie be˛dzie Rada Muzeum. Bezpos´redni zarza˛d i kierownictwo
muzeum sprawuje dyrektor, powołany przez ministra spraw wojskowych
w porozumieniu z Rada˛ Muzeum’’4.
Projekt statutu przewidywał m. in., z˙e muzeum be˛dzie miało charakter
publiczny i pozostanie własnos´cia˛ pan´stwa. Budz˙et muzeum opierał sie˛ na
dotacjach MSWojsk; muzeum mogło jednak przyjmowac´ zapisy, dary i depozyty. Kadencja dziewie˛cioosobowej Rady Muzeum miała trwac´ pie˛c´ lat, ale od
razu mianowano doz˙ywotnio na to stanowisko Aleksandre˛ Piłsudska˛. Ustawa
została opublikowana w wersji proponowanej przez gen. Kasprzyckiego
w styczniu 1936 r. (podpisali ja˛: prezydent, premier i minister spraw wojskowych), natomiast statut opublikowano dopiero w marcu 1936 r.5.
W trakcie posiedzenia Tymczasowego Komitetu Organizacji Muzeum 16
XII 1935 r. nie zadecydowano jeszcze, czy muzeum be˛dzie zbierało materiały
dotycza˛ce całego z˙ycia marszałka, czy tez˙ ograniczy sie˛ do lat 1918–1922
i 1926–1935, kiedy Piłsudski mieszkał w Belwederze. Generał Kasprzycki
zaproponował powołanie do z˙ycia stałej ,,komisji s´cis´lejszej ´´ (okres´lonej
naste˛pnie jako Komisja Wykonawcza), kto´ra pracowac´ miała w okresach
mie˛dzy kolejnymi posiedzeniami Tymczasowego Komitetu. W składzie Komisji Wykonawczej znalez´li sie˛: A. Piłsudska — jako przewodnicza˛ca, prof.
Jastrze˛bowski, J. Remer, dr Kluss i ppłk Borkiewicz. Komisja Wykonawcza swe
wnioski przedkładała Tymczasowemu Komitetowi (obraduja˛cemu kilka razy
w roku)6.
Na drugim posiedzeniu Tymczasowego Komitetu (uczestniczył w nim takz˙e
dokooptowany prof. Bonawentura Lenart, konserwator ksia˛z˙ek i re˛kopiso´w)
Komisja Wykonawcza zgłosiła wniosek, aby muzeum nadac´ charakter biograficzno-historyczny ,,pozostawiaja˛c cze˛s´c´ nienaruszalna˛urza˛dzenia pałacu [...] [prawe
skrzydło]’’. Projekt przedstawienia w muzeum całego z˙ycia marszałka został
poparty przez gen. Kasprzyckiego i pozostałych członko´w Tymczasowego
Komitetu. Przyje˛to naste˛pnie preliminarz budz˙etowy oraz projekt obsady
personalnej muzeum. Dyrektorem został mianowany ppłk Adam Borkiewicz,
4
AAN, MB, sygn. 1, Projekt ustawy o utworzeniu Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze
(bez daty).
5
AAN, MB, sygn. 1, Projekt statutu muzeum (bez daty); Dz. U. RP 1936, nr 4, poz. 27; Dziennik
Rozkazo´w MSWojsk, 1936, nr 5, poz. 56, 57.
6
AAN, MB, sygn. 1, Protoko´ł TKO z 16 XII 1935.
110
EDWARD KOŁODZIEJ
kustoszem dr Jo´zef Kluss, intendentem wachmistrz Walenty Wo´jcik, przewodnikami trzej podoficerowie z dawnej ochrony osobistej Piłsudskiego; zatrudniono
tez˙ dwo´ch woz´nych i odz´wiernego. Przyje˛to uchwałe˛, iz˙ jedynym miejscem
przechowywania re˛kopiso´w marszałka winno byc´ Muzeum Belwederskie; zalecono wie˛c dyrektorowi nasilenie staran´ o ich pozyskiwanie (w formie daro´w lub
zakupo´w)7.
Po s´mierci Piłsudskiego okazało sie˛, z˙e w Belwederze zachowało sie˛ niewiele
jego re˛kopiso´w. Pierwszy wie˛kszy nabytek trafił do muzeum pod koniec 1935 r.,
kiedy to Kazimiera Iłłakowiczo´wna, sekretarka Piłsudskiego, przekazała akta
Sekretariatu Osobistego Ministra Spraw Wojskowych8. Wkro´tce potem Kazi´ witalski zwro´cił re˛kopis pracy Piłsudskiego Moje pierwsze boje, kto´ry
mierz S
miał przygotowac´ do druku9. Apel w sprawie przekazania re˛kopiso´w marszałka
skierowano takz˙e do Jana Lechonia i Juliana Tuwima10. Dyrektor Borkiewicz
ustalił, z˙e cze˛s´c´ korespondencji redakcji ,,Strzelca’’ sprzed 1914 r. znalazła sie˛
w Archiwum Wojskowym. Jednak niekto´re instytucje i osoby prywatne nie
s´pieszyły sie˛ z ofertami odsta˛pienia re˛kopiso´w marszałka, np. gen. Tadeusz
Piskor, posiadaja˛cy re˛kopis rozkazu dziennego J. Piłsudskiego z 14 X 1920 r.
(z podzie˛kowaniem za walke˛) nie odpowiadał na listy. Wojskowe Biuro
Historyczne, wbrew obietnicom, nie wykonało spisu posiadanych re˛kopiso´w,
podobnie jak Instytut Badania Historii Najnowszej11. W odniesieniu do tego
ostatniego najwie˛ksze zainteresowanie Muzeum Belwederskiego budziło przechowywane tam, jako depozyt, Archiwum PPS z lat 1893–1906. Oceniano, z˙e
znajduje sie˛ w nim około 400 re˛kopiso´w Piłsudskiego. Na posiedzeniu Tymczasowego Komitetu w dniu 17 XI 1936 r. przewaz˙yło rozsa˛dne stanowisko
´ liwin´skiego, kto´ry wskazywał na niedopuszczalnos´c´ rozbijania zespołu
senatora S
akt PPS. Na wniosek gen. Kasprzyckiego zgodzono sie˛ na sporza˛dzenie spisu
re˛kopiso´w. Takz˙e Biblioteka Narodowa sprzeciwiła sie˛ przekazaniu posiadanych
re˛kopiso´w Piłsudskiego do Muzeum Belwederskiego12.
Jeszcze w połowie roku 1935 rozpocze˛to spisywanie znajduja˛cych sie˛
w Pałacu Belwederskim przedmioto´w, stanowia˛cych własnos´c´ pan´stwowa˛. Spisy
inwentarza podpisywali dyrektor Borkiewicz oraz mjr Aleksander Hrynkiewicz,
ostatni adiutant marszałka. Natomiast W. Wo´jcik rejestrował przedmioty
7
AAN, MB, sygn. 1, Protoko´ł TKO z 4 II 1936 r., Sprawozdanie dyrektora muzeum za czas
4 II 1936 – 20 V 1936.
8
Por. Inwentarz akt Jo´zefa i Aleksandry Piłsudskich, cze˛s´c´ II. Sekretariat Osobisty Ministra
Spraw Wojskowych.
9
´ witalskiego z 14 III 1936.
AAN, MB, sygn. 5, Pismo K. S
10
AAN, MB, sygn. 1, Sprawozdanie dyrektora muzeum za czas 4 II 1936–20 V 1936; sygn 5,
Pismo Borkiewicza do Juliana Tuwima z 12 III 1936.
11
AAN, MB, sygn. 1, Sprawozdanie dyrektora..., j. w.
12
AAN, MB, sygn. 1, Protoko´ł z posiedzenia TKO z 17 XI 1936.
AKTA I ZBIORY MUZEUM PIŁSUDSKIEGO W BELWEDERZE
111
stanowia˛ce własnos´c´ Piłsudskiego, zas´ W. Gertzo´wna spisywała ksia˛z˙ki i druki.
Zarejestrowano tez˙ dary od społeczen´stwa; w dwu ksie˛gach spisano 3494 pozycje
(w tym kilkaset sztuk laurek i z˙yczen´ imieninowych, kto´re otrzymały jeden
wspo´lny numer). Ponadto zewidencjonowano (w 165 pozycjach) mundury,
ubrania cywilne, bielizne˛ oraz 8 polskich i 28 obcych odznaczen´13.
Przedmioty stanowia˛ce własnos´c´ pan´stwowa˛, wypoz˙yczone przez rozmaite
urze˛dy do Belwederu (gło´wnie obrazy, meble i rzez´by), musiały naste˛pnie zostac´
oficjalnie przekazane na własnos´c´ Muzeum Belwederskiego. W roku 1937 udało
sie˛ uzgodnic´ te kwestie m. in. z Pan´stwowymi Zbiorami Sztuki, z Zamkiem
Kro´lewskim, Prezydium Rady Ministro´w i Muzeum Wojska14.
Pałac Belwederski, wzniesiony w latach 1818–1822 przez Jakuba Kubickiego,
na miejscu dawnego pałacu Krzysztofa Paca, był obiektem dos´c´ duz˙ym (43
pokoje i hol), ale wymagał remontu i przystosowania do celo´w muzealnych.
Specjalna komisja powołana przez Departament Budownictwa MSWojsk,
˙ emajtis, opracowała plan
w składzie dr Kluss, inz˙. Lisiecki, inz˙. Sadowski, inz˙. Z
najpilniejszych prac remontowych: odwilgocenia obiektu i poprawy stanu
ochrony przeciwpoz˙arowej15.
Jeszcze na pocza˛tku 1936 r. ustalono, z˙e zbiory muzeum podzielone be˛da˛ na
cztery działy. Dział I tworzyc´ miały pamia˛tki z lat 1867–1918, umieszczone
w lewej, po´łnocnej cze˛s´ci pałacu, zaje˛tej poprzednio przez biura i mieszkania
— planowano tu teraz ulokowac´ takz˙e pracownie, archiwum i kancelarie˛. Dział II
miał eksponowac´ zbiory z lat 1918–1922 (w pokojach na I pie˛trze); dział III
dotyczył lat 1926–1935, usytuowany w prawym, południowym skrzydle pałacu
— była to tzw. nienaruszalna cze˛s´c´ muzeum, gdzie mieszkał i zmarł J. Piłsudski.
Dział IV ,,hołdu narodu dla wodza’’ miał eksponowac´ w pomieszczeniach na
I pie˛trze dary przekazywane J. Piłsudskiemu przez społeczen´stwo16.
Cze˛s´c´ nienaruszalna˛, tzn. pokoje reprezentacyjne i mieszkalne Piłsudskiego,
udoste˛pniono publicznos´ci 6 VI 1936 r. Otwarcia dokonał wiceminister
MSWojsk. gen. Janusz Głuchowski. Podkres´lił on m. in., z˙e uroczyste otwarcie
całego muzeum nasta˛pi dopiero w grudniu 1937 r., po zakon´czeniu remontu
kapitalnego Belwederu. Zainteresowanie publicznos´ci od pocza˛tku było bardzo
duz˙e; do 17 XI 1936 r. ekspozycje˛ zwiedziło prawie 100 tys. oso´b, w tym około
50% stanowiły dzieci i młodziez˙, dla kto´rych cene˛ bileto´w ustalono na 10 groszy
(bilet normalny kosztował 30 groszy). Wie˛kszos´c´ zwiedzaja˛cych stanowiły
wycieczki z prowincji; mieszkan´cy Warszawy przychodzili w czwartki, kiedy
wste˛p był bezpłatny17.
13
14
15
16
17
AAN,
AAN,
AAN,
AAN,
AAN,
MB,
MB,
MB,
MB,
MB,
sygn.
sygn.
sygn.
sygn.
sygn.
1, Sprawozdanie dyrektora..., j. w.
1, Sprawozdanie dyrektora muzeum za czas 18 XI 1936 – 18 III 1937.
5, Notatka dla redaktora ,,Nauki Polskiej’’ z 30 III 1936.
19, Tekst audycji radiowej z 19 III 1937.
1, Sprawozdanie dyrektora muzeum..., j. w.
112
EDWARD KOŁODZIEJ
Zwiedzanie muzeum odbywało sie˛ w grupach licza˛cych 25 oso´b pod opieka˛
przewodniko´w. Wygłaszali oni, w trakcie przemierzania kolejnych pokoi,
uprzednio przygotowana˛ pogadanke˛ (jej tekst uzgodniony był z A. Piłsudska˛).
Zwiedzanie rozpoczynało sie˛ od holu, urza˛dzonego jeszcze w 1928 r. przez prof.
Stanisława Rzeckiego, gdzie ustawiono m. in. zbroje rycerskie z XVI w.
i zawieszono obrazy Januarego Suchodolskiego Poz˙ar na morzu oraz Giordano
Lucca Umieraja˛cy gladiatorowie. W pomieszczeniu tym znajdowało sie˛ takz˙e
biurko podoficera słuz˙bowego oraz centrala telefoniczna. Naste˛pnie przechodzono do pierwszej poczekalni, gdzie zwykle Piłsudski przyjmował z˙yczenia
imieninowe oraz dary — miejsce to zaje˛ły rzez´by Gruberskiego Głuszec oraz
´ widycz-Widackiej Kobieta z Polesia z dzieckiem, model czołgu ofiarowany
S
przez załoge˛ fabryki na pamia˛tke˛ rozpocze˛cia w Polsce produkcji tej broni.
W naste˛pnej poczekalni, przeznaczonej dla oso´b zaproszonych przez marszałka,
ustawiono popiersie prezydenta Narutowicza, dłuta prof. Wittiga, model haubicy
z fabryki w Starachowicach, zas´ na s´cianie zawieszono m. in. szkic do obrazu
Jana Matejki Sobieski pod Wiedniem, ofiarowany w marcu 1935 r. przez
pracowniko´w Banku Polskiego. Dalej droga prowadziła na I pie˛tro, do gabinetu,
kto´ry w latach 1918–1922 stanowił takz˙e sypialnie˛ marszałka. Moz˙na tu było
zobaczyc´ oryginalne sprze˛ty, w tym ło´z˙ko, na kto´rym zmarł Piłsudski. W połoz˙onym obok pokoju balkonowym, z widokiem na Park Łazienkowski, znajdowały
sie˛ szafy z ksia˛z˙kami. Naste˛pnie zwiedzaja˛cy schodzili na parter — przez poko´j
przejs´ciowy (garderobe˛ i łazienke˛) oraz poko´j biblioteczny do pokoju stołowego
i sypialni. Obok tzw. salonu zielonego znajdował sie˛ poko´j naroz˙ny, w kto´rym
w ostatnich miesia˛cach swego z˙ycia marszałek cze˛sto ogla˛dał podarowany mu
plan Zułowa. Zwiedzano tez˙ zamieniony na kaplice˛ salon reprezentacyjny, kto´ry
stanowił miejsce oficjalnych przyje˛c´ — ostatnim zagranicznym gos´ciem był
brytyjski minister Anthony Eden (2 IV 1935). Naste˛pnie trasa wiodła przez tzw.
stara˛ adiutanture˛, gdzie marszałek wraz z rodzina˛ ogla˛dał filmy, poko´j konferencyjny (stołowy) — rzadko uz˙ywany (Piłsudski przemawiał tu do radia w dniu 11
XI 1926 r.) — teraz eksponowano tu albumy Organizacji Bojowej PPS,
I Brygady, dyplom honorowy Nowego Sa˛cza, adres od Polonii z USA, oddziało´w
wojskowych i organizacji społecznych. Ekspozycje˛ zamykał poko´j, w kto´rym
zgromadzono m. in. ordery, czapke˛ i szable˛ Piłsudskiego18.
Duz˙y napływ zwiedzaja˛cych absorbował stosunkowo nieliczny personel
pałacu i utrudniał zaro´wno pozyskiwanie, jak i opisywanie nowych eksponato´w,
a takz˙e przeprowadzenie remontu. Remont obja˛ł osuszenie i cze˛s´ciowa˛ wymiane˛
fundamento´w, uporza˛dkowanie kanalizacji i instalacji elektrycznej i przecia˛gna˛ł
sie˛ do stycznia 1937 r.19.
18
19
AAN, MB, sygn. 1, Instrukcja dla przewodniko´w (bez daty).
AAN, MB, sygn. 1, Sprawozdanie dyrektora..., j. w.
AKTA I ZBIORY MUZEUM PIŁSUDSKIEGO W BELWEDERZE
113
W pierwszym kwartale 1937 r., kiedy frekwencja zwiedzaja˛cych nieco spadła
(z 600 oso´b dziennie do 260 oso´b) przysta˛piono do organizowania ekspozycji
w oddanym po remoncie po´łnocnym skrzydle pałacu. Remont pozwolił na
uzyskanie dodatkowych 11 pokoi na parterze i 4 sal w piwnicy; wygospodarowano tez˙ pomieszczenia na pracownie. Postanowiono przede wszystkim
eksponowac´ dary od społeczen´stwa (udało sie˛ umies´cic´ tu około 40% tego typu
pamia˛tek).
W cia˛gu pierwszego roku istnienia Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze odwiedziło je ponad 200 tys. oso´b. Dla poro´wnania: roczna frekwencja
w Muzeum Wojska w Warszawie wyniosła około 62 tys. oso´b, zas´ w Muzeum
Narodowym w Krakowie — 83 tys. Z personelem Muzeum Belwederskiego
wspo´łpracowało 50 przeszkolonych członkin´ Unii Obron´czyn´ Ojczyzny, kto´re
zorganizowały Stowarzyszenie Przewodniczek Honorowych w Belwederze.
Na okres remontu kapitalnego (1 VII – 11 XI 1937 r.) postanowiono zamkna˛c´
muzeum. Po dokładnych pomiarach pałacu dokonano wymiany stropo´w drewnianych na z˙elbetowe oraz zainstalowano centralne ogrzewanie w podziemiach,
gdzie odrestaurowano kaplice˛ z XVII w.20
Tymczasowy Komitet Organizacyjny, obraduja˛cy 17 XII 1937 r. (do jego
składu jeszcze w 1936 r. wła˛czono premiera Sławoja Składkowskiego oraz
dyrektora Instytutu Badan´ Historii Najnowszej im. J. Piłsudskiego mjra dra
Wacława Lipin´skiego), dyskutował m. in. nad sprawa˛ znalezienia odpowiedniego
miejsca dla domu (odwachu) z Magdeburga, kto´ry staraniem społecznym miano
przewiez´c´ do Warszawy. Gen. Kasprzycki chciał ten obiekt ustawic´ na terenie
Cytadeli, zas´ Aleksandra Piłsudska (nieobecna na posiedzeniu) wypowiadała sie˛
na rzecz rekonstrukcji i umieszczenia go na terenie Parku Belwederskiego.
Ostatecznie postawiono go koło Pałacu Belwederskiego i postanowiono przenies´c´
don´ eksponaty dotycza˛ce okresu uwie˛zienia Piłsudskiego i Sosnkowskiego oraz
zorganizowac´ ekspozycje˛ obrazuja˛ca˛ sytuacje˛ w Polsce i w Europie w latach
1917–191821.
Ponowne otwarcie muzeum w listopadzie nie oznaczało, z˙e remont pałacu
został całkowicie zakon´czony; w latach 1938–1939 prowadzono tu dalsze prace,
przewiduja˛c ostateczne ich zakon´czenie na rok 1940. Całkowity koszt remontu
oceniano na około 560 tys. zł22.
W ostatnim okresie przed wybuchem wojny zainteresowanie muzeum nieco
zmalało; od 1 IV 1937 r. do 17 III 1939 r. (z przerwa˛ na remont) liczba
zwiedzaja˛cych wyniosła 87 tys. oso´b (z czego ponad połowe˛ stanowiły dzieci
i młodziez˙). W muzeum odbyły sie˛ takz˙e obchody: imienin marszałka (19
marca), jego zgonu (12 maja), 1 listopada oraz 11 listopada — organizowane
20
21
22
AAN, MB, sygn. 1, Sprawozdanie dyrektora muzeum ... za czas 18 XI 1936 – 18 III 1937.
AAN, MB, sygn. 1, Protoko´ł z posiedzenia TKO z 17 XII 1937.
AAN, MB, sygn. 1, Protoko´ł z posiedzenia TKO z 17 III 1939.
114
EDWARD KOŁODZIEJ
przez wojsko. Stało sie˛ tradycja˛, z˙e obraduja˛cy w Warszawie uczestnicy zjazdo´w
organizacji o nastawieniu prorza˛dowym składali wien´ce na progu Pałacu
Belwederskiego. Wien´ce takie złoz˙yło tez˙ 17 delegacji zagranicznych. W muzeum byli m. in. oficerowie niemieccy, włoscy, japon´scy, fin´scy, były prezydent
USA Hoover oraz premier Prus Hermann Göring.
Na przełomie 1938/1939 r. trwały intensywne prace nad organizacja˛ nowych
sal ekspozycyjnych pos´wie˛conych: działalnos´ci Piłsudskiego w redakcji ,,Robotnika’’, Organizacji Bojowej PPS, Zwia˛zku Walki Czynnej, a takz˙e wydarzeniom
lat 1914, 1915, 1916 i 1917. Po oddaniu do uz˙ytku podziemi przeniesiono tam
dary od społeczen´stwa, samocho´d słuz˙bowy marszałka oraz działo23.
Z pocza˛tkiem 1939 r. do Tymczasowego Komitetu Organizacyjnego na
miejsce gen. Długoszowskiego wszedł M. Zyndram Kos´ciałkowski (z ramienia
Naczelnego Komitetu Uczczenia Pamie˛ci Jo´zefa Piłsudskiego). Jak sie˛ wydaje,
w łonie Tymczasowego Komitetu trwała cicha walka mie˛dzy pania˛ Piłsudska˛
a gen. Kasprzyckim. W rezultacie nie doszło do powołania i ukonstytuowania sie˛
Rady Muzealnej, kto´rej przewodnicza˛ca˛ miała zostac´ A. Piłsudska. Na ostatnim
posiedzeniu Tymczasowego Komitetu, kto´re planowano zwołac´ w dniu 3 VI
1939 r., wbrew zapowiedziom, nie umieszczono tej kwestii w planie porza˛dku
obrad24.
Przez cały okres pracowały: Komisja Wykonawcza, kierowana przez
A. Piłsudska˛; podkomisje: historyczna, artystyczna; stała komisja do spraw
konserwacji pałacu. W skład tej ostatniej wchodzili: inz˙. Jan Witkiewicz, inz˙.
arch. Tymoteusz Sawicki konserwator m. st. Warszawy, mjr inz˙. Aleksander Kro´l
z Departamentu Budowlanego MSWojsk. oraz ppłk A. Borkiewicz i dr Kluss25.
Po 1 IX 1939 r. cze˛s´c´ personelu Muzeum Belwederskiego, m. in. ppłk
Borkiewicz, została prawdopodobnie zmobilizowana, zas´ zbiory muzealne i akta
zostały złoz˙one w piwnicach. Znalazły sie˛ tam ro´wniez˙ materiały archiwalne
Instytutu Badan´ Historii Najnowszej im. J. Piłsudskiego, kto´rego dyrektor
W. Lipin´ski pełnił obowia˛zki dyrektora Muzeum Belwederskiego. Pod koniec
paz´dziernika 1939 r. okupacyjne władze niemieckie przekazały do Belwederu
´ migłego (gło´wnie albumy, adresy i laurki)26. W grudniu
zbiory Edwarda Rydza S
1939 r. nasta˛piła kolejna redukcja personelu muzeum; odszedł m. in.
W. Lipin´ski. Prawdopodobnie na pocza˛tku 1940 r. zbiory Muzeum Belwederskiego przewieziono do Muzeum Narodowego, pod opieke˛ dyrektora Stanisława
Lorentza. Dalszy los tych materiało´w nie jest znany. Po wojnie cze˛s´c´ z nich
23
AAN, MB, sygn. 1, Sprawozdanie dyrektora muzeum..., za okres 1 IV 1938–17 III 1939; sygn.
13, Instrukcja dla przewodniko´w z 19 III 1938.
24
AAN, MB, sygn. 1, Protoko´ł z posiedzenia TKO z 17 III 1939. Porza˛dek dzienny posiedzenia
TKO planowanego na 3 VI 1939.
25
AAN, MB, sygn. 1, Sprawozdanie Komisji Wydzielonej za okres 8 III 1937–17 XII 1937.
26
´ migłego z lat 1921–1939.
Por. AAN, Inwentarz zbioru Edwarda Rydza S
AKTA I ZBIORY MUZEUM PIŁSUDSKIEGO W BELWEDERZE
115
przechowywano w Muzeum Narodowym, pozostała zas´ znalazła sie˛ w Muzeum
Wojska. Z obu placo´wek muzealnych przesłano do Archiwum Miejskiego
materiały archiwalne, gło´wnie albumy, laurki, adresy i nieco korespondencji.
W 1949 r. materiały te znalazły sie˛ ostatecznie w Archiwum Akt Nowych27.
Jak juz˙ wspomniano, Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze przeje˛ło
materiały Sekretariatu Osobistego Ministra Spraw Wojskowych. Znalazły sie˛ tam
takz˙e niekto´re akta powstałe w wyniku działania adiutanto´w Piłsudskiego
w Belwederze, dotycza˛ce w wie˛kszos´ci spraw osobistych marszałka. Adiutanci
pełnili ro´wniez˙ funkcje sekretarzy A. Piłsudskiej; pisma kierowane do niej miały
z reguły charakter pro´s´b natury osobistej. Po s´mierci Piłsudskiego sprawy
kierowane do jego z˙ony załatwiała kancelaria Muzeum Belwederskiego, a nawet
osobis´cie dyrektor ppłk Borkiewicz28.
Na pocza˛tku 1939 r. w Muzeum Belwederskim istniały: Archiwum Re˛kopiso´w
i Archiwum Ogo´lne. Archiwum Re˛kopiso´w uzupełniano bez przerwy nowymi
nabytkami, np. od 1 IV 1938 r. do 17 III 1939 r. pozyskano dwa listy Piłsudskiego
pisane w X Pawilonie w 1900 r. (dar Jana Piłsudskiego), notatke˛ z wytycznymi do
´ liwin´skiego z lat
nowej konstytucji z 1929 r. (dar tegoz˙), osiem listo´w do Hipolita S
´ liwin´skiego), trzy listy matki Piłsudskiego z 1860 r.
1911–1914 (dar z˙ony S
z Berlina (dar rodziny), pie˛c´ listo´w ojca Jo´zefa Piłsudskiego z lat 1867–1870 do
ojca chrzestnego przyszłego marszałka. Natomiast w Archiwum Ogo´lnym w tym
okresie przechowywano m. in. kilkaset fotografii z lat 1915–1935 z wizerunkami
Piłsudskiego i oso´b towarzysza˛cych, z czego 67 zakupionych, reszta zas´
darowanych, 26 dokumento´w z podpisami Piłsudskiego z lat 1918–1922 (w tym
pros´ba nuncjusza papieskiego kardynała M. A. Ratti o audiencje˛) — podarowane
przez z˙one˛ marszałka Senatu Stanisława Cara, podzie˛kowanie papiez˙a Piusa XI
dla Naczelnika Pan´stwa za dekoracje˛ Orderem Orła Białego — skierowane na re˛ce
premiera Ponikowskiego (dokument ten został skonfiskowany w antykwariacie
Branda we Lwowie), ksie˛ga odpiso´w dokumento´w z pogrzebu Piłsudskiego, zbio´r
pierwodruko´w dzieł marszałka oraz zbio´r druko´w jego dotycza˛cych29. Muzeum
Belwederskie zabezpieczyło takz˙e akta gospodarcze i administracyjne Belwederu, pocza˛wszy od roku 1918 r.
Archiwalia przechowywane przez Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze
zostały rozproszone wskutek działan´ wojennych. Ta ich cze˛s´c´, kto´ra trafiła
ostatecznie do Archiwum Akt Nowych została zinwentaryzowana w kilku
zespołach i zbiorach. Akta administracyjne pałacu z lat 1919–1925 zostały
27
AAN; E. Kołodziej, Wste˛p do inwentarza zespołu i zbioru akt Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego
w Belwederze z lat (1866–1934) 1935–1939. Ostatni dopływ do tej kolekcji przekazało Muzeum
Narodowe w 1975 r.
28
AAN, Teczka z dokumentacja˛ Akt Jo´zefa i Aleksandry Piłsudskich, notatka L. Gołe˛biowskiej
z 9 II 1959.
29
AAN, MB, sygn. 1, Sprawozdanie dyrektora muzeum, j. w.
116
EDWARD KOŁODZIEJ
zinwentaryzowane pod nazwa˛: Akta gospodarcze Belwederu jeszcze w roku 1954;
rozmiary zespołu wynosza˛ 13 j. a., co stanowi około 1,08 m.b. (zachowały sie˛
tylko materiały finansowo-kasowe).
Cze˛s´c´ akt przechowywanych w Muzeum Belwederskim weszła w skład
utworzonego w AAN zbioru z lat (1867) 1913–1939 zatytułowanego: Akta
Jo´zefa i Aleksandry Piłsudskich. Zbio´r ten o rozmiarach 131 j.inw. (4,32 m.b.)
podzielono na cztery cze˛s´ci: Adiutanture˛ Belwederu z lat 1918–1935, Sekretariat
Osobisty Ministra Spraw Wojskowych (1926–1935), Akta prywatne Aleksandry
Piłsudskiej (1936–1939) oraz varia z lat (1867) 1913–1939. Ws´ro´d materiało´w
Adiutantury Belwederu zwracaja˛ uwage˛ raporty Naczelnego Dowo´dztwa Wojsk
Polskich oraz polskich placo´wek zagranicznych z lat 1918–1920 oraz
1926–1928 (sygn. 2–7), rozkazy Dowo´dztwa Kwatery Naczelnego Wodza z lat
1919–1921 (sygn. 9–12), materiały dotycza˛ce spraw organizacyjnych i personalnych w wojsku w latach 1919–1929 (sygn. 12–14) oraz informacje z lat
1928–1930 na temat Sejmu i Senatu (sygn. 16, 17). Na pozostałe akta tej grupy
składa sie˛ korespondencja kierowana do Piłsudskiego: pros´by o zapomogi,
interwencje, pomoc w uzyskaniu pracy, trzymanie dzieci do chrztu, wreszcie
o przyje˛cie honorowego obywatelstwa, a takz˙e wyrazy hołdu (sygn. 27–35). Na
kon´cu tej cze˛s´ci akt zinwentaryzowano bilety wizytowe, wykazy zaproszonych
gos´ci, rejestry i skorowidze (sygn. 37–48).
W aktach Sekretariatu Osobistego znalez´c´ moz˙na ro´wniez˙ przesyłane do
marszałka pros´by, z˙yczenia, zaz˙alenia itp. W teczkach sygn. 16 i 17 znajduja˛ sie˛
depesze nadesłane z kraju dla Piłsudskiego, przebywaja˛cego w roku 1931 na
leczeniu na Maderze. Teczki sygn. 30–32 zawieraja˛ m. in. kondolencje z powodu s´mierci Piłsudskiego, a takz˙e ro´z˙norodne pros´by kierowane do A. Piłsudskiej
w latach 1930–1935. Podobne w tres´ci sa˛ teczki zinwentaryzowane w trzeciej
cze˛s´ci zbioru (Akta prywatne Aleksandry Piłsudskiej). Grupa ostatnia
— varia — zawiera wiele interesuja˛cych listo´w, m. in. Jodki Narkiewicza, W.
´ migłego i W.
Sławka, Wacława Sieroszewskiego, M. Sokolnickiego, E. Rydza S
Jaworskiego z lat 1913–1919 (sygn. 1–7). W teczce sygn. 10 znajduja˛ sie˛ notatki
Piłsudskiego z okresu jego aresztowania w roku 1917, zas´ teczki sygn. 11, 13, 14
zawieraja˛ korespondencje˛ z generałami: Sosnkowskim, Szeptyckim i Sikorskim.
Kolejna grupa teczek zawiera teksty artykuło´w, odczyto´w i przemo´wien´ marszałka z lat 1893–1927 (sygn. 23–27) oraz listy do A. Piłsudskiej z lat
1922–1939.
Najwie˛ksze rozmiary (592 j.inw., co stanowi 10,3 m.b.) ma jednak uporza˛dkowana przez AAN w 1975 r. kolekcja, kto´rej nadano nazwe˛ Muzeum Jo´zefa
Piłsudskiego w Belwederze — zespo´ł i zbio´r z lat (1866–1934) 1935–1939. Na
pocza˛tku inwentarza znalazły sie˛ akta z lat 1935–1939, o charakterze organizacyjno-administracyjmym, m. in. protokoły posiedzen´ Tymczasowego
Komitetu Organizacji Muzeum Jo´zefa Piłsudskiego w Belwederze i komisji,
sprawozdania dyrektora muzeum, korespondencja i plany dotycza˛ce remonto´w
AKTA I ZBIORY MUZEUM PIŁSUDSKIEGO W BELWEDERZE
117
pałacu, organizowanie ekspozycji i zatrudniania personelu oraz zlecania prac
osobom z zewna˛trz (sygn. 1–18). W teczce sygn. 20 znajduja˛ sie˛ m. in. drzewa
genealogiczne rodu Piłsudskich i Billewiczo´w oraz kopie i odpisy dokumento´w
rodzinnych, jak tez˙ akt zgonu marszałka. Te˛ grupe˛ akt kon´cza˛ dzienniki
korespondencyjne i ksie˛gi gos´ci muzeum (sygn. 22–28) oraz ksie˛gi ewidencyjne
zbioro´w muzealnych (sygn. 29–32). Najwie˛ksze rozmiary ma jednak grupa
daro´w od społeczen´stwa, kto´ra˛ podzielono na cztery cze˛s´ci tematyczne.
Cze˛s´c´ I tworza˛ fotografie i albumy. Znalez´c´ tu moz˙na fotografie i rysunki
postaci Piłsudskiego z lat 1914–1935 (sygn. 34–42), albumy z fotografiami
z podro´z˙y marszałka m. in. do Francji (sygn. 43) i do Rumunii (sygn. 46). Teczki
sygn. 52–64 zawieraja˛ materiały dotycza˛ce pogrzebu i uroczystos´ci uczczenia
pamie˛ci Piłsudskiego. Zdje˛cia rodziny marszałka znalez´c´ moz˙na w teczkach
sygn. 65–67, zas´ podobizny legionisto´w z lat 1914–1918 w teczkach sygn.
68–72. Naste˛pnie grupa jednostek zawiera zdje˛cia członko´w organizacji paramilitarnych i kombatanckich, gło´wnie z lat 1919–1934 (sygn. 79–84). Bardzo
ciekawy jest album polskiej broni pancernej z 1935 r. (sygn. 101). Teczki
naste˛pne zawieraja˛ zdje˛cia i informacje o szpitalach wilen´skich (sygn. 105, 106),
policji wojewo´dztwa s´la˛skiego (sygn. 112), bursach, sierocin´cach i koloniach dla
dzieci (sygn. 113–127). Podobny charakter maja˛ przesyłane Piłsudskiemu
albumy rozmaitych szko´ł ze zdje˛ciami budynko´w i ucznio´w (sygn, 128–159).
Kilka interesuja˛cych albumo´w dotyczy: druz˙yn harcerskich działaja˛cych w latach 1916–1921, m. in. w Wilnie i Kielcach (sygn. 160–162), uroczystych
obchodo´w w Krakowie z okazji wydania tzw. Aktu 5 listopada 1916 r. (sygn.
165), Mie˛dzynarodowego Kongresu Medycyny i Farmacji Wojskowej w Warszawie w 1927 r. (sygn. 169). Album Towarzystwa Akcyjnego Pabianickich
Fabryk Wyrobo´w Bawełnianych ,,Krusche i Ender’’ z 1926 r. zawiera, obok
fotografii, liczne fotokopie dokumento´w i opis dziejo´w fabryki od 1826 r. (sygn.
180), zas´ w teczce sygn. 181 sa˛ fotografie Zakłado´w Ostrowieckich z 1896 r.
Kolejne jednostki zawieraja˛ albumy z fotografiami lub rysunkami miast,
obiekto´w ba˛dz´ krajobrazo´w (sygn. 183–235) oraz w Chinach (sygn. 236).
W teczce sygn. 241 znalez´c´ moz˙na zdje˛cia wykonane przez Mariana
B. Lepeckiego (adiutanta J. Piłsudskiego i podro´z˙nika, a potem wysokiego ranga˛
urze˛dnika Prezydium Rady Ministro´w) w trakcie podro´z˙y po Syberii w roku
1933 szlakiem Jo´zefa Piłsudskiego. Teczka sygn. 244 zawiera album dotycza˛cy
wyboro´w do Sejmu Ustawodawczego na Wilen´szczyz´nie w styczniu 1922 r.;
znalez´c´ tu moz˙na druki i plakaty wyborcze Polskiego Centralnego Komitetu
Wyborczego. Album, opracowany przez Zarza˛d Stowarzyszenia Byłych
Wie˛z´nio´w Politycznych Dawnej Frakcji Rewolucyjnej z roku 1933, zawiera
fotografie i z˙yciorysy działaczy PPS–Frakcja (sygn. 245).
Na cze˛s´c´ II składaja˛ sie˛ wspomnienia, opracowania, wydawnictwa okolicznos´ciowe oraz sprawozdania. Do ciekawszych moz˙na zaliczyc´ wspomnienia:
legionisto´w z Borysławia (sygn. 255), gen. E. Ch. Hohenhauera słuz˙a˛cego
118
EDWARD KOŁODZIEJ
w oddziałach austro-we˛gierskich drugiej linii w latach I wojny s´wiatowej (były
to jednostki sformowane przez z˙ołnierzy w Galicji, sygn. 258), działacza
polonijnego w Brazylii W. Wierzbowskiego, dotycza˛ce organizacji polskich
w tym kraju w latach I wojny s´wiatowej (sygn. 259). Mapy wydane przez
Enciclopédie Polonaise w Szwajcarii znajduja˛ sie˛ w teczce (sygn. 260).
Naste˛pnie zinwentaryzowano monografie˛ Pan´stwowej Szkoły Morskiej z roku
1929 (sygn. 267). Nieco informacji o Zjednoczeniu Polsko-Rzymsko-Katolickim
w USA znalez´c´ moz˙na w teczce sygn. 272, zas´ w teczkach sygn. 282, 284,
287–289 zinwentaryzowano prase˛ legionowa˛. Wreszcie wspomniec´ nalez˙y
o teczce sygn. 293, gdzie znajduje sie˛ tekst i protokoły dotycza˛ce traktatu
handlowego mie˛dzy Austro-We˛grami a rza˛dem ukrain´skim Skoropadskiego.
Na cze˛s´c´ III składaja˛ sie˛ utwory muzyczne, sceniczne i wiersze. Znalez´c´ tu
moz˙na m. in. kompozycje J. Maklakiewicza (sygn. 324, 333, 379) i Reszkego
(sygn. 347, 348). W teczce sygn. 380 znajduja˛ sie˛ partytury i teksty popularnych
utworo´w: Marsz Pierwszej Brygady, Z dymem poz˙aro´w, Boz˙e, cos´ Polske˛. Ws´ro´d
utworo´w scenicznych zwraca uwage˛ pretensjonalny utwo´r A. T. Pyrkosza
i J. Sroki pt. Złoty ro´g, pomys´lany jako dalsza cze˛s´c´ Wesela Wyspian´skiego
(sygn. 403). Wie˛ksza˛ wartos´c´ ma natomiast utwo´r sceniczny pt. Wansiele
mazurskie, opracowany na podstawie weselnych pies´ni i obyczajo´w ludowych
przez nauczycieli i ucznio´w Seminarium Nauczycielskiego w Siennicy (sygn.
425).
W ostatniej cze˛s´ci zinwentaryzowano adresy, dyplomy i laurki. Materiały te,
zwłaszcza z okresu przed zamachem majowym, s´wiadczyc´ jedynie moga˛ o tym,
jakie grupy społeczne i organizacyjne popierały marszałka. Liczne sa˛ adresy
i laurki z lat 1926–1935 od oddziało´w paramilitarnych, jednostek wojskowych,
szko´ł, rad gminnych i miejskich itp., na ogo´ł o podobnej tres´ci. Materiały te maja˛
pie˛kna˛ szate˛ graficzna˛ ba˛dz´ oprawe˛. Na kon´cu tej cze˛s´ci zinwentaryzowano
adresy przesyłane do A. Piłsudskiej (sygn. 585–591) oraz do płka Jo´zefa Becka
w 1930 r. (był szefem gabinetu ministra spraw wojskowych), sygn. 59230.
30
Dary od społeczen´stwa oraz niekto´re dokumenty z tej kolekcji zostały pokazane na wystawie
w maju 1994 r. w warszawskim Muzeum Woli; organizatorami wystawy były AAN i Muzeum Woli.
AKTA I ZBIORY MUZEUM PIŁSUDSKIEGO W BELWEDERZE
119
Edward K o ł o d z i e j, Records and collections of the Jo´zef Piłsudski Museum at
Belvedere (1936–1939) at the holdings of the Archives of Contemporary Records. The
author presents the origin, organisation and the holdings of the Museum established
thanks to the initiative of the closest co-workers of the Marshal Jo´zef Piłsudski when after
his death, in 1935 the Central Committee Commemorating the Marshal was created. That
was the body which popularised the cult of the Marshal and his deeds that found its
expression in the appointment of the Museum Organisational Committee seated at the
Belvedere Palace in Warsaw where Jo´zef Piłsudski lived and worked. That institution was
partly financed by the Ministry of Military Affairs as well as supported with financial and
material donations by private persons. The author describes different sections of the
Museum that comprise pictures, furniture, sculptures, military accessories, books and
archives materials; he also describes changes of the personnel and various resolutions of
the Committee, quotes data concerning the number of visitors. During the Second World
War the holdings were stored at the cellars of the Palace, later on they were transferred to
the National Museum; some of them were lost and the preserved ones were transferred to
the Polish Army Museum. In 1949 they were taken over by the Archives of Contemporary
Records. The author describes in detail all the fonds of records created as a result of
arrangements at the archives, their contents and size, including the largest, title collection
(10.3 current meters): Jo´zef Piłsudski Museum.
Edward K o ł o d z i e j, Actes et collections du Musée Jo´zef Piłsudski du Belvédère
(1936–1939) faisant partie du fonds des Archives des actes nouveaux. L’auteur présente
la genèse, le mode de fonctionnement et les collections du Musée, créé sur l’initiative des
plus proches collaborateurs du maréchal Jo´zef Piłsudski lorsqu’au moment de sa mort, en
1935, un Comité général commémoratif du souvenir du Maréchal a été institué. Parmi les
tâches incombant à cette entité, il faut mentionner la propagation du culte de la personne
et des faits du Maréchal dont l’expression a été justement la création d’un Comité
d’organisation du Musée ayant son siège au Palais Belvédère de Varsovie, où J. Piłsudski
vivait et travaillait. Cette initiative a bénéficié de dotations du Ministère des afffaires
militaires ainsi que de dons financiers et matériels des personnes privées. L’auteur donne
la description des divers secteurs du musée où sont rassemblés peintures, mobilier,
sculptures, pièces à caractère militaire, livres et documents d’archives, informations sur le
mouvement de cadres et décisions du Comité, il cite des données statistiques sur
l’affluence du public. Au cours de la seconde guerre mondiale les collections, déposées
dans un premier temps dans la cave du palais, puis transportées au Musée national, ont
partiellement disparu, les documents d’archives conservés ayant été transférés aux
Archives des actes nouveaux. L’auteur donne une caractéristique détaillée des fonds
respectifs, issus de la mise en ordre des archives, de leurs contenu et volume, dont la plus
grande des collections (10,3 mètres linéaires), celle patronymique: Musée Jo´zef Piłsudski.
A
R
C
H
I
W
A
Z
A
G
R
A
N
I
C
A˛
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
(Poczdam)
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE.
WSPO
´ W RFN*
RZUT OKA NA HISTORIE˛ I ORGANIZACJE˛ ARCHIWO
Kondycja archiwo´w niemieckich w dniu dzisiejszym i stopien´ ich organizacji
sa˛ efektem przeobraz˙en´ historycznych naszego pan´stwa. Niemcy nie sa˛ krajem
jednorodnym, jak np. Francja czy Polska, lecz zwia˛zkowym, składaja˛cym sie˛
z lando´w (krajo´w zwia˛zkowych), kto´re posiadaja˛ własne prawa i uprawnienia.
Juz˙ samo okres´lenie Republika Federalna oznacza, z˙e chodzi tu o republike˛,
zbudowana˛ na zasadzie federacji, w kto´rej władza pan´stwowa dzielona jest
mie˛dzy zwia˛zkiem jako całos´cia˛ a jej członkami. Takz˙e poprzednicy dzisiejszej
Republiki Federalnej — Rzesza Niemiecka z 1871 r. i Republika Weimarska
z 1919 r. — były pan´stwami zwia˛zkowymi.
Republika Federalna składa sie˛ obecnie z 16 krajo´w zwia˛zkowych. 11
spos´ro´d nich, a mianowicie Badenia-Wirtembergia, Bawaria, Berlin1, Brema,
Hamburg, Hesja, Saksonia Dolna, Nadrenia-Westfalia, Nadrenia-Palatynat, Saara i Szlezwig-Holsztyn, wywodza˛ sie˛ ze ,,starej’’ Republiki Federalnej. Pie˛c´
nowych lando´w — Brandenburgia, Meklemburgia-Przedpomorze, Saksonia,
Saksonia-Anhalt i Turyngia, jak ro´wniez˙ Berlin Wschodni nalez˙ały do 1990 r. do
NRD. Wie˛kszos´c´ tych krajo´w została utworzona po 1945 r. przez alianckie siły
okupacyjne. Powodem tego było z jednej strony rozwia˛zanie Prus i usamodzielnienie sie˛ pruskich prowincji, z drugiej zas´ likwidacja samodzielnos´ci małych
krajo´w i ich zjednoczenie z innymi obszarami, np. Anhalt, Bruns´wik, Lippe
i Oldenburg.
W konstytucji RFN podstawowa˛ zasada˛ jest rozdział kompetencji w sprawach ustawodawstwa, zarza˛dzania i prawodawstwa pomie˛dzy zwia˛zkiem a krajami zwia˛zkowymi. Tym ostatnim przysługuja˛ szerokie uprawnienia, z kto´rych
korzystaja˛ na własna˛ odpowiedzialnos´c´.
*
Artykuł powstał w oparciu o wykład wygłoszony 11 V 1994 r. w Instytucie Historii
Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.
1
Berlin Zachodni jako Land-Berlin miał ten sam system prawny i monetarny co RFN.
122
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
Posiadaja˛ one własne demokratycznie wybrane parlamenty i rza˛dy, własne
prawa i rozbudowana˛ wielopoziomowa˛ administracje˛. Miasta-kraje, takie jak
Berlin, Brema i Hamburg, posiadaja˛ status krajo´w (lando´w). Artykuły 71 i 73
Konstytucji reguluja˛ wyła˛cznos´c´ ustawodawstwa zwia˛zkowego. Artykuły 72, 74
i 74 mo´wia˛ o uprawnieniach lando´w w ustanawianiu praw, ,,o ile zwia˛zek nie
czyni uz˙ytku ze swoich uprawnien´’’. Poszczego´lnym krajom przysługuje prawo
ustawodawcze (Art. 70) i prawo do własnej zwierzchnos´ci (Art. 30). Zostało to
w sposo´b naste˛puja˛cy sformułowane w Artykule 30: ,,Realizowanie i wykonywanie uprawnien´ i zadan´ pan´stwa jest sprawa˛ krajo´w zwia˛zkowych, o ile prawo nie
dopuszcza innego rozwia˛zania’’. Ustawy zwia˛zkowe sa˛ realizowane przez
landy. Jedynie dla rozwia˛zywania niekto´rych spraw zostały utworzone regionalne lub lokalne instytucje federalne.
Sprawy kultury lez˙a˛ w kompetencjach lando´w. Dlatego tez˙ nie istnieje
federalne ministerstwo do spraw kultury czy szkolnictwa. Poniewaz˙ archiwa
zarza˛dzaja˛ waz˙na˛ cze˛s´cia˛ spus´cizny kulturowej, jak ro´wniez˙ wypełniaja˛ wiele
innych waz˙nych zadan´ z dziedziny kultury, pozostaja˛ one w gestii konkretnych
lando´w. Rza˛d federalny jest odpowiedzialny jedynie za dokumentacje˛ i archiwalia władz federalnych. Dlatego nie istnieje tez˙ z˙adna centralna instytucja,
kto´ra byłaby odpowiedzialna za całos´c´ archiwo´w RFN i kto´ra˛ dałoby sie˛
poro´wnac´ do Naczelnej Dyrekcji Archiwo´w Pan´stwowych w Warszawie.
Archiwa centralne
Ani Zwia˛zek Niemiecki z 1815 r., ani Cesarstwo Niemieckie z 1871 r. nie
posiadały centralnego archiwum. Dokumenty Zwia˛zku Niemieckiego z lat
1815–1866 zostały przekazane po rozwia˛zaniu Zwia˛zku w 1867 r. do Biblioteki
Miejskiej we Frankfurcie n. Menem w zarza˛d komisaryczny. Dokumenty
pozostałe po Zwia˛zku Po´łnocnoniemieckim z 1867 r. i po Rzeszy Niemieckiej
z 1871 r. były przechowywane w archiwach tych instytucji i przez nie
zarza˛dzane. Dopiero Republika Weimarska, kto´ra powstała wskutek Rewolucji
Listopadowej po zakon´czeniu I wojny s´wiatowej, powołała do z˙ycia w 1919 r.
Centralne Archiwum Niemieckie. Znalazło ono siedzibe˛ w dawnym budynku
szkoły wojennej w Poczdamie2. Bezpos´rednia˛ przyczyna˛ powstania tej instytucji
była koniecznos´c´ stworzenia archiwum dla olbrzymiej ilos´ci dokumento´w po
instytucjach wojskowych i urze˛dach juz˙ rozwia˛zanych lub przeznaczonych do
kasacji. Dokumenty te nie były juz˙ wie˛cej potrzebne i nie miały włas´ciciela.
2
Decyzja Gabinetu Rzeszy z 5 IX 1919 r. o utworzeniu Archiwum Rzeszy przy MSW. Otwarcie
archiwum nasta˛piło w grudniu 1919 r. w Poczdamie (Brauhausberg). Zasoby archiwalne zostały
pocza˛tkowo pomieszczone w napre˛dce zbudowanych barakach. Nowe magazyny wzniesiono dopiero
w latach trzydziestych.
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
123
Nowe archiwa Rzeszy Niemieckiej otrzymały naste˛puja˛ce zadania:
— gromadzenie, zabezpieczanie i brakowanie dokumento´w i akt Rzeszy od
momentu jej powstania, o ile nie były one potrzebne do dalszego
zarza˛dzania;
— badanie naukowe nad historia˛ Rzeszy, a zwłaszcza I wojna˛ s´wiatowa˛;
— udzielanie informacji dla celo´w słuz˙bowych i naukowych.
Tym samym po raz pierwszy w Niemczech powstało centralne archiwum dla
wszystkich instytucji federacji i Rzeszy, gromadza˛ce zaro´wno dokumenty
cywilne, jak i wojskowe. Istniał tylko jeden wyja˛tek, było nim niemieckie MSZ,
kto´re samo zarza˛dzało dokumentacja˛ działalnos´ci dyplomatycznej i gromadziło
ja˛ w Archiwum Politycznym MSZ. Po dojs´ciu Hitlera do władzy, w czasie gdy
Niemcy ponownie sie˛ zbroiły, dokumentacja dotycza˛ca spraw wojskowych
została w 1936 r. wydzielona z Archiwum Rzeszy i przekazana do przechowania
i opracowania w Archiwum Armii, kto´re ro´wniez˙ miało swoja˛ siedzibe˛ w Poczdamie. W czasie II wojny s´wiatowej duz˙a˛ cze˛s´c´ Archiwum Rzeszy ukryto
w kopalniach soli w centralnych Niemczech. Ta cze˛s´c´ archiwum, kto´ra pozostała
w Poczdamie, jak ro´wniez˙ wie˛kszos´c´ Archiwum Armii uległa zniszczeniu 14 IV
1945 r. w trakcie nalotu bombowego, kiedy to budynki magazyno´w doszcze˛tnie
spłone˛ły i uległy zawaleniu.
Podział Niemiec po II wojnie s´wiatowej oraz utworzenie dwo´ch pan´stw
niemieckich pocia˛gne˛ły za soba˛ powstanie na terytorium Niemiec wielu centralnych archiwo´w, kto´re podawały sie˛ za prawowitych kontynuatoro´w Archiwum
Rzeszy i Archiwum Armii.
W sowieckiej strefie okupacyjnej na rozkaz okupacyjnej administracji
wojskowej utworzono w lutym 1945 r. Archiwum Centralne, kto´re podje˛ło swoja˛
działalnos´c´ 1 IV 1946 r. Do jego zadan´ nalez˙ało:
— rejestrowanie, przejmowanie i zarza˛dzanie wszystkimi archiwaliami byłego Archiwum Rzeszy, Centralnego Tajnego Archiwum Prus oraz dokumentacja zlikwidowanych instytucji centralnych władz Rzeszy i Prus;
— rejestrowanie, przejmowanie i zarza˛dzanie materiałami archiwalnymi
centralnych instytucji z terenu sowieckiej strefy okupacyjnej, jak ro´wniez˙
aktami placo´wek gospodarczych, partyjnych i organizacji masowych;
— zbieranie materiało´w historycznych;
— opracowywanie podstawowych problemo´w archiwistyki.
Tak wie˛c Archiwum Centralne pełniło zarazem funkcje˛ Archiwum Rzeszy,
jak i byłego Archiwum Centralnego Prus. Wprawdzie to ostatnie miało swoja˛
siedzibe˛ w dzielnicy Berlina Zachodniego-Dahlem, ale wie˛ksza cze˛s´c´ jego
zbioro´w znajdowała sie˛ w re˛kach Rosjan, gdyz˙ przeje˛li oni dokumentacje˛, kto´ra
była ukryta w kopalniach soli w centralnych Niemczech.
Po powstaniu Niemieckiej Republiki Demokratycznej w paz´dzierniku 1949 r.
Archiwum w Poczdamie przeje˛ło funkcje˛ centralnego archiwum nowego pan´stwa.
Swoja˛ funkcje˛ podje˛ło w 1950 r. jako Niemieckie Archiwum Centralne. W jego
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
124
zbiorach znalazły sie˛ ro´wniez˙ archiwalia ewakuowanego Pruskiego Tajnego
Archiwum Pan´stwowego, kto´re w roku 1948 zostały przekazane niemieckim
placo´wkom w Merseburgu, po wydobyciu ich z kopalni soli. Ich powro´t do
miejsca macierzystego w Berlinie Zachodnim był niemoz˙liwy z powodu napie˛c´
pomie˛dzy aliantami, kto´re naste˛pnie doprowadziły do podziału miasta. Az˙ do
zjednoczenia w 1990 r. pozostawały one pod zarza˛dem tego archiwum, kto´re od
1976 r. nosiło nazwe˛ Centralnego Archiwum Pan´stwowego NRD.
Niemieckie Archiwum Centralne, pozostaja˛ce w obszarze zainteresowan´
Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych, pomies´ciło archiwalia władz cywilnych
i instytucji centralnych. Dla przeje˛cia i zarza˛dzania archiwaliami wojskowymi
powołano do z˙ycia w 1964 r. samodzielne Archiwum Wojskowe. Miało ono swoja˛ siedzibe˛ ro´wniez˙ w Poczdamie i podlegało Ministerstwu Obrony Narodowej.
W 1949 r. z trzech zachodnich stref okupacyjnych powstała RFN. 24 III
1950 r. rza˛d federalny podja˛ł decyzje˛ o utworzeniu Archiwum Federalnego jako
archiwum centralnego. Znalazło ono swoja˛ siedzibe˛ w Koblencji, gdzie mies´ci
sie˛ do dzisiaj, i rozpocze˛ło swoja˛ prace˛ w czerwcu 1952 r.
Do jego zadan´ nalez˙ało:
— gromadzenie, porza˛dkowanie i ocenianie archiwalio´w federalnych władz
zwia˛zkowych;
— archiwizowanie materiało´w znajduja˛cych sie˛ na terenie Republiki Federalnej, pochodza˛cych z byłego Archiwum Rzeszy, Tajnego Pan´stwowego
Archiwum Prus oraz wojskowych i cywilnych władz Rzeszy;
— przejmowanie dokumentacji aktowej trzech stref okupacyjnych z lat
1945–1949;
— opieka i scalanie dokumento´w i akt krajo´w i Rzeszy sprzed roku 1945,
kto´re zostały skonfiskowane, a naste˛pnie były zwro´cone przez władze
alianckie.
Zadania te były podobne do tych, jakie spełniało Niemieckie Archiwum
Centralne w NRD. Z upływem lat Archiwum Federalne rozwine˛ło sie˛ w duz˙e
archiwum centralne. W przeciwien´stwie do NRD Archiwum Wojskowe Republiki Federalnej, kto´re powstało w 1954 r., stanowiło cze˛s´c´ Archiwum Federalnego. Istnieja˛ce juz˙ od 1945 r. Polityczne Archiwum Ministerstwa Spraw
Zagranicznych pozostawało jednakz˙e samodzielna˛ placo´wka˛ niezalez˙na˛ od
Archiwum Federalnego.
Po zjednoczeniu obu pan´stw niemieckich jesienia˛ 1990 r. Archiwum Federalne przeje˛ło ro´wniez˙ zasoby archiwo´w NRD, w tym: Centralnego Archiwum
Pan´stwowego, Archiwum Wojskowego, Centralnego Archiwum Filmowego, jak
ro´wniez˙ dokumentacje˛ rozwia˛zanych ministerstw i innych centralnych instytucji
NRD. Archiwalia przechowywane do tej pory w Merseburgu zostały zwro´cone
Tajnemu Archiwum Pan´stwowemu — Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego i naste˛pnie przesłane do Berlina.
Archiwum Federalne przechowuje obecnie około 200 tys. m.b. archiwalio´w,
125
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
w tym około 630 tys. map, plano´w i rysunko´w technicznych, około 11 mln zdje˛c´
(po przeje˛ciu dokumentacji ADN [ADN — Powszechna Słuz˙ba Prasowa NRD]),
30 tys. materiało´w dz´wie˛kowych (płyty, tas´my, kasety) i około 140 tys. filmo´w
(fabularnych, dokumentalnych, kronik filmowych) na około 420 tys. szpuli
filmowych. Gło´wna siedziba Archiwum Federalnego mies´ci sie˛ jak uprzednio
w Koblencji, w nowym budynku, wybudowanym w latach osiemdziesia˛tych.
Oddziały znajduja˛ sie˛ w Poczdamie (byłe Centralne Archiwum Pan´stwowe NRD,
Archiwum Wojskowe NRD), w Berlinie (Archiwum Filmu NRD, Archiwum
Przejs´ciowe dla Akt Rza˛du NRD, Fundacja Archiwum Partii i Organizacji
Masowych NRD i Berlin Document Center), we Freiburgu w Bryzgowii
(Archiwum Wojskowe) i w Bayreuth (Archiwum Odszkodowan´). W St. Augustin
pod Bonn mies´ci sie˛ Przejs´ciowe Archiwum Władz Federalnych. W sumie, wraz
z filiami, Archiwum Federalne rozlokowane jest w 13 ro´z˙nych miejscowos´ciach.
Archiwum Federalne, zgodnie ze swa˛ funkcja˛, jest odpowiedzialne za archiwalia centralnych instytucji: Zwia˛zku Niemieckiego z lat 1815–1866, Po´łnocnoniemieckiego Zwia˛zku Rzeszy Niemieckiej z lat 1867/1871–1945, Niemieckiej
Republiki Demokratycznej z lat 1949–1990, RFN od 1949 r., jak ro´wniez˙ za
spus´cizny, zbiory i archiwalia partii i organizacji masowych. Materiały archiwalne
cywilnych urze˛do´w Rzeszy, NRD i RFN o kompetencjach regionalnych sa˛ przekazywane do archiwo´w krajo´w zwia˛zkowych. Dotyczy to zwłaszcza akt z dziedziny finanso´w, kolejnictwa, poczty, zatrudnienia i ubezpieczen´ społecznych.
Archiwum Federalne RFN pełni w zasadzie funkcje˛ archiwum narodowego.
Nalez˙y jednak wyraz´nie podkres´lic´, z˙e nie jest ono nadrze˛dna˛ jednostka˛ kieruja˛ca˛
lub koordynuja˛ca˛ wobec archiwo´w lando´w lub gmin.
Archiwa krajo´w zwia˛zkowych (lando´w)
Na obecnym etapie organizacja archiwo´w ro´z˙nych lando´w nie jest ani prosta˛
kontynuacja˛, ani rozwinie˛ciem stanu sprzed 1945 r. Z jednej strony w organizacji
archiwo´w zachowała sie˛ dawna struktura federacyjna, przy czym wie˛kszos´c´
archiwo´w powstała włas´nie przed 1945 r. Z drugiej jednak strony II wojna
s´wiatowa spowodowała w niemieckich archiwach powaz˙ne zmiany i uszczuplenia. A były to: zniszczenia wielu budynko´w archiwo´w wskutek naloto´w
bombowych i działan´ wojennych; znaczne straty w archiwaliach spowodowane
zniszczeniem budynko´w, grabiez˙ami lub aktami niszczenia w miejscach ich
zmagazynowania oraz wskutek konfiskaty przez władze okupacyjne; oddzielenie
´ la˛ska,
niemieckich tereno´w wschodnich (byłe prowincje Prus Wschodnich i S
wschodniej cze˛s´ci byłej pruskiej prowincji Brandenburgii i Pomorza oraz Gdan´sk)
i przeje˛cie znajduja˛cych sie˛ tam archiwo´w przez Rosje˛ lub Polske˛3;
3
Chodzi tu o archiwa pan´stwowe w Kro´lewcu (Prusy Wschodnie), Gdan´sku, Szczecinie
i Wrocławiu, oraz o zbudowane w 1941 r. archiwum w Katowicach.
126
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
likwidacja administracji pan´stwowej Prus na podstawie uchwały nr 46 z 25 II 1947
r. Alianckiej Rady Kontrolnej; zmiany administracyjne i terytorialne dokonane
przez władze okupacyjne (byłe prowincje pruskie przekształcono w samodzielne
kraje lub je podzielono i naste˛pnie poła˛czono w inny sposo´b, tworza˛c nowe
jednostki administracyjne).
Na skutek zmian terytorialnych lando´w istnieja˛ce tam archiwa stane˛ły
w obliczu nowych zadan´. Na przykład archiwa byłych prowincji pruskich
w Düsseldorfie, Hanowerze, Koblencji i Magdeburgu zostały przekształcone
w gło´wne archiwa pan´stwowe lub krajowe nowo utworzonych lando´w Po´łnocnej
Nadrenii-Westfalii, Dolnej Saksonii, Nadrenii-Palatynatu i Saksonii-Anhalt.
W takich krajach, jak Brandenburgia, Saara i Berlin musiano stworzyc´ nowe
centralne archiwa krajowe, poniewaz˙ nie istniały tam one wczes´niej.
Obecnie w RFN istnieje 49 pan´stwowych archiwo´w krajowych, z tego
9 w Bawarii, po 7 w Dolnej Saksonii i Turyngii, 6 w Badenii-Wirtembergii.
Pozostałe kraje posiadaja˛ od jednego do trzech pan´stwowych archiwo´w. Tylko
w Badenii-Wirtembergii i w Bawarii sa˛ zarza˛dy krajowe archiwo´w, be˛da˛ce
instytucjami s´redniego szczebla. W pozostałych landach za całos´c´ spraw
dotycza˛cych archiwo´w odpowiedzialni sa˛ urze˛dnicy w randze ministerialnego
referenta działaja˛cy albo przy ministerstwach kultury lub ministerstwach spraw
wewne˛trznych (Saksonia-Anhalt), albo przy kancelariach pan´stw.
Archiwa pan´stwowe lando´w podlegaja˛ rza˛dom ich krajo´w. Dotyczy to
archiwo´w pan´stwowych oraz archiwo´w podmioto´w prawnych prawa publicznego,
kto´re podlegaja˛ kontroli tych lando´w (np. szkoły wyz˙sze i fundacje). Organizacja,
budz˙et, personel i działalnos´c´ tych archiwo´w sa˛ kontrolowane zaro´wno od strony
słuz˙bowej, jak i merytorycznej, co reguluja˛ odpowiednie zarza˛dzenia. Rza˛dy
krajowe maja˛ro´wniez˙ prawo do wydawania ustaw dotycza˛cych archiwo´w. Jednak
wobec archiwo´w niepan´stwowych moga˛ one pełnic´ jedynie funkcje˛ doradco´w,
w z˙adnym wypadku zwierzchniko´w.
W organizacji archiwo´w niemieckich brakowało instancji centralnej, kto´ra
byłaby instytucja˛ nadrze˛dna˛ wobec wszystkich archiwo´w pan´stwowych, troszcza˛ca˛ sie˛ o ich jednolity rozwo´j. Dlatego tez˙ przed ponad 30 laty powołano do
z˙ycia tzw. konferencje˛ referento´w archiwo´w, kto´ra miała byc´ organem koordynuja˛cym. W jej skład wchodza˛ referenci lub kierownicy zarza˛do´w archiwo´w
krajowych i federalnych, a obrady odbywaja˛ sie˛ na ogo´ł dwa razy w roku.
Obradom przewodniczy zawsze zarza˛d archiwum podejmuja˛cego gos´ci. Zadaniem tych konferencji jest przede wszystkim wymiana dos´wiadczen´ na polu
wspo´łczesnej archiwistyki oraz koordynacja działan´ i przedsie˛wzie˛c´. Pomimo
tego, z˙e ich postanowienia kon´cowe nie maja˛ mocy wia˛z˙a˛cej, przyczyniły sie˛ do
nawia˛zania bliz˙szej wspo´łpracy pomie˛dzy zarza˛dami archiwalnymi i wypracowania jednolitych metod działania.
Kraje zwia˛zkowe lez˙a˛ce na terenie dawnych Niemiec Zachodnich dysponuja˛
bardzo rozbudowanymi archiwami pan´stwowymi, kto´re sa˛ wyposaz˙one w osia˛g-
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
127
nie˛cia najnowszej techniki. Wie˛kszos´c´ archiwo´w pan´stwowych mies´ci sie˛
w nowych lub zmodernizowanych budynkach oraz magazynach. W landach byłej
NRD po 1945 r. nie wybudowano ani jednego nowego budynku dla potrzeb
archiwo´w pan´stwowych. Dokonano jedynie adaptacji niekto´rych budynko´w na
potrzeby magazyno´w, np. stajnie˛ w Weimarze przerobiono na siedzibe˛ Gło´wnego
Archiwum Pan´stwowego Turyngii, oranz˙erie˛ w Parku Sanssouci oddano w uz˙ytkowanie Archiwum Krajowemu Brandenburgii, a budynek biblioteki sa˛du Rzeszy
w Lipsku — archiwum pan´stwowemu miasta. Prawie wszystkie archiwa
pan´stwowe posiadaja˛ własne placo´wki os´wiatowe i działy konserwacji. Najbardziej wartos´ciowe archiwalia utrwala sie˛ na tas´mach filmowych w centralnych
laboratoriach, finansowanych zaro´wno przez landy, jak i federacje˛. Niekto´re
z lando´w (np. Badenia-Wirtembergia, Dolna Saksonia) posiadaja˛ duz˙e pracownie,
kto´re podejmuja˛ sie˛ powaz˙nych prac konserwatorskich i restauracyjnych, na
zamo´wienie archiwo´w miejskich i i pan´stwowych.
Po zakon´czeniu II wojny s´wiatowej punkt wyjs´ciowy był taki sam dla
wszystkich krajo´w zwia˛zkowych. Jednak wskutek podziału Niemiec archiwa
NRD w latach 1945-1990 rozwine˛ły sie˛ w sposo´b szczego´lny, co chciałbym
kro´tko opisac´. Po raz pierwszy w historii Niemiec stworzono i rozbudowano tam
system archiwo´w dla całego pan´stwa, jednolity i centralnie kierowany. Obejmował on wszystkie rodzaje archiwo´w. Centralna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych przy MSW (jej siedziba znajdowała sie˛ w Poczdamie) miała te same
zadania, co dyrekcje w innych pan´stwach socjalistycznych Układu Warszawskiego, tzn. centralne planowanie, kierowanie i organizacja wszystkich archiwo´w
NRD.
W latach 1950 i 1951 wydano liczne przepisy reguluja˛ce działalnos´c´ archiwo´w
NRD. Do najwaz˙niejszych nalez˙ało Zarza˛dzenie w sprawie archiwo´w NRD z 13
VII 1950 r., kto´re po raz pierwszy w niemieckiej historii mo´wiło o jednolitym
kierownictwie i organizacji archiwo´w na terenie całego pan´stwa. Dalsze
zarza˛dzenia zostały ogłoszone w 1965 i 1976 r. przez Dyrekcje˛ Archiwo´w
Pan´stwowych. Zawierały one jednolite uregulowania we wszystkich dziedzinach
archiwistyki, m. in. Zasady porza˛dkowania i inwentaryzacji dla archiwo´w
pan´stwowych NRD (OVG), Zasady wartos´ciowania, przechowywania i brakowania dokumentacji pis´miennej z epoki socjalistycznej NRD. Obejmowały one
gło´wne zasady oceny, przechowywania i brakowania akt z okresu epoki
socjalistycznej w NRD, poszczego´lne przepisy dotycza˛ce oceny i kasacji akt,
wskazo´wki na temat technicznego wyposaz˙enia archiwo´w, wytyczne do utrwalania dokumento´w na tas´mie filmowej, zasady podnoszenia kwalifikacji przez
pracowniko´w itp. Do zadan´ dyrekcji nalez˙ało ro´wniez˙ utrzymanie kontakto´w
zagranicznych oraz surowe kontrolowanie i ideologiczne indoktrynowanie
archiwo´w.
Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. centralna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych została rozwia˛zana. Jej uprawnienia otrzymały nowo utworzone landy:
128
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
Brandenburgia, Meklemburgia-Przedpomorze, Saksonia, Saksonia-Anhalt, Turyngia, senat Berlina4 oraz Archiwum Federalne, kto´re przeje˛ło sprawy Centralnego
Archiwum NRD. Od tego czasu takz˙e i wschodnie kraje zwia˛zkowe sa˛
odpowiedzialne za archiwa znajduja˛ce sie˛ na ich terenie.
W trudnym okresie przejs´ciowym lat 1990/1991 do specjalnych zadan´
archiwo´w pie˛ciu wschodnich lando´w i Berlina Wschodniego nalez˙ało dopilnowanie, aby nie przepadło nic z dokumento´w i archiwalio´w rozwia˛zanych
instytucji pan´stwowych NRD, zakłado´w pracy, partii, organizacji masowych
i innych. Był to niezbe˛dny warunek dokonania ich oceny w po´z´niejszym czasie,
przy czym chodziło tu o olbrzymie masy dokumento´w. Dla przykładu tylko
Archiwum Krajowe Brandenburgii przeje˛ło w latach 1990–1993 ponad 8400 m.b.
akt. Pozostała cze˛s´c´ zasobo´w be˛dzie mogła byc´ przekazana po zainstalowaniu
nowych magazyno´w. Podobna sytuacja panuje w innych landach — w archiwach
miast, powiato´w, a takz˙e w Archiwum Federalnym i jego oddziałach w Poczdamie
i Berlinie.
Pocza˛tkowo archiwa pan´stwowe krajo´w wschodnich były odpowiedzialne
takz˙e za materiały archiwalne zlikwidowanego Ministerstwa ds. Bezpieczen´stwa
oraz jego okre˛gowych i powiatowych oddziało´w, dopo´ki nie przeja˛ł ich
Pełnomocnik ds. Archiwo´w Słuz˙by Bezpieczen´stwa byłej NRD (tzw. Instytut
Gaucka)5. Archiwalia Socjalistycznej Partii Jednos´ci (SED) oraz pozostałych
partii i organizacji NRD6 zostały przekazane archiwom pan´stwowym lando´w, na
podstawie poprawek do ustaw o archiwach. Szczego´ły dotycza˛ce przekazywania,
przechowywania i wykorzystywania archiwalio´w reguluja˛ umowy zawierane
pomie˛dzy archiwami a pełnomocnikami two´rco´w akt. Przy Archiwum Federalnym stworzono niesamodzielna˛ Fundacje˛ Archiwalio´w Partii i Organizacji
Masowych NRD, kto´rej zadaniem jest przechowywanie zasobo´w centralnych
organo´w partyjnych i organizacji masowych. Trzon fundacji znajduja˛cy sie˛
w Berlinie stanowi byłe Centralne Archiwum Partyjne SED. Akta partyjnych
archiwo´w okre˛gowych SED oraz regionalnych organo´w pozostałych partii
i organizacji zostały przeje˛te przez pan´stwowe archiwa pie˛ciu lando´w wschodnich
oraz przez archiwum Berlina (miasta-landu).
Po zjednoczeniu obu pan´stw niemieckich archiwa pie˛ciu lando´w z byłej NRD
4
Archiwum Miejskie w Berlinie Wschodnim, kto´re miało range˛ archiwum pan´stwowego, zostało
administracyjnie poła˛czone z Archiwum Krajowym zachodniej cze˛s´ci miasta. Obydwie placo´wki
mieszcza˛ sie˛ jednak nadal w dotychczasowych siedzibach.
5
Nazwana tak od nazwiska jej szefa, pełnomocnika Gaucka.
6
Opro´cz SED istniały naste˛puja˛ce partie: CDU — Unia Chrzes´cijan´sko-Demokratyczna, DBD
— Niemiecka Demokratyczna Partia Chłopska, LDPD — Niemiecka Partia Liberalno-Demokratyczna
i NDPD — Niemiecka Partia Narodowo-Demokratyczna. Spos´ro´d licznych organizacji masowych do
najwie˛kszych nalez˙ały: FDGB — Zrzeszenie Wolnych Niemieckich Zwia˛zko´w Zawodowych, DFD
— Demokratyczny Zwia˛zek Kobiet Niemieckich, KB — Zwia˛zek Kultury i DSF — Towarzystwo
Przyjaz´ni Niemiecko-Radzieckiej.
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
129
musiały dostosowac´ sie˛ do nowego demokratycznego aparatu zarza˛dzania
i wła˛czyc´ sie˛ w zupełnie inny system prawny RFN. Musiały one uzmysłowic´
nowym władzom lando´w, powiato´w, miast i gmin, jaka˛ wartos´c´ stanowia˛
archiwalia nie tylko dla historii, ale takz˙e dla rozliczenia sie˛ z przeszłos´cia˛ NRD
oraz dla rozwia˛zywania aktualnych problemo´w. Od takiego podejs´cia zalez˙a˛
ro´wniez˙, jak wiemy, nakłady na archiwistyke˛. Reasumuja˛c, archiwa pan´stwowe
sprawdziły sie˛ i zajmuja˛ obecnie wysoko notowana˛ pozycje˛ w krajach zwia˛zkowych.
Od 1990 r. archiwa byłej NRD zalewa powo´dz´ pytan´ i podan´ w celu
wyjas´nienia lub uregulowania spraw własnos´ci, w celu rehabilitacji i odszkodowan´ za bezprawie wyrza˛dzone w przeszłos´ci, dla wykazania nabycia praw
do rent itp. Podania dotycza˛ tez˙ historii NRD lub kwestii wprowadzenia nowych
herbo´w miejskich. Dla przykładu — w Krajowym Archiwum Brandenburgii
w Poczdamie liczba interesanto´w, kto´rzy odwiedzili te˛ placo´wke˛ osobis´cie,
wzrosła w latach 1989–1994 z 636 do 2312, tzn. 3,6 raza, a liczba podan´
pisemnych zwie˛kszyła sie˛ z 1034 w 1989 r. do 19 744 w 1994 r., tzn. o 19 razy.
Sytuacja ta wywołała skutki negatywne, gdyz˙ pracownicy archiwo´w (a ich liczba
w ostatnich latach wzrosła tylko nieznacznie) zarzucili cze˛s´ciowo prace porza˛dkowe i naukowe, aby sprostac´ tej wielkiej liczbie spraw do załatwienia.
Opro´cz archiwo´w pan´stwowych krajo´w zwia˛zkowych istnieje jeszcze wiele
innych archiwo´w pan´stwowych lub publicznych, kto´re z reguły nie podlegaja˛
dyrekcjom archiwo´w krajowych, lecz instytucjom lub osobom, kto´re powołały je
do z˙ycia. Nalez˙a˛ do nich archiwa parlamento´w oraz archiwa szko´ł wyz˙szych
i instytucji naukowych.
Zgodnie z ustawa˛ o archiwach, landy i ich parlamenty same decyduja˛ o tym,
czy swoje archiwalia przechowuja˛ we własnych archiwach, czy tez˙ przekazuja˛ je
odpowiednim archiwom pan´stwowym. Przy wszystkich krajowych parlamentach
istnieja˛ archiwa, kto´re maja˛ za zadanie przejmowanie dokumentacji zwia˛zanej
z pracami parlamentu, jej zabezpieczenie i udoste˛pnianie posłom.
Podmioty prawne prawa publicznego, kto´re podlegaja˛ kontroli rza˛do´w
krajowych, sa˛ ro´wniez˙ uprawnione do posiadania własnych archiwo´w. Przede
wszystkim sa˛to archiwa uniwersyteto´w i innych szko´ł wyz˙szych. Wiele archiwo´w
uniwersyteckich przechowuje bardzo stare zespoły akt, sie˛gaja˛ce czaso´w s´redniowiecza i wczesnych lat epoki nowoz˙ytnej. Opro´cz tego znajduja˛ sie˛ tam
informacje z´ro´dłowe o profesorach i studentach oraz o maja˛tku uniwersyteto´w. Sa˛
takz˙e takie szkoły wyz˙sze, kto´re oddaja˛ swe zasoby archiwom pan´stwowym. Do
bogatych i cennych archiwo´w zaliczaja˛ sie˛ archiwa duz˙ych fundacji oraz akademii
naukowych, jak np. Bawarskiej Akademii Nauk w Monachium lub Akademii
Sztuk w Berlinie.
Wyja˛tkowa˛ kategorie˛ stanowia˛ archiwa literatury, kto´re powstały w XIX i XX
w. Z najwaz˙niejszych nalez˙y tu wymienic´ Archiwum Goethego i Schillera
w Weimarze z 1885 r., pierwsze tego rodzaju na ziemiach niemieckoje˛zycznych,
130
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
oraz Niemieckie Archiwum Literatury w Marbach. Jest tez˙ wiele pomniejszych,
jak np. Instytut Heinricha Heinego w Düsseldorfie, czy Archiwum Teodora
Fontanego w Poczdamie. Funkcje archiwo´w literatury pełnia˛ tez˙ działy re˛kopiso´w w duz˙ych bibliotekach pan´stwowych.
Archiwa niepan´stwowe
Obok archiwo´w federalnych i pan´stwowych archiwo´w krajowych istnieje
duz˙a liczba archiwo´w niepan´stwowych (kos´cielnych, komunalnych, szlacheckich), utrzymywanych przez najro´z˙niejsze instytucje. Zawieraja˛ one cenne
materiały historyczne, a ich wiek cze˛sto sie˛ga s´redniowiecza.
Najliczniejsza˛ grupe˛ archiwo´w niepan´stwowych tworza˛ a r c h i w a k o m u n a l n e. Podobnie jak archiwa pan´stwowe, sa˛ to archiwa publiczne; sa˛ one
jednak utrzymywane i kontrolowane przez samorza˛dy komunalne. Chodzi tu
przede wszystkim o archiwa miast, a takz˙e gmin i urze˛do´w, jak ro´wniez˙, od
kilku dziesie˛cioleci, o archiwa powiato´w. W NRD wszystkie powiaty były
zobowia˛zane do posiadania archiwo´w, kto´re gromadziły dokumenty władz
powiatowych oraz miast i gmin, lez˙a˛cych w obre˛bie danego powiatu. Archiwa
powiatowe w pie˛ciu landach wschodnich były prowadzone takz˙e po zjednoczeniu Niemiec. W trakcie reformy administracyjnej, w wyniku kto´rej liczba
powiato´w ulegnie zmniejszeniu, wiele archiwo´w powiatowych zostanie poła˛czonych ze soba˛ w wie˛ksze jednostki. Archiwa powiatowe powstały takz˙e w landach zachodnich, choc´ nie wsze˛dzie. Archiwa miast i powiato´w odgrywaja˛ dla
społecznos´ci lokalnej duz˙a˛ role˛, zwłaszcza jez˙eli rozwine˛ły sie˛ w regionalne
os´rodki badan´ historycznych.
W NRD istniało 191 powiato´w posiadaja˛cych własne archiwa i 27 powiato´w
miejskich z archiwami miast. Statystyki podaja˛, z˙e w 1982 r. było w landach
zachodnich 561 archiwo´w miast i gmin. Ich liczba od tego czasu zwie˛kszyła sie˛.
Przywro´cenie samorza˛do´w w landach byłej NRD w 1990 r. pocia˛gne˛ło za soba˛
— pomimo duz˙ych trudnos´ci finansowych — powstanie licznych nowych
placo´wek archiwalnych w miastach, gminach i przy urze˛dach. Oznacza to, z˙e
coraz wyz˙ej ceni sie˛ historie˛ własnego regionu i jego wartos´ci kulturalne. Tym
niemniej nie kaz˙de miasto posiada własne archiwum. Cze˛sto akta miast i gmin
przekazuje sie˛ jako depozyt do innego archiwum (powiatowego lub pan´stwowego).
Rozmiary i znaczenie archiwum komunalnego zalez˙a˛ od wielkos´ci miasta,
jego znaczenia gospodarczego i rozwoju historycznego. Archiwa duz˙ych i starych miast moz˙na bez wa˛tpienia poro´wnywac´ z archiwami pan´stwowymi.
Najwie˛ksze spos´ro´d nich maja˛ zasoby w ilos´ci od 10 tys. do 15 tys. m.b., jak
archiwa Aachen, Augsburga, Frankfurtu n. Menem, Kolonii i Monachium. Wiele
duz˙ych miast posiada zasoby od 4 do 7 tys. m.b. Niekto´re stare miasta
przechowuja˛ wielkie ilos´ci starych dokumento´w; np. Norymberga posiada 18
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
131
tys. dokumento´w, Getynga 15 tys., Ulm 15 tys., a Hildesheim 10 tys. Archiwa
Berlina, Bremy i Hamburga (miasta-landy) maja˛ charakter archiwo´w pan´stwowych i w zwia˛zku z tym nie moga˛ byc´ zaliczane do archiwo´w komunalnych.
Oczywis´cie, jest wiele małych archiwo´w miast i gmin, kto´rych zasoby aktowe
licza˛ tylko po kilkaset metro´w.
Archiwa komunalne sa˛ poła˛czone w ro´z˙norodne zespoły regionalne. Ich
coroczne zebrania słuz˙a˛ wymianie dos´wiadczen´, podnoszeniu kwalifikacji i prezentowaniu efekto´w prac dotycza˛cych dziejo´w lokalnych. Na zewna˛trz reprezentuje je Konferencja Zwia˛zkowa Archiwo´w Komunalnych. O tym, jak duz˙e
znaczenie maja˛ archiwa komunalne, niech s´wiadczy fakt, z˙e w 1993 r. po raz
pierwszy jeden z ich przedstawicieli został wybrany na przewodnicza˛cego
Niemieckiego Zwia˛zku Archiwisto´w.
Takz˙e kos´cioły — obok instytucji pan´stwowych i komunalnych — posiadaja˛
rozbudowane a r c h i w a k o s´ c i e l n e. Stare, bo pochodza˛ce z wczesnego
s´redniowiecza, sa˛ dokumenty kos´cioła katolickiego. Wszystkie kos´cioły ewangelickie lando´w oraz biskupstwa katolickie posiadaja˛ własne, centralne archiwa.
Przechowuja˛ one pis´miennictwo tych kos´cioło´w oraz instytucji kos´cielnych.
Dokumenty, kto´re powstaja˛ w parafiach, zwłaszcza ksie˛gi kos´cielne i metrykalne, sa˛ na ogo´ł naraz˙one na zniszczenie i wymagaja˛ dobrego zabezpieczenia.
Dlatego w wielu wypadkach przejmowane sa˛ przez centralne lub regionalne
archiwa kos´cielne. W XVI w., w wyniku sekularyzacji i reformacji, archiwalia
wielu klasztoro´w i fundacji przeszły na własnos´c´ pan´stwa. Miało to miejsce
ro´wniez˙ w XVIII i XIX w. po zlikwidowaniu klasztoro´w. Dzisiaj zasoby te
znajduja˛ sie˛ w odpowiednich terytorialnie pan´stwowych archiwach.
Archiwa kos´cielne, w przeciwien´stwie do archiwo´w pan´stwowych i komunalnych, nie sa˛ archiwami publicznymi. Dlatego tez˙ nikt nie moz˙e ros´cic´ sobie do
nich z˙adnych praw. Nie podlegaja˛ one decyzjom prawnym RFN ani krajo´w
zwia˛zkowych. Obydwa kos´cioły — ewangelicki i katolicki — wydały w latach
osiemdziesia˛tych ustawy reguluja˛ce przechowywanie, zabezpieczanie i wykorzystywanie zasobo´w archiwalnych, kto´re w wielu punktach niewiele ro´z˙nia˛ sie˛
od ustawy dotycza˛cej archiwo´w pan´stwowych.
Dalsza˛ waz˙na˛ grupe˛ archiwo´w tworza˛ zasoby gromadzone przez panuja˛cych,
rodziny i domy. Chodzi tu o a r c h i w a p r y w a t n e, nawet jez˙eli duz˙a ich
cze˛s´c´ wia˛z˙e sie˛ ze sprawowaniem władzy i pochodzi z czaso´w sprzed
1803/1806 r. (likwidacja Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego) lub
sprzed 1918 r. (Rewolucja Listopadowa i koniec Cesarstwa Niemieckiego).
Archiwa te moz˙na podzielic´ na naste˛puja˛ce grupy:
— archiwa rodzin panuja˛cych, kto´re zostały pozbawione władzy w 1866 lub
1918 r.;
— archiwa tzw. oso´b wysoko urodzonych, tzn. tych ksia˛z˙a˛t i hrabio´w, kto´rzy
utracili swe przywileje i władze˛ na pocza˛tku XIX w., ale zostali przez
Kongres Wieden´ski tak samo potraktowani jak rodziny panuja˛ce;
132
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
— archiwa szlacheckie, tzn. posiadaczy ziemskich, w tym takz˙e dawnych
rycerzy.
Wymienione archiwa zawieraja˛ naste˛puja˛ce materiały archiwalne: papiery
rodzinne, tzn. prywatne spus´cizny (ba˛dz´ ich cze˛s´ci) członko´w rodo´w; dokumenty dotycza˛ce zarza˛dzania własnym maja˛tkiem; dokumenty dotycza˛ce stosunko´w
feudalnych i ziemian´skich, prawa sa˛do´w patrymonialnych i kos´cielnych
patronato´w.
Archiwa arystokracji i szlachty sa˛ z pewnego punktu widzenia archiwami
krajowymi dla terytorio´w, kto´re kiedys´ znajdowały sie˛ w ich posiadaniu.
W landach zachodnich istnieje dzis´ kilkaset tego rodzajo´w archiwo´w.
W landach wschodnich archiwa rodzin ziemian´skich i rodzin panuja˛cych po
reformie rolnej w 1945 r. zostały przeje˛te przez archiwa pan´stwowe, jez˙eli
wczes´niej nie ucierpiały w czasie działan´ wojennych i powojennej zawieruchy.
Niestety, włas´nie tu ponies´lis´my powaz˙ne straty. W XIX i XX w. wiele archiwo´w
prywatnych i rodzinnych trafiło do archiwo´w pan´stwowych przez darowizny,
depozyty lub odkupienie i powie˛kszyło w ten sposo´b zasoby pan´stwowe.
A r c h i w a g o s p o d a r c z e — to grupa stosunkowo młoda. Pomijaja˛c
kilka wyja˛tko´w, powstały one na przełomie XIX i XX w. Poje˛cie ,,archiwum
gospodarcze’’ ma wiele znaczen´; do archiwo´w tych zalicza sie˛: regionalne
archiwa gospodarcze, archiwa branz˙owe, archiwa izb i zwia˛zko´w oraz archiwa
przedsie˛biorstw.
Regionalne archiwa gospodarcze sa˛ samorza˛dnymi instytucjami prywatnego
sektora gospodarki. Przechowuja˛ one pis´miennictwo tych pojedynczych przedsie˛biorstw, kto´re nie posiadaja˛ własnych archiwo´w. Do najwaz˙niejszych placo´wek tego rodzaju nalez˙a˛: Archiwum Gospodarcze Nadrenii-Westfalii w Kolonii
(powstałe w 1906 r.), Fundacja Westfalskie Archiwum Gospodarcze w Dortmundzie (1941, jako fundacja od 1969 r.) i Fundacja Archiwum Gospodarcze
Badenii-Wirtembergii w Stuttgarcie (1979 r.).
Naste˛pna˛ forme˛ instytucji archiwalnych stanowia˛ archiwa izb przemysłowych i handlowych. Troszcza˛ sie˛ one o archiwa mniejszych przedsie˛biorstw,
a najwaz˙niejsze spos´ro´d nich mieszcza˛ sie˛ w Bremie, Hamburgu, Frankfurcie
nad Menem i w Monachium.
Najwie˛ksza˛ grupe˛ tworza˛ archiwa przedsie˛biorstw, nazywane tez˙ archiwami
firm lub zakłado´w pracy. Powstaja˛ one przy pojedynczych przedsie˛biorstwach
lub koncernach i sa˛ przez nie utrzymywane. Mam tu na mys´li archiwa takich
wielkich firm, jak: Krupp, Siemens, AEG, BASF, Daimler-Benz AG i Thyssen.
Obok nich istnieje wiele archiwo´w mniejszych firm.
Archiwa gospodarcze sa˛ instytucjami prywatnymi i słuz˙a˛ przede wszystkim
swoim włas´cicielom. Dostarczaja˛ informacji istotnych dla decyzji podejmowanych w przedsie˛biorstwach, stanowia˛ z´ro´dło wystaw, wykłado´w i publikacji
z historii zakłado´w, ale moga˛ byc´ tez˙ wykorzystywane przez badaczy i naukowco´w.
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
133
A r c h i w a m e d i o´ w nalez˙a˛ ro´wniez˙ do instytucji stosunkowo młodych.
Skupiaja˛archiwa prasy i biur informacyjnych, radia i telewizji oraz archiwa filmu.
Jeszcze przed 1945 r. duz˙e gazety posiadały własne archiwa, np. Mossenkonzern
w Berlinie. Radia publiczne i te stacje, kto´re działaja˛ legalnie, utrzymuja˛ własne
archiwa, aby w kaz˙dym momencie mo´c skorzystac´ z nadsyłanych materiało´w.
Szybkie zmiany w s´wiecie techniki medio´w powoduja˛, z˙e ich archiwa tez˙ podlegaja˛
nieustannym przeobraz˙eniom. Zadania ich wykraczaja˛ poza tradycyjne zaje˛cia
archiwisty i obejmuja˛ takz˙e zakres informacji i dokumentacji.
W celu inwentaryzowania, przechowywania i zabezpieczania filmo´w fabularnych i dokumentalnych stworzono zaro´wno w RFN, jak i w NRD pan´stwowe
a r c h i w a f i l m o w e. Dzisiaj ich zbiory w całos´ci nalez˙a˛ do Archiwum
Federalnego.
Jako ostatnia˛ grupe˛ archiwo´w niepan´stwowych chciałbym wymienic´
a r c h i w a p a r t i i p o l i t y c z n y c h i z w i a˛ z k o´ w.
Na przełomie XIX i XX w. niemiecki ruch robotniczy załoz˙ył własne archiwa.
W 1882 r. powstało Archiwum Niemieckiej Socjaldemokracji, w 1910 r.
Archiwum Generalnej Komisji Zwia˛zko´w Zawodowych, w 1920 r. archiwum
partyjne Komunistycznej Partii Niemiec. Cze˛s´c´ zasobo´w tych archiwo´w zarekwirowali faszys´ci po dojs´ciu do władzy w 1933 r., cze˛s´c´ udało sie˛ wywiez´c´ za
granice˛. Po 1945 r. w obu pan´stwach niemieckich rozpocze˛to prace nad
stworzeniem nowych archiwo´w partii i zwia˛zko´w.
W RFN wielkie partie polityczne utrzymuja˛ własne fundacje, kto´re prowadza˛
szeroka˛działalnos´c´ os´wiatowa˛. Do zadan´ tych fundacji nalez˙y m. in. prowadzenie
archiwo´w, w kto´rych scala sie˛, przechowuje, opracowuje i udoste˛pnia archiwalia
danej partii, jej poprzedniczek i organizacji zaprzyjaz´nionych, jak ro´wniez˙
spus´cizny po czołowych działaczach. Archiwa te sa˛ własnos´cia˛ partii, ale na
podstawie przepiso´w o ich doste˛pnos´ci, moga˛ słuz˙yc´ badaczom, politykom
i innym obywatelom. Do najwaz˙niejszych partyjnych fundacji posiadaja˛cych
archiwa nalez˙a˛: CDU: Fundacja Konrada Adenauera z Archiwum Polityki
Chrzes´cijan´sko-Demokratycznej w St. Augustin pod Bonn; CSU: Fundacja Hansa
Seidela z Archiwum Chrzes´cijan´sko-Socjalnej Polityki w Monachium oraz DP:
Fundacja Friedricha Neumanna z Archiwum Niemieckiego Liberalizmu w Gummersbach pod Bonn; SPD: Fundacja Friedricha Eberta z Archiwum Socjaldemokracji w Bonn. Zwia˛zki zawodowe i inne zwia˛zki posiadaja˛ ro´wniez˙ własne
archiwa.
Takz˙e w NRD partie polityczne i organizacje masowe dysponowały archiwami. Najlepiej zorganizowanym, najwaz˙niejszym i najwszechstronniejszym
było archiwum SED. Partia ta miała swe centralne archiwum w Berlinie oraz 14
archiwo´w okre˛gowych. Były one zorganizowane na wzo´r archiwo´w KPZR. Jak
juz˙ wczes´niej zaznaczyłem, po zjednoczeniu obu pan´stw niemieckich, zasoby
tych archiwo´w zostały przeje˛te przez Archiwum Federalne oraz przez pan´stwowe
archiwa wschodnich lando´w byłej NRD.
134
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
Ustawy o archiwach
Specjalne ustawy dotycza˛ce archiwo´w uchwalono w Niemczech dopiero
pocza˛wszy od 1987 r. Do tego czasu organizacja archiwo´w, ocena akt oraz
niszczenie dokumento´w urze˛do´w i sa˛do´w, jak ro´wniez˙ ochrona i piecza nad
zasobami archiwo´w były regulowane przez najro´z˙niejsze dekrety, rozporza˛dzenia, regulaminy, instrukcje słuz˙bowe i inne przepisy administracyjne. Dopiero
orzeczenie Federalnego Sa˛du Konstytucyjnego z 1983 r. o spisie ludnos´ci i ida˛ce
w s´lad za nim przepisy o ochronie danych wykazały, jak bardzo konieczna jest
ustawa archiwalna. Zaistniała bowiem sytuacja prawna, w kto´rej konkurowały
ze soba˛: prawo obywatela do decydowania o tym, czy jego dane osobiste moga˛
byc´ wykorzystywane przez osoby trzecie i urze˛dy (Konstytucja RFN, artykuł 2,
uste˛p 1 oraz artykuł 1 uste˛p 1) oraz wolnos´c´ informacji i prac naukowych
z wynikaja˛cymi z nich prawami uz˙ytkowania (Konstytucja RFN, artykuł 5, uste˛p
1 i 3).
Ograniczenie tych zasadniczych praw było moz˙liwe na mocy specjalnych
ustaw. Jak wiadomo, archiwa przechowuja˛ wiele dokumento´w zawieraja˛cych
dane osobowe7, jak ro´wniez˙ dane obje˛te tajemnica˛. Aby w przyszłos´ci wszechstronnie korzystac´ z zasobo´w archiwalnych, nalez˙ało stworzyc´ specjalne uregulowania prawne, mo´wia˛ce o zabezpieczeniu i wykorzystaniu archiwalio´w. Na
pocza˛tku 1988 r., po wieloletnich dyskusjach fachowco´w i parlamentarzysto´w,
Bundestag uchwalił Ustawe˛ o archiwach. 14 spos´ro´d 16 parlamento´w krajowych
uchwaliło podobne ustawy w latach 1987–1994. Nie uczyniły tego jeszcze:
Meklemburgia-Przedpomorze i Saksonia-Anhalt.
Ustawy o archiwach dotycza˛ wyła˛cznie archiwo´w publicznych i publicznych
zasobo´w, tzn. archiwalio´w administracji federalnej, krajowej i komunalnej. Nie
maja˛ one zastosowania wobec kos´cioło´w, medio´w, gospodarki prywatnej, partii
ani archiwo´w prywatnych. Ustawa o archiwach reguluje naste˛puja˛ce sprawy:
— miejsce i zadania archiwo´w w administracji pan´stwowej i komunalnej;
— scalanie, przejmowanie, przechowywanie i zabezpieczanie archiwalio´w
instytucji publicznych na takich samych lub podobnych zasadach;
— zagwarantowanie wszechstronnego wykorzystania i udoste˛pnienia zasobo´w archiwo´w jako do´br kulturalnych;
— ochrona praw jednostki i zgodne z prawem traktowanie i wykorzystanie
danych osobistych.
Aby chronic´ dane znajduja˛ce sie˛ w zasobach archiwalnych, wszystkie ustawy
o archiwach zawieraja˛ terminy ochronne, w czasie kto´rych z informacji tych nie
7
Sa˛ to dane o osobach fizycznych, ich sytuacji rodzinnej, maja˛tkowej itd.
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
135
wolno korzystac´8. Wie˛kszos´c´ tych ustaw przewiduje okres trzydziestu lat dla
,,normalnych’’ zasobo´w i szes´c´dziesia˛t dla archiwalio´w obje˛tych tajemnica˛.
Jedynie w landach Brandenburgii i w Szlezwigu-Holsztynie okresy te wynosza˛
odpowiednio dziesie˛c´ i trzydzies´ci lat. Archiwalia dotycza˛ce oso´b fizycznych
obowia˛zuja˛ inne terminy ochronne i inne postanowienia.
Ustawy o archiwach zagwarantowały praworza˛dne obchodzenie sie˛ z archiwaliami. Dobitniej us´wiadomiły parlamentom i rza˛dom, jak wielka˛ maja˛
wage˛, a szerokiej opinii publicznej zaprezentowały archiwa jako skarbnice˛
przeszłos´ci. Naturalnie ustawy o archiwach nie moga˛ rozwia˛zywac´ wszystkich
problemo´w. Archiwa i archiwis´ci takz˙e w przyszłos´ci be˛da˛ ponosic´ wielka˛
odpowiedzialnos´c´ za poste˛powanie wobec mas powstaja˛cych informacji, za
wybo´r, opracowanie i wykorzystanie archiwalio´w.
Kształcenie archiwisto´w
W Niemczech instytucje kształca˛ce archiwisto´w na potrzeby archiwistyki
naukowej powstały juz˙ w XIX w.: w 1821 r. Szkoła Archiwisto´w przy
Bawarskim Archiwum Rzeszy, ro´wnoczes´nie z Ecole des Chartes w Paryz˙u,
w 1894 r. pruska Szkoła Archiwistyki przy pruskim Archiwum Prowincji
w Marburgu, kto´ra potem w 1904 r. została przeniesiona do Berlina, gdzie
działała przy Tajnym Pruskim Archiwum Pan´stwowym. W 1930 r. pruska
administracja załoz˙yła w tym samym miejscu Pruski Instytut Archiwistyki
Naukowej i Studio´w Naukowo-Historycznych jako placo´wke˛ kształca˛ca˛ archiwisto´w wyz˙szego i od 1938 r. s´redniego szczebla słuz˙bowego. Takz˙e
archiwis´ci z innych lando´w, np. z Saksonii, zdobywali tu swoje wykształcenie.
Bawarska Szkoła Archiwistyki podje˛ła swoja˛ działalnos´c´ po zakon´czeniu II
wojny s´wiatowej, natomiast Pruski Instytut musiał zawiesic´ swa˛ prace˛, bo tak
rozwine˛ła sie˛ sytuacja polityczna. W obydwu cze˛s´ciach Niemiec powstały
placo´wki kontynuuja˛ce jego działalnos´c´, a mianowicie Szkoła Archiwistyki
w Marburgu (1949) i Instytut Archiwistyki Naukowej w Poczdamie (1950).
Zaro´wno jedna, jak i druga szkoła nawia˛zywały do pruskiej tradycji kształcenia
archiwisto´w, ale kaz˙da z nich rozwine˛ła sie˛ w innym kierunku. Szkoła z Marburga kształciła archiwisto´w naukowych i starszych archiwisto´w na potrzeby
archiwo´w RFN, opro´cz Bawarii. Instytut z Poczdamu kon´czyli po´z´niejsi archiwis´ci naukowi pracuja˛cy w archiwach NRD. W 1968 r. został on przeniesiony do Wydziału Historii na Uniwersytecie im. Humboldta w Berlinie.
8
Okres ochronny zaczyna sie˛ w momencie powstania archiwalio´w. W wypadku pojedynczych
dokumento´w np. decyduje data ich powstania, dla akt uporza˛dkowanych i stanowia˛cych wie˛ksza˛
całos´c´ — data najmłodsza jednego z dokumento´w. Po´z´niejsze uwagi registratury, np. o odpisach,
wysłaniu lub oddaniu dokumentu nie maja˛ wpływu na wyznaczenie pocza˛tku okresu ochronnego.
136
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
Instytut ten be˛dzie pracował jeszcze przez kilka lat, a naste˛pnie zostanie
zamknie˛ty. Fachowych archiwisto´w kształciła Szkoła Archiwalna, działaja˛ca
w Poczdamie od 1955 r.; została ona zamknie˛ta po zjednoczeniu Niemiec.
Opro´cz tego w NRD kształcono personel pomocniczy (pracowniko´w s´redniego
szczebla).
Obecnie w Niemczech istnieja˛ trzy placo´wki kształca˛ce archiwisto´w:
1. Bawarska Szkoła Archiwistyki w Monachium o trzech stopniach kształcenia: wyz˙szy — archiwista naukowy, podwyz˙szony — archiwista-inspektor,
s´redni — archiwista asystent.
Szkoła ta kształci gło´wnie archiwisto´w na potrzeby Bawarii.
2. Szkoła Archiwistyki w Marburgu (Instytut Archiwistyki — Wyz˙sza Szkoła
Archiwistyki) ma dwa stopnie kształcenia: wyz˙szy — archiwista naukowy,
podwyz˙szony — archiwista-inspektor.
Tu kształci sie˛ archiwisto´w na potrzeby innych lando´w (poza Bawaria˛).
3. Szkoła Wyz˙sza w Poczdamie o specjalizacjach: archiwistyka, bibliotekoznawstwo, dokumentacja, o trzech kierunkach (stopien´ podwyz˙szony); archiwista (archiwista dyplomowany); starszy bibliotekarz (bibliotekarz dyplomowany);
specjalista ds. dokumentacji (dokumentalista dyplomowany).
Studia w Monachium i Marburgu przebiegaja˛ na takiej zasadzie, z˙e archiwa,
biura i inne instytucje deleguja˛ swych pracowniko´w na studia na wyz˙szej uczelni
i ponosza˛ koszty ich kształcenia. Natomiast szkoła w Poczdamie jest zwykła˛
szkoła˛ wyz˙sza˛, w kto´rej studenci sa˛ immatrykulowani. Po trzech semestrach
o takim samym programie dla wszystkich kierunko´w, naste˛puje semestr praktyk,
a po nich specjalizacja, trwaja˛ca 4 semestry. Kaz˙dy student jest zobowia˛zany do
ukon´czenia, obok kierunku gło´wnego, takz˙e kierunku dodatkowego; np. student
archiwistyki moz˙e ukon´czyc´ jeszcze bibliotekoznawstwo. Taki rodzaj kształcenia ma przygotowac´ studento´w do wymagan´ stawianych przez wspo´łczesny
rozwo´j informatyki oraz stworzyc´ im wie˛ksze moz˙liwos´ci znalezienia pracy.
Opro´cz studiowania w wymienionych uczelniach w Monachium, Marburgu
i Poczdamie, jest jeszcze wiele innych moz˙liwos´ci zdobycia kwalifikacji,
niezbe˛dnych do pracy w archiwum. Mam tu na mys´li przede wszystkim kursy
organizowane dla pracowniko´w przez placo´wki komunalne, kos´cioły, media
i archiwa pan´stwowe.
Zwia˛zek archiwisto´w niemieckich
Niemieccy archiwis´ci pracuja˛cy w archiwach pan´stwowych, miejskich,
rodzinnych, kos´cielnych i uniwersyteckich po raz pierwszy zebrali sie˛ w 1899 r.,
na Konferencji Niemieckich Archiwisto´w, aby wspo´lnie dyskutowac´ o problemach zawodowych. Od tego czasu konferencje te przeobraziły sie˛ w trwała˛
instytucje˛. Jednak organizacja zawodowa archiwisto´w powstała dopiero
w 1947 r., jako Zwia˛zek Niemieckich Archiwisto´w. Zadania zwia˛zku sfor-
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
137
mułowane sa˛ w sposo´b naste˛puja˛cy: ,,Wspieranie archiwistyki, przede wszystkim poprzez badania naukowe, wymiane˛ dos´wiadczen´ i działalnos´c´ os´wiatowa˛’’. Zwia˛zek organizuje Konferencje Niemieckich Archiwisto´w i wydaje
publikacje z dziedziny archiwistyki. Czasopismem zwia˛zku jest ,,Der Archivar’’. Członkami zwia˛zku moga˛ byc´ zaro´wno archiwis´ci, jak i archiwa oraz
inne instytucje posiadaja˛ce placo´wki archiwalne. W celu zintensyfikowania
prac, w ramach zwia˛zku powstaja˛ zespoły, grupy oraz zwia˛zki krajowe, kto´re
moga˛ prowadzic´ takz˙e samodzielna˛ działalnos´c´. Funkcjonuja˛ naste˛puja˛ce zespoły (w nawiasie liczba uczestniko´w): 1. Archiwis´ci archiwo´w pan´stwowych
(570). 2. Archiwis´ci archiwo´w miejskich i okre˛gowych (583). 3. Archiwis´ci
archiwo´w kos´cielnych (144). 4. Archiwis´ci archiwo´w rodzin panuja˛cych, rodzin
i domo´w (32). 5. Archiwis´ci archiwo´w gospodarczych (96). 6. Archiwis´ci
archiwo´w parlamento´w, partii, fundacji i zwia˛zko´w (93). 7. Archiwis´ci archiwo´w nalez˙a˛cych do medio´w (s´rodki masowego przekazu) (240). 8. Archiwis´ci archiwo´w szko´ł wyz˙szych i instytucji naukowych (116).
Pod koniec 1994 r. Zwia˛zek Niemieckich Archiwisto´w liczył 1874 członko´w.
Najwaz˙niejszym zadaniem zwia˛zku jest w tej chwili podniesienie corocznych
konferencji do rangi kongreso´w archiwo´w niemieckich. Konferencje trwaja˛
z reguły od trzech do czterech dni, a ich program obejmuje zaro´wno wspo´lne
posiedzenia z wykładami, po kto´rych naste˛puje dyskusja, jak ro´wniez˙ zaje˛cia
w zespołach roboczych. Jez˙eli w danym roku odbywaja˛ sie˛ mie˛dzynarodowe
obrady archiwisto´w, konferencja jest odwoływana. Po zjednoczeniu w 1990 r.
zwia˛zek bardzo aktywnie zaja˛ł sie˛ archiwami i archiwistami z lando´w wschodnich i ich integracja˛ z archiwami Niemiec Zachodnich. Do najistotniejszych
zadan´ zwia˛zku nalez˙y utrzymywanie kontakto´w z podobnymi instytucjami
i kolegami z zagranicy. Wspo´łpraca ta wyraz˙a sie˛ m. in. tym, z˙e w obradach
niemieckich archiwisto´w zawsze biora˛ udział delegacje zagraniczne.
Uwagi kon´cowe
Chciałbym kilka sło´w pos´wie˛cic´ jeszcze temu, co nas czeka w przyszłos´ci.
Wprawdzie w RFN istnieje ge˛sta siec´ archiwo´w pan´stwowych i niepan´stwowych
oraz wywaz˙one ustawodawstwo, wprawdzie wszystkie archiwa, a zwłaszcza te
nalez˙a˛ce do medio´w, sa˛ technicznie bardzo dobrze wyposaz˙one, ale mimo to
pozostaje bardzo wiele problemo´w do rozwia˛zania.
Z jednej strony archiwa i biblioteki coraz cze˛s´ciej staja˛ przed problemem
konserwacji i restauracji archiwalio´w, poniewaz˙ papier produkowany od połowy
XIX w. jest bardzo podatny na zniszczenia. Archiwa i biblioteki podejmuja˛ wie˛c
usilne starania, aby opracowac´ metode˛ i wynalez´c´ maszyny słuz˙a˛ce do restaurowania wielkiej masy dokumento´w. Dopiero wtedy uda sie˛ uchronic´ zasoby
archiwo´w przed zniszczeniem i zachowac´ je dla naste˛pnych pokolen´.
Z drugiej zas´ strony nalez˙y rozwia˛zac´ problemy, kto´re wyłoniły sie˛ w trakcie
138
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
szybkiego rozwoju elektronicznego przetwarzania danych. Jak gromadzic´, wykorzystywac´ i poddawac´ ekspertyzie informacje, kto´re moga˛ byc´ odczytywane
juz˙ tylko przez maszyny? Jaki moz˙e to miec´ wpływ na teoretyczna˛ i praktyczna˛
strone˛ pracy w archiwum? Archiwistom w naszym kraju brak jeszcze jasnych
wskazo´wek i dos´wiadczen´ do pracy na tym polu.
Oba zagadnienia dotycza˛ nie tylko archiwo´w niemieckich, ale wszystkich
archiwo´w na s´wiecie. Dlatego coraz wie˛ksze znaczenie ma pogłe˛bianie mie˛dzynarodowej wspo´łpracy z fachowcami z innych krajo´w. I tak Komisja Europejska
zatwierdziła niedawno w Brukseli raport roboczego zespołu archiwisto´w pt.
,,Archiwa w Unii Europejskiej’’9. Raport w dziesie˛ciu punktach opisuje aktualny
stan i problemy archiwo´w w pan´stwach członkowskich Wspo´lnoty Europejskiej.
Okres´la ro´wniez˙ perspektywy wspo´łpracy i koordynacji działan´. Kolejne rozdziały tego raportu zajmuja˛ sie˛ konserwacja˛ zasobu, zarza˛dzaniem i magazynowaniem nos´niko´w informacji odczytywanych przez maszyny, wymiana˛ informacji pomie˛dzy archiwami i wykorzystaniem sieci komputerowej. Maja˛c to
wszystko na uwadze sa˛dze˛, z˙e na pewno obopo´lna˛ korzys´c´ przynio´słby rozwo´j
wspo´łpracy we wszystkich dziedzinach pomie˛dzy archiwami polskimi i niemieckimi.
Przekład z niemieckiego Joanna Organ
9
Archiwa w Unii Europejskiej. Raport zespołu roboczego o koordynacji wspo´łpracy w archiwistyce, Luksemburg 1994, Biuro Wydawnictw Wspo´lnoty Europejskiej w Brukseli.
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
ANEKS
Pan´stwowe Archiwa Krajo´w Zwia˛zkowych RFN
Badenia-Wirtembergia
Gło´wne Archiwum Pan´stwowe — Stuttgart
Archiwum Pan´stwowe — Ludwigsburg
Generalne Archiwum Krajowe — Karlsruhe
Archiwum Pan´stwowe — Freiburg
Archiwum Pan´stwowe — Sigmaringen
Archiwum Pan´stwowe — Wertheim
Bawaria
Gło´wne Archiwum Pan´stwowe Bawarii — Monachium
Archiwum Pan´stwowe — Amberg
Archiwum Pan´stwowe — Augsburg
Archiwum Pan´stwowe — Bamberg
Archiwum Pan´stwowe — Coburg
Archiwum Pan´stwowe — Landshut
Archiwum Pan´stwowe — Monachium
Archiwum Pan´stwowe — Norymberga
Archiwum Pan´stwowe — Würzburg
Berlin
Archiwum Krajowe — Berlin
Brandenburgia
Gło´wne Brandenburskie Archiwum Krajowe — Poczdam
Brema
Archiwum Pan´stwowe — Brema
Hamburg
Archiwum Pan´stwowe Wolnego Miasta Hanzeatyckiego Hamburga
— Hamburg
Hesja
Gło´wne Archiwum Pan´stwowe Hesji — Wiesbaden
Archiwum Pan´stwowe Hesji — Darmstadt
Archiwum Pan´stwowe Hesji — Marburg
Meklemburgia-Przedpomorze
Gło´wne Meklemburskie Archiwum Krajowe — Schwerin
Przedpomorskie Archiwum Krajowe — Greifswald
Dolna Saksonia
Gło´wne Archiwum Pan´stwowe Dolnej Saksonii — Hannover
Archiwum Pan´stwowe Dolnej Saksonii — Aurich
Archiwum Pan´stwowe Dolnej Saksonii — Bückeburg
Archiwum Pan´stwowe Dolnej Saksonii — Oldenburg
139
140
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
Archiwum Pan´stwowe Dolnej Saksonii — Osnabrück
Archiwum Pan´stwowe Dolnej Saksonii — Stade
Archiwum Pan´stwowe Dolnej Saksonii — Wolfenbüttel
P o´ ł n o c n a N a d r e n i a - W e s t f a l i a
Gło´wne Archiwum Po´łnocnej Nadrenii-Westfalii — Düsseldorf
Archiwum Pan´stwowe Po´łnocnej Nadrenii-Westfalii — Detmold
Archiwum Pan´stwowe Po´łnocnej Nadrenii-Westfalii — Münster
Archiwum Akt Osobowych Po´łnocnej Nadrenii-Westfalii
— Zamek Augustusburg/Brühl
Archiwum Akt Osobowych Po´łnocnej Nadrenii-Westfalii — Detmold
Nadrenia-Palatynat
Gło´wne Archiwum Krajowe — Koblencja
Archiwum Krajowe — Speyer
Saara
Archiwum Krajowe — Saarbrücken
Saksonia
Gło´wne Archiwum Pan´stwowe Saksonii — Drezno
Archiwum Pan´stwowe Saksonii — Lipsk
Niemieckie Archiwum Genealogii — Lipsk
Saksonia-Anhalt
Gło´wne Archiwum Krajowe — Magdeburg
Archiwum Krajowe — Merseburg
Archiwum Krajowe — Oranienbaum
Szlezwig-Holsztyn
Archiwum Krajowe Szlezwig-Holsztynu — Szlezwig
Turyngia
Gło´wne Archiwum Pan´stwowe Turyngii — Weimar
Archiwum Pan´stwowe Turyngii — Altenburg
Archiwum Pan´stwowe Turyngii — Gotha
Archiwum Pan´stwowe Turyngii — Greiz
Archiwum Pan´stwowe Turyngii — Meiningen
Archiwum Pan´stwowe Turyngii — Rudolstadt
Archiwistyka federalna
Archiwum Federalne (Republiki)
Dyrekcja i Działy — Koblencja
(cywilne centralne władze RFN, ła˛cznie z zachodnimi strefami okupacyjnymi, partie, zwia˛zki i instytucje centralne; spus´cizna; zbiory)
Oddziały w Poczdamie
(cywilne centralne władze Zwia˛zku Po´łnocnoniemieckiego, Rzeszy Niemieckiej, radzieckiej strefy okupacyjnej i NRD; partie, zwia˛zki i instytucje
centralne; spus´cizny; zbiory)
´ ŁCZESNE ARCHIWA NIEMIECKIE
WSPO
141
Oddział Archiwum Wojskowe — Freiburg w Breisgau
(Armia Pruska od 1867; Armia Niemiecka 1867/1871-1945; Narodowa
Armia Ludowa i Oddziały Ochrony Pogranicza NRD; Bundeswehra; spus´cizny, zbiory)
Oddział Archiwum Filmu — Berlin, cze˛s´c´ takz˙e w Koblencji i Poczdamie
(filmy dokumentalne i fabularne; dokumentacja filmowa)
Archiwum Odszkodowan´
Fundacja Archiwum Partii i Organizacji Masowych NRD — Berlin
(centralne organy partii i organizacji NRD; historia ruchu robotniczego)
Filia — Aachen-Kornelimünster
(Centrum Informacyjne z aktami osobowymi niemieckiego Wehrmachtu,
oddziało´w SS i in.)
Filia Frankfurt n. M.
(Sa˛d Najwyz˙szy Rzeszy, Zwia˛zek Niemiecki, Niemieckie Zgromadzenie
Narodowe, tymczasowe władze centralne z lat 1848/1849; spus´cizny i zbiory)
Filia Rastatt
(miejsce pamie˛ci rucho´w wolnos´ciowych w historii Niemiec 1789-1871,
wystawy stałe i czasowe)
Filia St. Augustin
(Archiwum Przejs´ciowe cywilnych władz federalnych)
Filia Berlin
(Archiwum Przejs´ciowe cywilnych władz NRD)
Filia Dahlwitz — Hoppegarten
(Archiwum Przejs´ciowe władz cywilnych NRD i depozyt)
Filia Coswig
(władze Rzeszy i NRD)
Filia Berlin — Zehlendorf (były Berlin Document Center)
(Akta osobowe członko´w NSDAP i organizacji podporza˛dkowanych, dokumenty członko´w organizacji NSDAP, zasoby 1933/1945)
Wojskowe Archiwum Przejs´ciowe Poczdam
(Narodowa Armia Ludowa i Oddziały Ochrony Pogranicza NRD)
Archiwum Polityczne Ministerstwa Spraw Zagranicznych — Bonn
(MSZ i przedstawicielstwa dyplomatyczne Po´łnocnoniemieckiego Zwia˛zku
i Rzeszy Niemieckiej 1867–1945, Republiki Federalnej i NRD)
Archiwum Parlamentarne Niemieckiego Bundestagu
— Bonn
(akta i druki niemieckiego Bundestagu)
Pełnomocnik Federalny Akt STASI — Berlin
(Ministerstwo Bezpieczen´stwa NRD i podległe mu organy)
142
HANS-JOACHIM SCHRECKENBACH
Hans-Joachim S c h r e c k e n b a c h, Contemporary German archives; review of the
history and organisation of archives in the German Federal Republic. The author refers
to the origin of contemporary German archives, explaining their organisational specificity
in the union state: archives had a significant part of the national cultural heritage under
their supervision remaining however under the management of local governments; the
federal government was responsible exclusively for the documentation and archives
materials of federal authorities. He devotes much attention to the problem of the activities
of the state archival service and the consequences of the union of two German states:
German Federal Republic and German Democratic Republic the establishment of new
lands (16 union countries and 49 state country archives). He presents the holdings and the
tasks of the network of state and non-state archives of the German Federal Republic, such
as church archives, the ones of lands, towns, ruling families, economic associations,
media, political parties. He maintains that since 1900 the archives of the former German
Democratic Republic are stormed with inquires concerning the ownership problems,
rehabilitation procedures, rights to pensions, as well as problems of historical nature. The
author also discusses problems regarding the archival law (the act of 1988) and systems of
training of archivists. As a separate issue he presents the importance of the German
Archivists Association with origins reaching back to 1899, having wide contacts abroad.
Hans-Joachim S c h r e c k e n b a c h, Archives contemporaines allemandes. Aperçu
historique et organisation des archives dans la République fédérale d’Allemagne.
L’auteur renoue à la genèse des archives contemporaines allemandes en expliquant leur
spécificité organisationnelle dans un État fédéral: tout en relevant des Länders, les
archives sous-tendent une partie importante du patrimoine culturel de la nation, tandis que
le gouvernement fédéral demeure responsable uniquement de la documentation et des
documents d’archives des autorités fédérales. Il consacre beaucoup de place à la
problématique des activités pratiques des services d’archives d’État, ainsi qu’aux
conséquences de la réunification de la RFA et de la RDA et de la création de nouveaux
Länders (16 états fédéraux et 49 archives nationales d’État). Il présente les fonds ainsi que
les tâches revenant au réseau des archives publiques et non publiques de la RFA, comme
par exemple les archives ecclésiastiques, des länders, celles municipales, des familles au
pouvoir, des associations à caractère économique, des mass médias, des partis politiques.
À partir de 1990 — constate-t-il — les archives de la ex-RDA croulent sous l’avalanche
de questions relatives à la régulation des problèmes de propriété, à l’obtention d’une
réhabilitation, à faire valoir son droit à une pension, ainsi que des questions à caractère
historique. L’auteur y a également discuté les problèmes ayant trait à la législation en
matière des archives (loi de 1988) et aux systèmes de formation des archivistes. Une place
à part y est consacrée au rôle de l’Union des archivistes allemands, remontant à 1899 et
maintenant bien des contacts avec l’étranger.
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
JERZY SKOWRONEK
(Warszawa)
´W
ARCHIWA BELGIJSKIE — W POSZUKIWANIU WZORO
´
I POLONIKOW
Jest to z pewnos´cia˛ jeden z lepiej zorganizowanych i funkcjonuja˛cych systemo´w archiwalnych w Europie. Jego pocza˛tki sie˛gaja˛ lat 1796–1799, gdy
ziemie belgijskie — wła˛czone do systemu administracyjno-prawnego kreowanego przez Rewolucje˛ Francuska˛ — tworzyły archiwum pan´stwowe dla przechowywania dokumento´w historycznych, a przede wszystkim dla zgromadzenia
tytuło´w własnos´ci kos´cielnej, aby zrealizowac´ decyzje˛ o konfiskacie całego
mienia kos´cielnego.
Na obecny, faktycznie ukształtowany przed 200 laty, a ugruntowany
i wzbogacony prawem o archiwach z 24 VI 1955 r., belgijski system archiwo´w
pan´stwowych (narodowych) składaja˛ sie˛ Archiwum Gło´wne Kro´lestwa (Archives générales du Royaume) i 15 archiwo´w prowincjonalnych (Archives de
l’Etat dans provinces). W sumie obejmuja˛ one około 160 km akt (spos´ro´d 300
km materiało´w i akt przekazanych przez dokumentacje˛ kos´cielna˛)1. Ze wzgle˛du
na brak etato´w, funkcje kontrolne Archiwum Gło´wnego i archiwo´w prowincjonalnych sa˛ realizowane sporadycznie, natomiast brakowanie akt przeprowadzaja˛ archiwa w momencie przekazywania im dokumento´w. Oczywis´cie, archiwa te opracowuja˛ i przesyłaja˛ wszystkim instytucjom pan´stwowym szczego´łowe instrukcje w sprawach prowadzenia kancelarii oraz gromadzenia i przechowywania akt, a naste˛pnie przekazywania ich do archiwo´w pan´stwowych, a takz˙e
organizuja˛ kursy instruktaz˙owe dla archiwisto´w tych instytucji. Dokumenty
innych instytucji czy kolekcje prywatne moga˛ zostac´ wła˛czone do zasobu
archiwo´w pan´stwowych jedynie w wypadku dobrowolnego i bezpłatnego przekazania ich przez prawowitego włas´ciciela.
1
Informacje i dane z publikacji Archives générales du Royaume et Archives de l’Etat dans de
provinces, s. 178 i in. oraz z bezpos´rednich rozmo´w z dyrektorem generalnym archiwo´w
narodowych drem Ernstem Persoonsem, jego wspo´łpracownikami: René Laurentem, André Vanrie
i młodym kierownikiem działu informacji komputerowej oraz dyrektorkami Archiwum Miejskiego,
Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Archiwum Wolnego Uniwersytetu Brukselskiego,
a takz˙e prezydentem Daelmansem z Association de archivistes et bibliothécaires de Belgique.
ARCHIWA BELGIJSKIE
145
Poza tym systemem archiwalnym znajduja˛ sie˛ archiwa municypalne, samorza˛dowe oraz instytucji naukowo-os´wiatowych i kulturalnych, utrzymywane
przez instytucje, kto´rych dokumenty gromadza˛ i z kto´rych struktura˛ i funkcjonowaniem sa˛ zintegrowane.
Archiwum Gło´wne Kro´lestwa obejmuje około 56 km akt i materiało´w władz
centralnych (z wyja˛tkiem ministerstw spraw zagranicznych i obrony oraz całego
regionu Brabancji, kto´re utrzymuja˛ własne archiwa). Obecnie resorty i administracja regionalna przekazuja˛ swe akta nawet po 15–20 latach, ale zawsze
wyraz´nie okres´laja˛ date˛ rozpocze˛cia udoste˛pniania przekazywanych dokumento´w (w wypadku darowizn dokumento´w niepan´stwowych lub dossier personalnych specjalnego znaczenia daty te wykraczaja˛ nawet poza rok 2110).
Archiwum to ma dobre, choc´ zapewne nie najbardziej nowoczesne warunki
lokalowe, dzie˛ki wybudowaniu w latach 1960–1980 obecnej siedziby, tworza˛cej
wspo´lny kompleks z ro´wnoczes´nie budowana˛ Biblioteka˛ Narodowa˛. Natomiast
archiwa regionalne, a zwłaszcza municypalne mieszcza˛ sie˛ najcze˛s´ciej w starych, zaadaptowanych budynkach. Siedziba˛ Archiwum Miasta Brukseli jest
zaadaptowany i nieco powie˛kszony przez aneks budynek fabryki z XIX w.,
natomiast Archiwum Prowincjonalne w Liège otrzymało nowoczesna˛, wzniesiona˛ niedawno siedzibe˛.
Najwie˛kszym problemem limituja˛cym aktualne moz˙liwos´ci archiwo´w belgijskich jest restrykcyjna polityka władz w sprawie etato´w. W ostatnich latach
zostały one zredukowane z 64 do 54. W ten sposo´b belgijska słuz˙ba archiwalna
osia˛gne˛ła najwyz˙sze proporcje mie˛dzy liczba˛ archiwisto´w a wielkos´cia˛ zasobu
archiwalnego. Dyrekcja Generalna i Archiwum Gło´wne zatrudniaja˛ ła˛cznie 39
pracowniko´w, a archiwa prowincjonalne maja˛ po jednym archiwis´cie! Rezultatem tej skrajnie oszcze˛dnos´ciowej polityki jest faktyczne zredukowanie aktywnos´ci niemal do zera, do absolutnie koniecznego minimum. Zlikwidowane
zostały niemal wszystkie wyspecjalizowane słuz˙by (czy oddziały), pracownie:
konserwatorska, mikrofilmowa i fotograficzna, naukowa i edukacyjna. Zrezygnowano z udzielania odpowiedzi na pytania korespondencyjne, zwłaszcza wymagaja˛ce jakiejkolwiek dodatkowej pracy czy poszukiwan´. Archiwum nie
prowadzi zaje˛c´ dydaktycznych dla studento´w (choc´ wypoz˙ycza dla ich potrzeb
dokumenty z XVIII–XX w., zwłaszcza ksie˛gi notarialne), ani z˙adnych poszukiwan´ genealogicznych, własnos´ciowych itp.
Najfatalniejszymi naste˛pstwami tych ,,oszcze˛dnos´ci’’ sa˛: zaniedbania
w zakresie konserwacji (nie ma s´rodko´w na zlecanie tych prac wyspecjalizowanym firmom) i opracowywania inwentarzy oraz brak moz˙liwos´ci mikrofilmowania dokumento´w, kto´re ze wzgle˛du na swo´j stan nie powinny byc´
udoste˛pniane w oryginale.
Nie ma z˙adnych moz˙liwos´ci na kontynuowanie wspaniałej kolekcji ponad 34
tys. negatywowych kopii piecze˛ci (ze zbioro´w własnych i europejskich), zwia˛zanych z dziejami Belgii (niekto´re z nich uzyskały wartos´c´ oryginało´w,
146
JERZY SKOWRONEK
— w naste˛pstwie zniszczenia oryginalnych piecze˛ci w niekto´rych archiwach
prowincjonalnych). Nie sposo´b nawet zakonserwowac´ czy choc´by opracowac´
własnych zbioro´w sfragistycznych i dokumento´w pergaminowych, licza˛cych
setki tysie˛cy jednostek. A sa˛ tu naprawde˛ imponuja˛ce zakresem zbiory dokumento´w ksia˛z˙a˛t i władco´w panuja˛cych nad ziemiami belgijskimi lub zwia˛zanych
z ich dziejami (m. in. ostatni Przemys´lidzi, Jan Luksemburski). Najwie˛ksze
i najstarsze serie pochodza˛ z archiwo´w kos´cielnych. Licza˛ce kilka tysie˛cy
dokumento´w archiwum po´z´niejszego kos´cioła katedralnego s´w. Guduli otwiera
dyplom z 1047 r. Najstarszy dobrze zachowany dokument z 819 r. przechowywany jest w Pan´stwowym Archiwum Prowincjonalnym w Gandawie. (Według
prawa belgijskiego Kos´cio´ł przekazuje wytwarzane przez niego dokumenty
historyczne do archiwo´w pan´stwowych po 60–100 latach).
Kierownictwo archiwo´w narodowych starało sie˛ walczyc´ z ta˛ fatalna˛ sytuacja˛, publikowało alarmuja˛ce artykuły, opracowywało memoriały w tym duchu
i wysyłało je do najwyz˙szych władz, wszystkich członko´w parlamentu oraz
s´rodowisk i instytucji zajmuja˛cych sie˛ historia˛. Niestety, nie przyniosło to
rezultatu (groz´ny sygnał, z˙e nawet w atmosferze w pełni demokratycznego z˙ycia
publicznego archiwis´ci i archiwa moga˛ napotykac´ na brak zrozumienia ich
podstawowych potrzeb ze strony opinii publicznej). W s´wietnie opracowanym
lakonicznym informatorze o archiwach pan´stwowych autorzy filozoficznie
stwierdzaja˛: ,,W 1773 r. cesarzowa Maria Teresa mianowała Jana Baptiste de
Wynantsa dyrektorem generalnym Archiwo´w Niderlando´w. Dokładnie tak samo
jak jego naste˛pca, cia˛gle skarz˙ył sie˛ on na szczupłos´c´ personelu i s´rodko´w, jak
ro´wniez˙ na zbyt małe i z´le wyposaz˙one pomieszczenia (piwnice) w pałacu
ksia˛z˙a˛t brabanckich, zbudowanym na pocza˛tku XII w., a spalonym w 1731 r.’’2.
Z koniecznos´ci skoncentrowano sie˛ wie˛c na zagwarantowaniu dobrych
warunko´w przechowywania i udoste˛pniania zasobu. Na po´łkach umieszczone sa˛
wyła˛cznie znormalizowane wygodne pudła (niestety, w tej formie — z braku
miejsca i s´rodko´w finansowych — przechowywane sa˛ ro´wniez˙ dokumenty
pergaminowe) lub oprawne tomy, a w magazynach zagwarantowana jest stabilna, niz˙sza temperatura.
Imponuja˛co, wre˛cz modelowo rozwia˛zano sprawy udoste˛pniania. W tym
dziale pracuje zaledwie pie˛c´ oso´b, obsługuja˛cych trzy czytelnie (dokumento´w
oryginalnych, mikrofilmo´w i ksia˛z˙ek). Dzie˛ki wspo´łpracy z mormon´skim Towarzystwem Genealogicznym w Utah Archiwum Gło´wne zebrało ponad 100 tys.
szpul mikrofilmo´w i uczyniło z nich jedyna˛ podstawe˛ archiwalnych poszukiwan´
genealogicznych, prowadzonych wyła˛cznie i bezpos´rednio przez zainteresowanych czytelniko´w. Zorganizowano w tym celu odre˛bna˛ pracownie˛, wyposaz˙ona˛
2
Archives générales, op. cit.
ARCHIWA BELGIJSKIE
147
w około 70 czytniko´w mikrofilmowych i katalogi, a w sa˛siedniej sali zgromadzono komplet mikrofilmowych kopii dokumento´w stanu cywilnego (przekazany
przez Towarzystwo Genealogiczne w Utah, kto´re przeprowadziło pełne mikrofilmowanie tych dokumento´w, zaro´wno pan´stwowych jak kos´cielnych). Całos´c´ tego
systemu opiera sie˛ na pełnej samoobsłudze i angaz˙uje jednego (!) pracownika
archiwum dyz˙uruja˛cego w czytelni. Obserwowałem, jak spokojnie i sprawnie
pracowało tu kilkudziesie˛ciu entuzjasto´w poszukiwan´ genealogicznych (przewaz˙nie w starszym wieku), bez z˙adnej pomocy. Pracownia jest otwarta nawet
w soboty (gdy archiwum nie pracuje), gdyz˙ doste˛p do niej jest moz˙liwy przy
pełnym zamknie˛ciu wszystkich pozostałych pomieszczen´ archiwum.
Podobnie pracownie˛ naukowa˛ (czytelnie˛ re˛kopiso´w i mikrofilmo´w) obsługuja˛ jeden dyz˙urny i 2–3 pracowniko´w dostarczaja˛cych zamo´wione teczki czy
woluminy w cia˛gu 5–10 minut. Jest to moz˙liwe dzie˛ki s´wietnie wykorzystanemu
systemowi informacji komputerowej dla obsługi czytelniko´w. Jest ona zbudowana bardzo racjonalnie i przyste˛pnie. Około 60% inwentarzy ksia˛z˙kowych wprowadzono do pamie˛ci komputera (w programie w systemie MAIS opracowanym
i uz˙ywanym w archiwach holenderskich), 40% inwentarzy pozostało wyła˛cznie
w formie ksia˛z˙kowej (maszynopisowej). O zakwalifikowaniu do jednej z tych
grup decydowali archiwis´ci, wskazuja˛c najcze˛s´ciej uz˙ytkowane zespoły, a raczej
ich podstawowe cze˛s´ci składowe, zwane grupami bazowymi. W programie
uwzgle˛dniono siedem po´l opisu archiwalnego, precyzowanych pod ka˛tem
potrzeb czytelnika.
Do pamie˛ci komputera wprowadzono ro´wnoczes´nie dokładna˛ lokalizacje˛
kaz˙dej jednostki archiwalnej na segmencie po´łek w magazynie (identyczne
sygnatury sa˛ wypisane na kaz˙dym segmencie). Po wprowadzeniu zamo´wienia
do komputera w pracowni zostaje on natychmiast wydrukowany w dwu wersjach (z sygnatura˛ lokalizacyjna˛ i bez niej) na drukarce w odpowiednim magazynie. Zamo´wienie z topografia˛ pełni role˛ kontrolna˛ w pracowni (umoz˙liwia
szybkie skierowanie danego tomu na włas´ciwa˛ po´łke˛). Dane w pamie˛ci komputera sa˛ aktualizowane na biez˙a˛co (co najmniej raz na dwa tygodnie) przez
zespo´ł informatyczny licza˛cy ła˛cznie 7 etato´w (w archiwum obejmuja˛cym
około 56 km akt). Uwzgle˛dnia sie˛ tu przede wszystkim sprawy niedoste˛pnos´ci
danej jednostki archiwalnej (z powodu zagubienia, złego stanu, zakazu udoste˛pniania do okres´lonej daty, wypoz˙yczenia przez innego czytelnika lub poza
archiwum itp.). Dzie˛ki temu pracownicy nie wykonuja˛ z˙adnego bezuz˙ytecznego
ruchu.
Ponadto rozwija sie˛ uz˙ytkowanie komputero´w w pracach administracji archiwalnej i w przygotowywaniu publikacji. Do komputerowych baz danych
wprowadzono ponadto dossier wszystkich two´rco´w archiwo´w (ła˛cznie z instytucjami aktotwo´rczymi). Natomiast ze wzgle˛du na opisany system
informacji w zakresie inwentarzy zrezygnowano z jakichkolwiek publikacji
inwentarzy i katalogo´w, lokuja˛c jedynie kilka egzemplarzy komputerowego
148
JERZY SKOWRONEK
wydruku w najwaz˙niejszych humanistycznych bibliotekach naukowych i archiwach3.
Drastyczny brak etato´w i wynikaja˛ca z tego koniecznos´c´ zredukowania
aktywnos´ci nielicznej kadry archiwisto´w przyczyniły sie˛ do wypracowania
nowego modelu relacji mie˛dzy archiwami a ich uz˙ytkownikami, bazuja˛cego na
(zapewne ograniczonym) partnerstwie, rezygnacji słuz˙by archiwalnej z traktowania ich ,,z go´ry’’. W lakonicznej podstawowej informacji (w postaci
folderu) o zasadach korzystania z pracowni kilka pierwszych akapito´w
pos´wie˛cono jednak roli archiwo´w jako instytucji naukowej, ich obowia˛zku
kontroli, przechowywania i stanu zachowania dokumento´w i materiało´w, kto´re
z pewnos´cia˛ znajda˛ sie˛ w archiwach pan´stwowych jako historyczne. Znalazło
sie˛ tu ro´wniez˙ wyjas´nienie, z˙e podstawowym warunkiem udoste˛pniania dokumento´w jest ich wste˛pne opracowanie, opatrzenie sygnatura˛ i umieszczenie
w standardowym pudle.
W podstawowych informacjach dla czytelniko´w znalazły sie˛ tez˙ dane
o systematyce układu dokumento´w archiwalnych (zespo´ł — grupa bazowa
— jednostka archiwalna) wraz z sugestia˛, w jaki sposo´b nalez˙y poszukiwac´
dokumento´w i materiało´w do konkretnych temato´w czy zagadnien´. Podobnie
wyjas´niono zasady udoste˛pniania zasobu archiwum (podstawowa — to 100 lat od
daty powstania dokumentu) i wszelkie wyste˛puja˛ce rzadko wyja˛tki, sygnalizowane skrupulatnie w inwentarzach. Ponadto na tablicy u wejs´cia do pracowni
odnotowywane sa˛ najnowsze zmiany w obsłudze czytelniko´w, kto´rzy moga˛ takz˙e
nabywac´
publikowane
katalogi,
informatory,
inwentarze
po
korzystnych cenach.
Ponadto podje˛to juz˙ pro´by wykorzystania niekto´rych zgłaszaja˛cych sie˛
spontanicznie emeryto´w — uz˙ytkowniko´w przy wste˛pnym porza˛dkowaniu
i inwentaryzowaniu akt oraz dyz˙urowaniu w pracowniach, co pozwoli na
wydłuz˙enie czasu otwarcia placo´wek archiwalnych.
Najnowoczes´niejsze, a zarazem najlepiej wyposaz˙one i najaktywniejsze jest
niewa˛tpliwie Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Ministère des
Affaires Etrangères, du Commerce Extérieure et de la Coopération au Développement), aktualnie kierowane przez doktor nauk humanistycznych, bardzo
aktywna˛ na polu archiwistyki mie˛dzynarodowej — Françoise Marie Peemans,
a mieszcza˛ce sie˛ w siedzibie ministerstwa (rue des Quatre Bras 2). Obejmuje ono
9 km dokumento´w i materiało´w, tj. całos´c´ dokumentacji MSZ Belgii, ła˛cznie
z Archiwum Konga Belgijskiego i pełnymi dossier całej słuz˙by dyplomatycznej
od 1831 r. Zbiory ulokowane sa˛ na regałach kompaktowych juz˙ od 1951 r.
Archiwum dysponuje bardzo dobra˛ pracownia˛ komputerowa˛, opracowuja˛ca˛
3
Ibid., s. 187; L’ informatisation des services d’archives. Actes de la journée d’études
franco-belge ... le 11 juin 1992, Pas de Calais 1993, s. 5–11.
ARCHIWA BELGIJSKIE
149
inwentarze (zatrudnia 5 archiwisto´w) i mikrofilmowa˛, natomiast nie prowadzi
z˙adnych prac konserwatorskich. Podobnie jak w całej słuz˙bie archiwalnej
jedynym zabiegiem konserwatorskim jest moz˙liwie szybkie mikrofilmowanie
całej jednostki archiwalnej, kto´rej dokument znalazł sie˛ w złym stanie. W odro´z˙nieniu od innych archiwo´w, pozbawionych własnych pracowni mikrofilmowych,
tu natychmiast przeprowadza sie˛ mikrofilmowanie.
Dobre komputerowe wyposaz˙enie jest zaangaz˙owane przede wszystkim
w opracowywanie kolejnych etapo´w inwentaryzacji. Kaz˙da j.a. trafia do Archiwum Historycznego w typowym pudle z ogo´lna˛ informacja˛ według naste˛puja˛cego schematu: 1. Data. 2. Nazwa komo´rki (słuz˙by) MSZ przekazuja˛cej dokumenty do archiwum. 3. Zawartos´c´ przekazywanej grupy dokumento´w: temat
ogo´lny — liczba tomo´w (teczek) — daty graniczne dokumento´w. 4. Data
faktycznego przekazania. 5. Czy przekazywane zespoły moga˛ byc´ traktowane
przez słuz˙by Ministerstwa jako zamknie˛ta całos´c´. 6. Ewentualnie: inne teczki
dotycza˛ce tych samych temato´w i tego samego okresu, kto´re słuz˙by MSZ
proponuja˛ przekazac´ definitywnie do archiwum. Jes´li to moz˙liwe — podac´
przybliz˙ona˛ date˛ ich przekazania.
Natychmiast po przekazaniu j.a. (lub partii dokumento´w) jej wste˛pny,
a zarazem kontrolny ,,opis z natury’’ jest wła˛czany do komputerowej bazy danych
przez młodszego archiwiste˛. Polega on na wymienieniu tytułu kaz˙dego dokumentu, a raczej niewielkiego monotematycznego dossier w ramach wie˛kszej j.a.
Dosłownie w cia˛gu kilku minut zrealizowano moja˛pros´be˛ o bardziej szczego´łowa˛
informacje˛: otrzymałem wydruk listy dokumento´w (dossiers) dotycza˛cych relacji
z Polska˛ w okresie od 14 I 1971 do 29 XI 1973 r., obejmuja˛cej 72 pozycje (np.
,,Dzien´ belgijski na Mie˛dzynarodowych Targach w Poznaniu 14 czerwca 1972
r.’’, ,,Japon´ska misja handlowa w Polsce’’, ,,Polsko-algierska umowa handlowa’’,
,,Polsko-kuban´ski protoko´ł handlowy’’, ,,Kurs wymiany złotego’’, ,,Aide-mémoire w sprawie importu do Belgii granulowanych nawozo´w azotowych z Polski’’
etc.). Opis ten jest korygowany i akceptowany przez starszego archiwiste˛
i dopiero wtedy nowo przyje˛te dokumenty sa˛ kwalifikowane do rozmaitych j.a.
i otrzymuja˛ sygnature˛.
Archiwum to jest wyja˛tkowo aktywne, podejmuja˛c inicjatywy godne przypomnienia i nas´ladowania. Dyrektorka Archiwum — dr F. M. Peemans, zyskawszy
poparcie Sekretariatu Komisji Europejskiej, zainicjowała systematyczna˛ wspo´łprace˛ archiwo´w ministerstw spraw zagranicznych wszystkich członko´w Unii
Europejskiej. Jej pierwszym efektem jest opracowanie i opublikowanie przewodnika po tych archiwach, zawieraja˛cego podstawowe informacje o ministerstwach (Komisji Europejskiej, wszystkich komitetach i innych organach Unii
Europejskiej), a przede wszystkim o ich archiwach (adres, informacja o dziejach
instytucji, warunki udoste˛pniania dokumento´w, godziny pracy czytelni, udogodnienia i pomoce słuz˙a˛ce badaczom, moz˙liwos´ci kopiowania dokumento´w,
ła˛cznie z cennikiem i formularzem wypełnianym przy zamo´wieniu, zasady
150
JERZY SKOWRONEK
prawno-regulaminowe precyzuja˛ce zakres udoste˛pniania dokumento´w i ewentualne ograniczenia w tej dziedzinie) wraz z kro´tka˛ charakterystyka˛ waz˙niejszych zespoło´w i kolekcji, wykazem inwentarzy (z zakresem uwzgle˛dnianych
w nich informacji) — publikowanych i nie publikowanych — oraz wykazem
podstawowej literatury 4.
Obecnie dr Peemans mys´li o podobnej inicjatywie obejmuja˛cej analogiczne
archiwa pan´stw Europy s´rodkowej i wschodniej, zwłaszcza nalez˙a˛cych do Rady
Europy. Do opublikowanych, bardzo wartos´ciowych pomocy nalez˙y takz˙e
przewodnik po Archiwum Afrykan´skim (tzn. dotycza˛cym Konga Belgijskiego
i — zniszczonego cze˛s´ciowo na podstawie decyzji kro´la belgijskiego z lat 1895
i 1906 — archiwum Ministerstwa Kolonii)5.
Archiwum prowadzi ro´wniez˙ — juz˙ od okresu mie˛dzywojennego — systematyczna˛ akcje˛ wzbogacania swych zbioro´w pod ka˛tem potrzeb wielostronnych
badan´ historycznych. Mimo kompletnos´ci akt wytworzonych przez ministerstwo,
kopiowane sa˛ partie najwaz˙niejszych dla dziejo´w Belgii zbioro´w archiwalnych
ministerstw spraw zagranicznych innych pan´stw. Dzie˛ki temu, bez kosztownych
podro´z˙y zagranicznych, historycy moga˛ tu korzystac´ z odpiso´w np. korespondencji dyplomatycznych przedstawicieli Austrii od lat trzydziestych XIX w. czy
materiało´w konferencji londyn´skiej, okres´laja˛cej status Belgii po rewolucji 1830
r.
Istotne znaczenie w systemie belgijskich archiwo´w niepan´stwowych ma
Archiwum Wolnego Uniwersytetu Brukselskiego (l’Université Libre de Bruxelles), kierowane przez pania˛ Andrée Despy-Meyer. Tu znowu proporcje warte
odnotowania: na zaso´b wynosza˛cy około 3,5 km akt i materiało´w zatrudniono
tylko 5 pracowniko´w. Archiwum gromadzi dokumenty wytworzone przez
wszelkie władze i organizacje działaja˛ce na uczelni, wykłady, programy studio´w
i poszczego´lnych przedmioto´w, plakaty i komplet periodyko´w wydawanych od
1834 r., tzn. od chwili powstania uczelni. Natomiast rzadko trafiaja˛tu kolekcje czy
archiwa profesoro´w uczelni czy innych reprezentanto´w s´wiata nauki i kultury.
Najwaz˙niejsza˛ z takich kolekcji jest cze˛s´c´ archiwum wielkiego historyka Henri
Pirenne’a.
Archiwum jest nastawione na wspo´łprace˛ z archiwami i uczelniami polskimi
(i innych krajo´w Europy s´rodkowowschodniej). Jedna˛ z najwie˛kszych
inicjatyw tego archiwum stała sie˛ wielka wystawa pos´wie˛cona mało znanym
4
Guide des Archives des Ministères des Affaires Etrangères des Etats membres et des institutions
de l’Union européenne. Deuxième édition révisée et élargie, oprac. pod kierunkiem F. M. Peemans,
Bruxelles 1995, s. 13n, wyd. 1, 1989.
5
M. van Grieken-Taverniers, Guide des Archives Africaines du Ministère des Affaires africaines
1885–1962, Bruxelles [1981], s. 7.
ARCHIWA BELGIJSKIE
151
zwia˛zkom Marii Curie-Skłodowskiej z Belgia˛6. Podobna˛ cenna˛ inicjatywa˛ stała
sie˛ wystawa z okazji pie˛c´dziesie˛ciolecia manifestacyjnego zamknie˛cia Wolnego
Uniwersytetu Brukselskiego (25 XI 1941), decyzji podje˛tej przez władze uczelni
dla uniknie˛cia czystki w jego kadrze profesorskiej i asystenckiej oraz kolaboracji
z niemieckimi okupantami. Ekspozycje˛ dokumento´w poła˛czono z publikacja˛
tomu studio´w o uczelni w okresie hitlerowskiej okupacji7. Ksia˛z˙ka została
przygotowana pod redakcja˛ dyrektorki archiwum i wzbogacona duz˙ym zestawem
kopii waz˙niejszych dokumento´w i fotografii historycznych.
Wa˛tki polskie w tym archiwum to dokumenty zwia˛zane z badaniami
prowadzonymi przez M. Curie-Skłodowska˛ oraz grupe˛ studiuja˛cych na uczelni
Polako´w. Okres´lenie jej liczebnos´ci i aktywnos´ci wymaga odre˛bnych poszukiwan´. Zapewne nie była to grupa zbyt liczna, z powodu liberalno-mason´skich
podstaw uniwersytetu, a swoje apogeum osia˛gne˛ła zapewne w pierwszych latach
XX stulecia, kiedy to licznie studiowała na uczelni młodziez˙ o orientacji
lewicowo-rewolucyjnej. Pani dyrektor Despy-Meyer jest gotowa maksymalnie
pomagac´ w takich poszukiwaniach.
Prawdopodobnie moz˙liwa be˛dzie ro´wniez˙ wspo´łpraca w ramach dynamicznie
rozwijaja˛cego sie˛ Instytutu Studio´w Europejskich (l’Institut d’Etudes Européennes), moz˙e w ramach programu Erasmus D’une Europe à l’autre (zwłaszcza
w dziedzinie ,,Wspo´łpraca europejska a wykształcenie wyz˙sze’’)8.
W grupie archiwo´w municypalnych najwie˛ksze znaczenie ma oczywis´cie
Archiwum Miasta Brukseli (Archives de la ville de Bruxelles, rue de Tanneurs 65).
Mies´ci sie˛ ono w dobrze zaadaptowanym i zmodernizowanym budynku fabrycznym (manufakturowym) z XIX w. Obejmuje ponad 28 km biez˙a˛cych akt,
a obsługuje je 15–18 pracowniko´w archiwum. Najstarsze dokumenty sie˛gaja˛ XIII
w., ale najbogatsze dotycza˛ wieko´w XIX–XX. Archiwum gromadzi dokumenty
19 komun (gmin) składaja˛cych sie˛ na wspo´łczesna˛ Bruksele˛, posiada najpełniejsza˛ kolekcje˛ periodyko´w ukazuja˛cych sie˛ w tym mies´cie w XIX–XX w.,
a takz˙e kolekcje archiwalne kompozytoro´w belgijskich. Dokumento´w dotycza˛cych Polako´w i spraw polskich moz˙na szukac´ niemal wyła˛cznie w indywidualnych dossiers emigranto´w z˙yja˛cych w Brukseli. Przy tym nalez˙y pamie˛tac´, z˙e
dossiers sprzed roku 1930 udoste˛pniane sa˛ bez ograniczen´, natomiast korzystanie
z akt po 1930 r. wymaga indywidualnej zgody.
6
Marie Skłodowska-Curie et la Belgique, Bruxelles 1990, ss. 151, wste˛p napisała Joanna
Szyman´ska Matosek, były ambasador RP w Belgii, kto´ra była jednym z inicjatoro´w wydania.
7
25.11.1941. L’Université Libre de Bruxelles ferme ses portes, red. A. Despy-Meyer,
A. Dierkens i F. Scheelings, Bruxelles 1991, Archives de l’ULB, ss. 219.
8
L’ULB et l’Europe. 30 ans d’histoire commune, Archives de l’Université Libre de Bruxelles,
Bruxelles 1993, s. 14–46 i 70–76.
152
JERZY SKOWRONEK
Warto odnotowac´ kilka odre˛bnych, a godnych uwagi zasad stosowanych
w belgijskiej słuz˙bie archiwalnej w ostatnich kilkunastu latach:
1. Instytucje pan´stwowe (i samorza˛dowe) przekazuja˛ swe dokumenty do
historycznych archiwo´w pan´stwowych (i samorza˛dowych) po upływie
kilkudziesie˛ciu lat (w zalez˙nos´ci od kategorii — od 20 do 100 lat) po
wytworzeniu dokumentu (ta ostatnia cezura dotyczy przede wszystkim akt
metrykalnych).
2. Na tych zasadach do historycznych archiwo´w pan´stwowych wła˛czane sa˛
takz˙e archiwa kos´cielne (sta˛d tak wielkie kolekcje dokumento´w s´redniowiecznych).
3. Realizacja demokratycznej zasady szerokiego udoste˛pniania archiwo´w na
potrzeby społeczen´stwa polega wyła˛cznie na: zapewnieniu doste˛pu do
informacji o zasobie archiwalnym (katalogi, inwentarze, w gło´wnych archiwach pan´stwowych — kilkustronicowe foldery — informatory o zasobie
archiwum), zasadach jego gromadzenia, sposobach poszukiwania interesuja˛cych czytelnika dokumento´w czy prowadzenia kwerend archiwalnych na
konkretny temat, zasadach korzystania z archiwum i pracy w czytelni
(coraz cze˛s´ciej wyszukiwanie jednostki archiwalnej i jej zamawianie do
czytelni odbywa sie˛ za pos´rednictwem komputero´w).
4. Nadzo´r nad archiwami biez˙a˛cymi wszystkich urze˛do´w pan´stwowych
realizowany jest w formie opracowywanych przez archiwa historyczne
konkretnych dyrektyw, ale bez kontrolowania, w jakim stopniu urze˛dy
realizuja˛ ich zalecenia.
5. Archiwa instytucji niepan´stwowych (z wyja˛tkiem samorza˛dowych) i kolekcje prywatne sa˛ lokowane w takich archiwach, jakie do tego celu wybierze
prawny włas´ciciel danego archiwum czy kolekcji. Darowizny przekazywane sa˛ nieodpłatnie (s´cis´lej mo´wia˛c: archiwa nie przeznaczaja˛ na to z˙adnych
sum ze swoich budz˙eto´w).
6. Archiwa zaczynaja˛ przyjmowac´ do swych zasobo´w elektroniczne zapisy
dokumentacji, ale zawsze musi im towarzyszyc´ dokumentacja papierowa.
Archiwa belgijskie deklaruja˛ gotowos´c´ pomocy w opracowywaniu informatora dotycza˛cego poloniko´w w ich zasobach, ale same nie moga˛ go przygotowac´ z powodu drastycznej kompresji etato´w. Informator taki powinien obja˛c´
w pierwszej fazie zasoby Archives générales du Royaume, Archives du Ministère
des Affaires Etrangères i Archives de la ville de Bruxelles.
Dotychczas polscy historycy bardzo rzadko penetrowali archiwa belgijskie.
Na przykład w Archiwum MSZ odnotowano w ostatnich kilku latach zaledwie
kwerendy dwo´ch polskich historyko´w, obydwie zwia˛zane z problemami Wolnego Miasta Gdan´ska w stosunkach belgijsko-polskich i stanowiskiem Belgii
w sprawie Gdan´ska. A sa˛ tu z pewnos´cia˛ ciekawe i waz˙ne dla nas materiały
i dokumenty od 1831/1832 do 1973 r. Dzie˛ki rozbudowanym systemom indekso´w stosunkowo łatwo dotrzec´ do poszukiwanych dokumento´w, jes´li pod-
ARCHIWA BELGIJSKIE
153
stawa˛ poszukiwan´ uczynimy instytucje˛, wa˛sko a dokładnie sprecyzowana˛
sprawe˛, a najlepiej osobe˛. Wymieniwszy nazwisko Joachima Lelewela w cia˛gu
kilku minut otrzymałem informacje˛ o dwo´ch raportach austriackich dyplomato´w
(a nawet wgla˛d do tomo´w zawieraja˛cych te raporty), gdzie znalazły sie˛
parowierszowe wzmianki o ,,polskim rewolucjonis´cie Lelewelu’’ i jego działalnos´ci.
Podobnie w wypadku poszukiwania wiadomos´ci o polskich emigrantach
z˙yja˛cych w Belgii gło´wnym i podobno jedynym skutecznym sposobem sa˛
kwerendy poprzez nazwiska w Archiwum Gło´wnym Kro´lestwa i Archiwum
Miasta Brukseli, gdyz˙ materiały tego rodzaju sa˛ przechowywane w formie
indywidualnych teczek.
Poloniko´w moz˙na szukac´ w aktach i materiałach instytucji kos´cielnych
i kulturalnych, moz˙e tez˙ w archiwach municypalnych, sie˛gaja˛c az˙ do s´redniowiecza. W tym wypadku nalez˙y wiedziec´ lub w sposo´b umotywowany domys´lac´
sie˛, jakie instytucje czy organa władzy mogły miec´ kontakty z Polska˛, Polakami
czy sprawami polskimi. Przy tym nalez˙y ro´wniez˙ pamie˛tac´, z˙e chronologicznie
akta władz centralnych nie zaczynaja˛ sie˛ od momentu proklamowania niepodległej Belgii, lecz obejmuja˛ funkcjonowanie władz pan´stwowych w cia˛gu kilku
poprzednich stuleci, zwłaszcza z okresu panowania Habsburgo´w, sie˛gaja˛c nawet
do czaso´w cesarza Karola V.
Na wa˛tki polskie cze˛sto moz˙na natkna˛c´ sie˛ w bogatym Archiwum Sekretariatu
Niemieckiego XVI–XVIII w.9 W wielkiej serii ,,Korespondencji dyplomatycznej,
politycznej i administracyjnej’’ znajduja˛ sie˛ listy do władco´w i ksia˛z˙a˛t polskich
i pomorskich, a zwłaszcza korespondencja z władzami Gdan´ska, w tomach zawieraja˛cych Korespondencje˛ generalna˛ (vol. 88–91 z lat 1531 –1556, vol.
150–154 z lat 1567–1573, vol. 230 i 245–248 z lat 1576–1578 i 1578–1591, vol.
287–306 z lat 1594–1598, vol. 479–489 z lat 1622–1633, vol. 533–539 z lat
1633–1641, vol. 559–565 z lat 1641–1644, vol. 566–567 z lat 1644–1646 itd.
— az˙ do vol. 695 z lat 1701–1703). Odre˛bnie odnotowana jest w wielu tomach
korespondencja z Zygmuntem Augustem, Erykiem XIV i Gdan´skiem z lat
1561–1565 (vol. 149), ,,z kro´lami, kro´lowymi i ksia˛z˙e˛tami szczecin´skimi’’
1563–1642 (vol. 286), ,,z ksia˛z˙e˛tami szczecin´skimi’’ 1599–1621, ,,z ksia˛z˙e˛tami
Pomorza i Meklemburgii’’ 1622–1632 (vol. 503 i 504), korespondencja z Zygmuntem III Waza˛ z lat 1594–1599 i 1608–1621 (vol. 475 i 478), korespondencja
z Gdan´skiem 1621–1633 (vol. 522), ,,z kro´lami i ksia˛z˙e˛tami polskimi’’
1621–1633 (vol. 531 i 532), z Gdan´skiem 1568–1573 (vol. 187), z Pomorzem
(vol.
201),
,,korespondencja
z kro´lami
polskimi’’
1647–1656
(vol. 576), zno´w korespondencja z Gdan´skiem 1647–1656 i 1692–1701 (vol. 595
9
E. Laloire, Inventaire des Archives Secrétairerie d’Etats Allemande, Bruxelles 1929, w serii
,,Inventaires des Archives de la Belgique, publiés par ordre du gouvernement’’, red. Joseph Cuvelier.
154
JERZY SKOWRONEK
i 690), korespondencja z władcami Polski z lat 1685–1692 (vol. 683). W tym
ogromnym zespole znalazły sie˛ ponadto listy i dokumenty cesarza Karola V
w sprawach kro´lowej Bony (vol. 839 z lat 1535–1544) i jego korespondencja
z kro´lem Polski z lat 1545–1549 i 1550–1553 (vol. 840 i 843).
Odre˛bna˛ grupe˛ stanowia˛ dokumenty dotycza˛ce staran´ i dawania paszporto´w
osobistych (ulokowane w serii ,,Papiers d’état et de l’audience’’)10. W podserii
,,Lettres missives 1531–1700’’ znalazły sie˛ dokumenty dotycza˛ce audiencji
udzielanych przez cesarzy reprezentantom władco´w polskich, zwłaszcza Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta11.
Propozycja wspo´łpracy w zakresie wzajemnej wymiany informacji o archiwach interesuja˛cych partnera ma znaczne szanse sukcesu. Inicjatywa polska
moz˙e odwołac´ sie˛ do niewielkich pro´b urzeczywistnianych dotychczas przez
strone˛ belgijska˛12. Na podstawie wste˛pnej kwerendy archiwis´ci brukselscy ustalili
nazwiska i daty siedmiu Polako´w odwiedzaja˛cych Bruksele˛ i Niderlandy
w XVIII w.; były to dzieci polskich monarcho´w z ich preceptorami (spoza tej
grupy odnotowano ksie˛cia Aleksandra Ostrogskiego).
Dobrym partnerem w ro´z˙nych formach wspo´łpracy powinno byc´ dla polskich
archiwo´w Stowarzyszenie Archiwisto´w i Bibliotekarzy Belgii, z prezydentem
Daelmansem i jego zaste˛pca˛ ds. administracyjnych André Vanrie (kieruja˛cym
zarazem wydawnictwami Archiwum Generalnego Kro´lestwa), jedno z najbardziej
aktywnych stowarzyszen´ tego rodzaju w Europie. Wiele uwagi i wysiłku pos´wie˛ca ono wydawnictwom (zaro´wno archiwistycznym jak studiom historycznym)13. W bezpos´rednich rozmowach przedstawiciele Stowarzyszenia deklarowali gotowos´c´ uzgodnienia konkretnych wspo´lnych działan´ w dziedzinie
10
Archives Générales du Royaume, zespo´ł Archives Secrétairerie d’Etat Allemande, vol. 476,
k. 10, vol. 1016, k. 54; vol. 1020, k. 13, 40 i 42 (m. in. paszport dla wojewody Ga˛siewskiego,
ambasadora nadzwyczajnego do Szwecji, jada˛cego przez Niderlandy do kro´la Francji), vol. 1021, k. 80
(paszport dla Boislawskiego (?) 12 VII 1661).
11
Teczki 1668, 1669/2, 1741, 1742/1 (audiencja wysłannika ksie˛cia pomorskiego Ernesta
Ludwika), 1833, 1874, 2279/2.
12
Opro´cz wystawy i publikacji pos´wie˛conej zwia˛zkom M. Curie-Skłodowskiej z Belgia˛ moz˙na
wskazac´: H. Coppejans-Desmedt, Les Archives de l’Etat en Pologne avec un revele de documents
relatifs à la Belgique conservés aux Archives centrales de l’Etat à Varsovie précédé d’un aperçu
historique, Bruxelles, Archives Générales de Royaume [w:] Miscellanea archivistica, t. 18, 1978; M.
Komaszyn´ski, La séjour d’une princesse de Pologne aux Pays-Bas (1695–1701), ,,Cahiers Bruxellois.
Revue d’histoire urbaine’’, t. 25, 1980 (wyd. Bruxelles 1884), s. 5–26 (o pobycie Teresy Kunegundy
Sobieskiej, nowo pos´lubionej małz˙onki Maksymiliana Emmanuela, ksie˛cia bawarskiego; autor
wykorzystał archiwa belgijskie i bawarskie); tenz˙e, Teresa Kunegunda Sobieska, Warszawa 1982.
13
Najnowsza publikacja to studia mie˛dzynarodowej grupy historyko´w specjalisto´w na temat
Erazma z Rotterdamu Erasmus ab Anderlaco, red. A. Vanrie, ss. 498 (Miscellanea, t. 49, j.w.,
pos´wie˛cono byłemu prezydentowi stowarzyszenia Jean Pierre van den Brandenowi); ws´ro´d autoro´w
znalazła sie˛ reprezentantka polskich historyko´w Maria Cytowska.
ARCHIWA BELGIJSKIE
155
archiwistyki, nowoczesnej organizacji archiwo´w i pracy w archiwach oraz przygotowania archiwisto´w do modyfikuja˛cych sie˛ zadan´. Wysuwali sugestie
w sprawie wzajemnego udziału w seminariach i konferencjach pos´wie˛conych
konkretnym problemom archiwistyki (m. in. wielkim kolekcjom piecze˛ci
i dyplomo´w pergaminowych) i w specjalistycznych kursach podnoszenia kwalifikacji. Moz˙liwe be˛dzie takz˙e wspo´łdziałanie w pracach edytorskich, zaro´wno
w sferze informacji archiwalnej, jak archiwistyki czy edytorstwa. Archiwa
belgijskie moga˛ stac´ sie˛ naprawde˛ wartos´ciowymi partnerami dla polskich
archiwisto´w i historyko´w.
Jerzy S k o w r o n e k, Belgian archives — looking for examples to follow and
materials of the Polish origin. The text of that article is a result of the author’s stay in
Belgium; he presents examples worth following with regard to the organisational system
of archives with traditions reaching back to the end of the 18th c., strengthened with the
law on archives of 1955. The state archives of the holdings of about 130 current
kilometres of records include the Archives Generales du Royaume and 15 regional
archives; apart from that network, there are municipal archives, self-government ones, the
archives of scientific, educational and cultural institutions. Nowadays, ministries transfer
records 15 -20 years with the date of making them accessible always specified, even if it
is to be after the year of 2110. What seems surprising is the number of personnel at the
state archives, limited to the very minimum; that makes fast conservator’s work,
cataloguing or microfilming of collections hardly possible, but it does not influence in
a negative way the level of services provided to the users of the archives; the author
describes in details the advantages of efficient services with the use of computer
equipment. Summing up, Jerzy Skowronek claims that modern assumptions of the
archival service functioning in Belgium aim at limiting traditional, printed catalogues and
inventories to the benefit of developing information systems based on computer
print-outs, sent to the most important libraries and archives. He considers the Archives of
the Ministry of Foreign Affairs the most modern and the best equipped. He also presents
some chosen aspects of the activities of the Central Archives of the Kingdom, Archives of
the Free University of Brussels, Municipal Archives of Brussels, Archives of the Ministry
of Foreign Affairs and others. With reference to materials of the Polish origin he mentions
documents connected with Maria Skłodowska-Curie, Free City of Gdan´sk, and the
correspondence with Polish kings.
Jerzy S k o w r o n e k, Archives belges — à la recherche de modèles et de traces
polonaises. Le texte, fruit d’un séjour en Belgique, présente des modèles - dignes d’êtres
imités — d’un système d’organisation des archives dont les traditions remontent à la fin
du XVIIIe siècle et sont consolidées par la loi sur les archives de 1955. Les archives
d’État, dont le fonds compte environ 130 km d’actes, englobent les Archives générales du
Royaume ainsi que 15 archives provinciales. Des archives municipales, celles des
collectivités territoriales, des institutions scientifiques, d’enseignement et culturelles
156
JERZY SKOWRONEK
restent en dehors de ce réseau. Actuellement les divers ministères archivent leurs
documents au bout de 15–20 ans, fixant toujours la date de mise à la disposition du public,
parfois même postérieure à 2110. Il est frappant de voir se réduire au minimum le nombre
d’emplois dans les archives d’État, ce qui fait diminuer la possibilité d’une conservation
plus rapide, de réalisation d’inventaires ou de microfilms des collections, mais n’a guère
d’impact sur la détérioration du niveau de service prêté à l’utilisateur. L’auteur donne une
description détaillée des avantages d’un système de prestation de services viable et
informatisé. J. Skowronek conclut que les principes modernes de fonctionnement des
services d’archives en Belgique ont pour but de réduire l’impression des brochures
d’information et des inventaires, de même que de promouvoir l’implantation d’un
système d’information basée sur des matériaux imprimés informatiquement et envoyés
aux plus importantes bibliothèques et archives. Selon lui les Archives du Ministère des
affaires étrangères sont le plus modernes et le mieux équipées. À titre d’exemple, il
présente certains aspects choisis du fonctionnement des Archives principales du Royaume, des Archives de l’Université libre de Bruxelles, des Archives de la Ville de Bruxelles,
des Archives du Ministère des affaires étrangères et d’autres. Parmi les pièces polonaises
il cite des documents ayant trait à Marie Skłodowska-Curie, aux questions relatives à la
Ville libre de Gdan´sk ainsi que des éléments de courier échangé avec les rois de Pologne.
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
(Warszawa)
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
Archiwum to powstało w 1891 r. jako The Imperial Record Department of
the Government of India, a obecna˛ nazwe˛ mogło przybrac´ dopiero z momentem
odzyskania przez kraj niepodległos´ci w 1947 r. Pocza˛tkowo miejscem przechowywania zbioro´w i terenem działania była Kalkuta. Po przeniesieniu przez
Brytyjczyko´w stolicy Indii do New Delhi archiwum otrzymało zajmowany dota˛d
przez siebie gmach i rozpocze˛ło przeprowadzke˛ od roku 1926. Na pocza˛tku lat
siedemdziesia˛tych w sa˛siedztwie tegoz˙ budynku wybudowano nowy gmach,
kto´ry dota˛d nie został jeszcze w całos´ci zagospodarowany. Narodowe Archiwum
Indii jest zatem jedna˛ z nielicznych placo´wek tego rodzaju na s´wiecie, kto´ra
posiada powaz˙ne rezerwy magazynowe1.
Archiwum Indii zostało załoz˙one jako pierwotnie instytucja brytyjska,
a Brytyjczycy byli niemalz˙e wyła˛cznie jego dyrektorami, az˙ do odzyskania przez
Indie niepodległos´ci. Przechowywane tu akta w swej zdecydowanej wie˛kszos´ci
sa˛ wytworem brytyjskich władz centralnych Indii (The Government of India
oraz podległych mu departamento´w). Przedłuz˙eniem niejako tej instytucji jest
The India Office w Londynie i jego zbiory2, co nie jest zapewne takz˙e bez
znaczenia dla archiwistyki polskiej, jes´li wez´miemy pod uwage˛ dosyc´ znaczne
ilos´ci materiało´w, powstałych w zwia˛zku z polska˛ obecnos´cia˛ na terytorium tego
pan´stwa w okresie II wojny s´wiatowej.
Archiwum Narodowe Indii, tak jak poprzednio The Imperial Record Departament, zajmuje sie˛ wyła˛cznie materiałami archiwalnymi i registraturami wszystkich federalnych władz Indii. Pamie˛tac´ nalez˙y, z˙e Indie sa˛ pan´stwem federacyjnym, i z˙e kaz˙dy stan posiada własny rza˛d, parlament i inne instytucje, w tym tez˙
odre˛bna˛ słuz˙be˛ archiwalna˛. Archiwum Narodowe Indii nie zarza˛dza wie˛c
sprawami archiwo´w w skali całego pan´stwa, co nie oznacza, z˙e nie pełni ono
1
Miałem to okazje˛ naocznie stwierdzic´ podczas mego pobytu w dniach 6–20 VI 1994. Archives
in India. National Archives of India, New Delhi 1979, s. 5–10.
2
Zob. A survey of archives relating to India and located in major Repositories in France and
Great Britain, oprac. P. S. M. Moideen, Paris 1983, UNESCO.
158
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
roli swego rodzaju archiwum-matki w stosunku do pozostałych archiwo´w
indyjskich. Ta opiekun´cza rola sprowadza sie˛ w pierwszej kolejnos´ci do wspo´łdziałania w zakresie spraw metodycznych oraz prowadzenia od wielu lat akcji
szkoleniowej dla Indii i wielu pan´stw azjatyckich i afrykan´skich.
School of Archival Studies uwzgle˛dnia wszystkie aspekty funkcjonowania
archiwo´w (ła˛cznie z konserwacja˛ i działalnos´cia˛ reprograficzna˛) i prowadzona
jest na poziomie studio´w podyplomowych (dla absolwento´w wyz˙szych uczelni,
gło´wnie historii); organizuje takz˙e kursy i praktyki dotycza˛ce wybranych
dziedzin. W trakcie mego pobytu w New Delhi dla słuchaczy tej szkoły
i pracowniko´w merytorycznych Archiwum Narodowego wygłosiłem wykład na
temat Archiwum Gło´wnego Akt Dawnych (zawieraja˛cy takz˙e informacje o organizacji polskiej pan´stwowej słuz˙by archiwalnej) dla około 200 oso´b. Indie sa˛
krajem ogromnym, i wszystko w nich wyste˛puje na taka˛ skale˛. Dotyczy to takz˙e
stanu zatrudnienia w Archiwum Narodowym, kto´ry wynosi ponad 400 pracowniko´w (jak sa˛dze˛, w zdecydowanej wie˛kszos´ci personelu pomocniczego).
Zaso´b Archiwum Narodowego Indii podzielic´ moz˙na na dwie kategorie.
Pierwsza˛ i najwaz˙niejsza˛ sa˛ akta (najcze˛s´ciej powstałe pocza˛wszy od połowy
XVIII w.) brytyjskiej administracji Indii i władz niepodległego pan´stwa po roku
1947. Wie˛kszos´c´ istnieja˛cych w przeszłos´ci urze˛do´w brytyjskich (departamento´w) znalazło kontynuacje˛ w postaci urze˛do´w centralnych pan´stwa indyjskiego3.
Kategoria˛ naste˛pna˛ sa˛ spus´cizny oso´b prywatnych, gło´wnie polityko´w i two´rco´w
kultury4. W sumie Archiwum Narodowe posiada ponad 30 km po´łek z dokumentami i podobnie jak pozostałe pan´stwa postkolonialne uzalez˙nione jest w duz˙ym
stopniu od zbioro´w archiwalnych przechowywanych w byłej metropolii. W takich sytuacjach specjalnego znaczenia nabiera zawsze wymiana i nabywanie
mikrofilmo´w, co czynione jest w tej instytucji na dos´c´ znaczna˛ skale˛5. Obok
Wielkiej Brytanii i Francji najwie˛ksze ilos´ci mikrofilmo´w pochodza˛ ze Stano´w
Zjednoczonych i byłego ZSRR. Przybysz z Polski z zazdros´cia˛ ogla˛dał te zbiory
mikrofilmo´w, podziwiaja˛c przede wszystkim specjalnie wybudowany budynek
magazynowy, w kto´rym panuja˛ idealne warunki klimatyczne do ich przechowywania.
Archiwum Narodowe Indii posiada bardzo dobre pracownie konserwatorska˛
i reprograficzna˛. Nic, co w tej materii charakteryzuje wspo´łczesna˛ działalnos´c´
archiwalna˛ na s´wiecie, nie jest obce naszym indyjskim kolegom6. W poro´wnaniu
3
International Council of Archives. Guide to the Sources of Asian History, Janpath – New Delhi
1987, s. I–X.
4
Collection of private papers in National Archives of India, New Delhi, b.d.w.
5
Guide to microfilms from abroad. National Archives of India, New Delhi, b.d.w.
6
´ wiadczyc´ o tym moga˛ naste˛puja˛ce publikacje: Repair and prevention of records, New Delhi
S
1988; Guide to restoration of documents, New Delhi 1991; Guidelines for control and prevention of
termite infestation in archives and libraries, New Delhi; Reprographic in archives, New Delhi 1988.
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
159
z praktyka˛ archiwo´w polskich nie stosuja˛ oni dota˛d jedynie technik elektronicznego przetwarzania danych w trakcie merytorycznych prac archiwalnych oraz
nie znaja˛ maszyny do uzupełniania ubytko´w archiwalio´w masa˛ papierowa˛.
Wykazali duz˙e zainteresowanie nabywaniem tych maszyn w naszym kraju.
Ustalilis´my, z˙e strona polska dostarczy im odpowiednie materiały na temat
aparatury.
Wyła˛cznie na podstawie ustalonego przez gospodarzy programu trudno
jednoznacznie ocenic´ poziom prac prowadzonych w archiwum. Niewa˛tpliwie,
zaskakuje bardzo duz˙a liczba publikacji: ws´ro´d nich na pierwszym miejscu
nalez˙y wymienic´ serie˛ Guide to the Records in the National Archives of India,
cz. 1–87. W ramach tego wielotomowego przewodnika zawarto podstawowe
informacje, włas´ciwe dla inwentarzy zespoło´w archiwalnych, dotycza˛ce akt
wszystkich agend rza˛du indyjskiego wraz z anteriorami. Sa˛ to jednak pomoce
naukowe o dos´c´ ograniczonej uz˙ytecznos´ci, ze wzgle˛du na stopien´ opracowania
zasobu. Pod tym wzgle˛dem, o czym za chwile˛, Archiwum Narodowe Indii ma
jeszcze wiele do zrobienia. Czasopismo ,,Indian Archives’’ t. 40, nr 2 zamieszcza dos´c´ obszerna˛ bibliografie˛ tego archiwum. Zdecydowanie mniejsze wraz˙enie
wywiera zakres prac merytorycznych zwia˛zanych z opracowywaniem zasobu
archiwalnego. Autor niniejszej relacji odczuł to dotkliwie w trakcie przeprowadzanej kwerendy poloniko´w. Z pocza˛tku wydawało sie˛, z˙e be˛dzie to
działanie stosunkowo proste, kto´re przyniesie w efekcie znaczne rezultaty.
Okazało sie˛ jednak, z˙e przygotowywane i publikowane w urze˛dach (w stosunku
do brytyjskich, sprzed 1947 r.) indeksy nie posiadaja˛ powia˛zania bezpos´redniego
z zachowanymi materiałami archiwalnymi. Zaznaczyc´ tu trzeba, z˙e w Archiwum
Narodowym Indii, podobnie jak i w archiwach brytyjskich, role˛ inwentarzy
uz˙ywanych w archiwach polskich pełnia˛ indeksy publikowane juz˙ w urze˛dach
be˛da˛cych two´rcami dokumento´w (swego rodzaju ksie˛gi korespondencji i spraw),
prowadzone na biez˙a˛co i przekazywane do archiwum wraz z materiałami
archiwalnymi.
Mo´wia˛c inaczej: indeks jest jedynym s´rodkiem ewidencyjnym, na podstawie
kto´rego zamawia sie˛ materiały archiwalne, lecz nie ma w nim informacji, czy
dany dokument zachował sie˛ lub czy przepisy pozwalaja˛ na jego udoste˛pnienie (stosuje sie˛ do ograniczen´ w udoste˛pnianiu materiało´w archiwalnych) 8.
Okazuje sie˛ bowiem, z˙e dopiero teraz rozpocze˛to opracowywanie archiwalne
podstawowych zespoło´w archiwalnych, w tym najbardziej nas interesuja˛cego,
kto´ry od 1830 r. wyste˛pował pod zmieniaja˛cymi sie˛ nazwami: Foreign
7
New Delhi 1955–1985.
Po cze˛s´ci wynika to z braku odtajnienia nadanego jeszcze decyzja˛ urze˛dniko´w brytyjskich oraz
wyła˛czenia od udoste˛pniania akt dotycza˛cych tereno´w spornych w stosunkach z sa˛siadami (International Council..., op. cit., s. 149).
8
160
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
Department, External Affairs Department, Foreign and Political Department,
Ministry of External Affairs. Według danych za rok 1992 opracowano akta tego
zespołu z lat 1840, 1855–1958 9. Ingerencja polskich archiwisto´w odnos´nie do
tych materiało´w nasta˛piła dosłownie w ostatnim momencie, gdyz˙ na bardzo
wielu jednostkach dotycza˛cych Polski i Polako´w widniały adnotacje o terminie
zniszczenia. Na kilkadziesia˛t przejrzanych jednostek, jedynie na kilku odnalazłem kwalifikacje˛ do wieczystego przechowywania. Natomiast ich zdecydowana
wie˛kszos´c´, zgodnie z normami brytyjskimi i indyjskimi, winna była ulec
wybrakowaniu w latach pie˛c´dziesia˛tych i szes´c´dziesia˛tych. W tej sytuacji
pierwszym ustaleniem z dyrekcja˛ tej instytucji było stwierdzenie, z˙e polonika
nie zostana˛ przekazane do wybrakowania.
W zbiorach tego archiwum nalez˙ało poszukiwac´ przede wszystkim akt
zwia˛zanych z obecnos´cia˛ na terytorium Indii około 20 tys. Polako´w w czasie II
wojny s´wiatowej10. Przeprowadzona kwerenda, przede wszystkim na podstawie
indekso´w do wspomnianego zespołu (Foreign Department) oraz Home Office
(odpowiednik Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych), kto´rej wyniki zawieraja˛
zała˛cznik nr 1 i 2, pozwala na stwierdzenie, z˙e takz˙e po zakon´czeniu I wojny
s´wiatowej Indie były terenem, na kto´ry napływali liczni Polacy z Rosji obje˛tej
wrzeniem rewolucji bolszewickiej. Dla bardzo wielu spos´ro´d nich indyjski port
w Bombaju był jedynym oknem na s´wiat i miejscem, z kto´rego moz˙na było
odpłyna˛c´ do Europy. Materiały zwia˛zane z obecnos´cia˛ spraw polskich w Indiach
w wieku XIX nie maja˛ wie˛kszego znaczenia historycznego. Nie moz˙na natomiast
odnies´c´ tego stwierdzenia do akt powstałych w okresie po´z´niejszym. By dokonac´
włas´ciwej merytorycznie oceny, nalez˙y rozpocza˛c´ od stwierdzenia, z˙e w zbiorach
archiwo´w polskich, gło´wnie Archiwum Akt Nowych, nie wyste˛puja˛ materiały
zwia˛zane z obecnos´cia˛ polska˛ w Indiach po 1918 r. Jedynie w materiałach
przekazanych ostatnio do Archiwum MSZ RP ze Stano´w Zjednoczonych znajduje
sie˛ jednostka zawieraja˛ca kopie raporto´w polskiego konsulatu w Bombaju z roku
1939. Lepiej nieco wygla˛da sytuacja z tym zwia˛zana w Archiwum Instytutu
Polskiego i Muzeum Generała Sikorskiego w Londynie. Przechowywane sa˛ tam
szcza˛tki materiało´w archiwalnych zwia˛zanych z polska˛ obecnos´cia˛ w Indiach
w czasie II wojny s´wiatowej. Sa˛ to akta delegata Ministerstwa Wyznan´
Religijnych i Os´wiecenia Publicznego w Indiach (0,3 m.b.), Ministerstwa Pracy
i Opieki Społecznej dotycza˛ce utrzymania dzieci polskich, akta Eugeniusza i Kiry
Banasin´skich zwia˛zane z Konsulatem Generalnym w Bombaju (0,18 m.b.), akta
S.Dzie˛gielewskiego — superintendenta obozu polskiego w Panchgani oraz nieco
9
National Archives of India. Annual Report 1992, New Delhi 1993, s. 5.
˙ aron´, Wojenne losy ludnos´ci polskiej na obczyz´nie w latach 1939–1947, WarszaZ. Z
wa–Londyn 1994, podana została cyfra 18 000 (s. 116). Praca ta w odniesieniu do obecnos´ci polskiej
w Indiach nie jest jednak oparta na archiwaliach.
10
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
161
akt w kolekcji: Osiedla polskie w Afryce, zwia˛zanych z działalnos´cia˛ przedstawicieli rza˛du polskiego w Indiach11. Sa˛ to w sumie bardzo nieznaczne ilos´ci
materiało´w archiwalnych, kto´re w pewnym stopniu uzupełniaja˛ pod tym
wzgle˛dem zbiory polskie na Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii. ,,[...] Ws´ro´d
ogromnej ilos´ci akt polskich przechowywanych w Hoover Institution on War,
Revolution and Peace wyste˛puja˛ materiały archiwalne, gło´wnie Konsulatu
Generalnego RP w Bombaju, dotycza˛ce repatriacji Polako´w z Indii po I i w czasie II wojny s´wiatowej. Materiały te znajduja˛ sie˛ gło´wnie ws´ro´d akt Ambasady
RP w Londynie i Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Zwia˛zane sa˛ one takz˙e ze
stosunkami polsko-indyjskimi w okresie mie˛dzywojennym [...]’’12.
W tych warunkach zabezpieczenie przed fizyczna˛ likwidacja˛, a potem,
udoste˛pnienie polskim badaczom archiwalio´w indyjskich, obrazuja˛cych przede
wszystkim wojenne losy Polako´w, winno stac´ sie˛ naszym waz˙nym zadaniem.
Zała˛cznik nr 1 do niniejszego tekstu zawiera pełny wykaz akt Departamentu
Zagranicznego brytyjskiego Rza˛du Indii, kto´re dotyczyły Polski i Polako´w.
Skomplikowana procedura udoste˛pniania tych materiało´w archiwalnych nie
pozwoliła mi na zapoznanie sie˛ ze wszystkimi z´ro´dłami, gło´wnie w celu
stwierdzenia stanu procentowego zachowania. Stwierdzic´ moge˛, z˙e z tego
wykazu przechowywanych jest w New Delhi około 40%. Cze˛s´c´ tych materiało´w
nie jest jeszcze doste˛pna do badan´ historycznych (akta opatrzone klauzula˛
closed, o udoste˛pnianiu kto´rych decyduje minister spraw zagranicznych). Brak
tu jednak konsekwencji, gdyz˙ np. materiały na temat wspo´łdziałania wywiadu
´ rodkowym Wschodzie (File No 654/F/39) w Lonpolskiego i brytyjskiego na S
dynie z pewnos´cia˛ zostały zakwalifikowane do akt najpilniej strzez˙onych,
a w Delhi nie czyniono problemo´w z ich udoste˛pnianiem. Nie miałem natomiast
takiej moz˙liwos´ci w wykorzystaniu akt wyste˛puja˛cych w indeksie dos´c´ obficie,
kto´re dotycza˛ sprawy ewakuacji Polako´w z Kazachstanu. Zachowało sie˛ natomiast sporo (i to udoste˛pnianych) akt dotycza˛cych polskich obozo´w na terytorium Indii, kto´re jako pierwsze udzieliły gos´ciny tysia˛com polskich uchodz´co´w
z Rosji, w tym kilku tysia˛com dzieci.
Polonika w zbiorach Archiwum Narodowego Indii wyste˛powac´ zacze˛ły na
wie˛ksza˛ skale˛ dopiero po roku 1918. Na uwage˛ zasługuja˛ materiały archiwalne,
kto´re dotycza˛ sytuacji Polako´w — byłych obywateli pan´stw zaborczych, kto´rzy
znalez´li sie˛ w Azji i czynili starania o powro´t do ojczyzny. Dla władz
administracyjnych Indii ła˛czyło sie˛ z tym wiele trudnos´ci wymagaja˛cych
odgo´rnych regulacji. Jez˙eli bowiem sytuacja Polako´w byłych poddanych Rosji
11
Guide to the Archives of the Polish Institute and Sikorski Museum, t. 1, London 1985, s. 76,
104–105, 146, 339.
12
Hoover Institution Archives Poland, Ambasada (Great Britain), oprac. H. Dworakowski,
R. Bulatoff, Stanford University 1988, s. 17.
162
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
nie nastre˛czała wie˛kszych problemo´w, to z Polakami byłymi poddanymi
niemieckimi, uwie˛zionymi w jenieckich obozach na terenie Indii, sprawa
wygla˛dała juz˙ inaczej. Władze brytyjskie podejrzewały, z˙e cze˛s´c´ Niemco´w,
podaja˛c sie˛ za Polako´w, pragnie w ten sposo´b ułatwic´ sobie powro´t do Europy.
Dane na ten temat, np. w j.a. File No 83–84 z 1920 r., to tylko jeden z wielu
przykłado´w skomplikowanych loso´w Polako´w po I wojnie s´wiatowej. Najwaz˙niejsza była jednak sprawa repatriacji Polako´w uciekiniero´w z Rosji (np. File No
10–69–M z 1923 r.). Jest to zagadnienie zasługuja˛ce na powaz˙ne potraktowanie
w polskiej historiografii, tym bardziej z˙e ła˛czy sie˛ ono ze stosunkami polskosowieckimi i aktywnos´cia˛ bolszewiko´w na tym terenie (np. File No 32 z 1920 r.;
No 1091–M z 1923 r.; File No 287–Y z 1920 r.). Dla pełniejszej charakterystyki
tych materiało´w archiwalnych podac´ nalez˙y, z˙e nie brak w nich tez˙ spraw
mniejszej wagi, zwia˛zanych gło´wnie z ekstradycja˛ oso´b, kto´re dopuszczały sie˛
przeste˛pstw czy tez˙ prostytutek polskiego pochodzenia. Sprawa jednej z nich
trafiła nawet na biurko brytyjskiego ministra spraw zagranicznych lorda Curzona
(File No 379 z 1922 r.).
Z okresu mie˛dzywojennego pochodzi dos´c´ pokaz´na grupa akt dotycza˛ca
stosunko´w polsko-indyjskich, co ła˛czyło sie˛ zazwyczaj z procedura˛ rozszerzania
na Indie traktato´w zawieranych przez Polske˛ z Wielka˛ Brytania˛. Materiało´w na
ten temat jest sporo i dotycza˛ one gło´wnie spraw osiedlen´czych (np. File No
349–X z 1937 r., File No 2(3)X z 1932 r.), a przede wszystkim handlowych
(np. File No 377–I/32). Sprawy zwia˛zane z ruchem osobowym, w tym turystycznym, nie wyczerpuja˛ jeszcze kwestii zwia˛zanych z obecnos´cia˛ polska˛ na tym
terenie. Interesuja˛ca jest np. j.a. (File No 280–X z 1937 r.) zawieraja˛ca
informacje˛ na temat akcji podje˛tej przez Muslim Educational Conference
Aligarh w podzie˛kowaniu za pozytywny stosunek rza˛du polskiego w sprawie
budowy w Warszawie meczetu.
Sprawy najwaz˙niejsze ła˛cza˛ sie˛ z okresem II wojny s´wiatowej. Mamy tu juz˙
do czynienia z powaz˙nymi ilos´ciami materiało´w archiwalnych, kto´re powinny
stac´ sie˛ doste˛pne polskiej nauce historycznej w postaci mikrofilmo´w. Tytułem
przykładu omo´wimy kilka j.a. Zacza˛c´ trzeba jednak od uwagi, z˙e decyduja˛cy
wpływ na sposo´b, w jaki traktowane były sprawy polskie w Indiach, wywierały
oficjalne czynniki brytyjskie. Dla Brytyjczyko´w natomiast w pierwszym okresie
II wojny s´wiatowej Polacy byli waz˙nym sojusznikiem, lecz masa oso´b cywilnych, kto´re chciały otrzymac´ prawo pobytu w Wielkiej Brytanii i na terenach
przez nia˛ zarza˛dzanych, była problemem. Dlatego tez˙ wste˛pem niejako do
tematu: Polacy w Indiach w czasie II wojny s´wiatowej, musi byc´ znajomos´c´
z´ro´deł brytyjskich. Pos´rednio materiały na ten temat zawieraja˛ i akta Archiwum
Narodowego Indii, np. File No 20(2)–W (secret) z 1940 r. Poles in the UK.
Mimo wielu obaw i zastrzez˙en´, napływaja˛cych licznych Polako´w nie moz˙na
było pozostawic´ bez pomocy. W tej sytuacji spowodowano podje˛cie odpowiednich działan´ przez polski konsulat w Bombaju oraz dopuszczano na teren Indii
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
163
specjalne misje kilku ministerstw. W Indiach powstał Polish Relief Committee,
kto´rego działalnos´c´ wspierały władze Indii. Uwage˛ historyko´w zwro´cic´ nalez˙y
na j.a. Lists of Polish refugees who arrived at Bombay from time to time from
various parts of the world, File No 186–X–40 (secret), w kto´rej zawartych jest
bardzo wiele fakto´w s´wiadcza˛cych o tym, z˙e Polako´w przyjmowano w Indiach
˙ ydo´w. Te
mimo wszystko z˙yczliwie, obawiaja˛c sie˛ w zasadzie jedynie napływu Z
obawy wydaja˛ sie˛ zrozumiałe, jes´li sie˛ uwzgle˛dni fakt, z˙e Indie były wtedy
krajem o znacznym procencie ludnos´ci wyznania muzułman´skiego. Anglicy
˙ ydo´w do Palestyny. W tych
zreszta˛ radzili sobie z tym problemem, odsyłaja˛c Z
warunkach jednak działalnos´c´ polskiego konsulatu musiała obfitowac´ w momenty trudne (np. File No 18(27)–W z 1940 r.), a od jego osia˛gnie˛c´ uzalez˙niony był
przeciez˙ los powaz˙nej liczby Polako´w, kto´rzy przybywali do Indii. Dla wielu
z nich trzeba było znalez´c´ schronienie i ułatwic´ im zdobycie s´rodko´w do z˙ycia
(File No 49(26)–W (secret) z 1941 r.).
Najbardziej znanym faktem historycznym, zwia˛zanym z polska˛ obecnos´cia˛
w Indiach w czasie II wojny s´wiatowej jest organizacja obozo´w dziecie˛cych.
Przyznac´ nalez˙y, z˙e w tym wypadku Polska i Polacy otrzymali od władz
i społeczen´stwa Indii ogromna˛ pomoc, kto´ra uratowała z˙ycie kilku tysia˛com
polskich dzieci. Było to moz˙liwe dzie˛ki powołaniu Polish Children ´s
Maintenance Fond, do czego doszło w roku 1942. Komitet zarza˛dzaja˛cy tym
funduszem tworzyły bardzo waz˙ne osobistos´ci z˙ycia indyjskiego, a jego działalnos´c´ wspierało finansowo wiele oso´b. Spraw tych dotyczy j.a. o sygn. File No
276(8)–X/1942 r., zawieraja˛ca informacje na temat kilkunastu tysie˛cy dzieci
polskich, kto´re dzie˛ki temu, z˙e w Indiach stworzono dla nich trzy obozy, mogły
przez˙yc´ wojne˛. W kaz˙dym razie nazwy miejscowos´ci, w kto´rych dzieci te
przebywały, a docierały do nich bardzo cze˛sto w stanie skrajnego wyczerpania,
zasługuja˛ na szersza˛ popularyzacje˛ w naszym kraju. Najwie˛kszy obo´z był
w Kolhapur, gdzie stworzono warunki do pobytu ponad 5000 dzieci. Spos´ro´d
kilkunastu jednostek dotycza˛cych tego problemu wskaz˙my na jedna˛: File No
276–X/1942: Entry into India of Polish Children evacuees from Russia. Zawiera
ona tym razem dane dotycza˛ce aktywnos´ci polskich agend rza˛dowych na terenie
Indii (obok działalnos´ci konsularnej funkcjonowanie placo´wki Ministerstwa
Opieki Społecznej).
Waz˙nym wa˛tkiem pojawiaja˛cym sie˛ w aktach indyjskich jest sprawa kierowania do Polskich Sił Zbrojnych Polako´w przebywaja˛cych w tej cze˛s´ci s´wiata (np.
File No 276(4)–X/1942). Wbrew pozorom nie była to sprawa prosta, m.in. ze
wzgle˛du na bardzo ro´z˙ne zachowania i cele działania naszych rodako´w (nie
wszyscy mys´leli o ofiarnej walce pod hasłem Za wolnos´c´ nasza˛ i wasza˛). Jest to
takz˙e sprawa, kto´ra znajduje odzwierciedlenie w aktach archiwum.
Rejestracja˛ poloniko´w zostały obje˛te akta az˙ do roku 1955. W tym czasie
w stosunkach polsko-indyjskich wyste˛puja˛ dwa okresy. Cezura˛ jest oczywis´cie
moment odzyskania przez Indie niepodległos´ci. Wspo´lne dla obu tych okreso´w
164
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
sa˛ sprawy zwia˛zane z likwidacja˛ polskich obozo´w, kto´re w Indiach powstały
w czasie wojny. Wtedy tez˙ zaznaczyła sie˛ obecnos´c´ polska, zwia˛zana z przejazdem przez Indie Polako´w, kto´rzy przez port w Bombaju wracali do ojczyzny.
Materiały na ten temat wyste˛puja˛ w kilkunastu j.a., m.in.: File No 16(4)–Eur.
z 1947 r. i F 29–34/45–Poll/evn z 1945 r. (ta j.a. dotyczy utworzenia Polish
Refugees Welfare Committee in India jako konsekwencji cofnie˛cia uznania
przez rza˛d brytyjski polskiemu rza˛dowi emigracyjnemu w Londynie).
Materiały archiwalne wytworzone po 1947 r. dotycza˛ nawia˛zania stosunko´w
polsko-indyjskich i obejmuja˛ wiele płaszczyzn wspo´łpracy. Nie sa˛ to duz˙e ilos´ci
archiwalio´w, i dlatego wydaje sie˛ zasadne, z˙e nalez˙y zamo´wic´ ich mikrofilmy,
mimo iz˙ w zbiorach polskich znajdujemy analogiczne materiały.
Poszukiwałem takz˙e poloniko´w w zespole Home Department, w kto´rym
przewaz˙aja˛ sprawy dotycza˛ce konkretnych oso´b. Istnieje jednak obawa, z˙e stan
ilos´ciowy zachowania akt tego zespołu jest jeszcze mniejszy, niz˙ w przypadku
departamentu spraw zagranicznych. Lista nr 2 zawiera wykaz sygnatur akt
dotycza˛cych Polski i Polako´w w tych aktach Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych.
Stoja˛c w obliczu fizycznej niemoz˙liwos´ci dotarcia do kaz˙dej z j.a., kto´re mnie
interesowały, zdecydowałem sie˛ na sporza˛dzenie pełnego ich wykazu, zgodnego
z informacjami zawartymi w indeksach. W trakcie rozmo´w z kierownictwem
archiwum ustalono, z˙e zwro´ce˛ sie˛ do naczelnego dyrektora archiwo´w pan´stwowych z wnioskiem dotycza˛cym oficjalnego przekazania Indiom sporza˛dzonych
przeze mnie wykazo´w, w celu ostatecznego stwierdzenia stanu zachowania oraz
liczby klatek mikrofilmowych, kto´re powstałyby po ich sfilmowaniu. Strona
indyjska proponuje w tym wypadku wzajemna˛ wymiane˛ mikrofilmo´w, oczywis´cie po przeprowadzeniu dosyc´ ucia˛z˙liwej pracy przez polskich archiwisto´w nad
wskazaniem dokumento´w dotycza˛cych Indii w naszych zbiorach. Bez wzgle˛du na
przyszłe ustalenia, Hindusi juz˙ teraz sa˛ gotowi wykonac´ mikrofilmy interesuja˛cych nas materiało´w.
Działalnos´c´ merytoryczna˛ instytucji uzupełnia w znacznym zakresie Nehru
Memorial Museum and Library. Archiwum Narodowe Indii koncentruje swa˛
uwage˛ na aktach i ich two´rcach, władzach centralnych pan´stwa. Kierowane jest
przez jednego z najwybitniejszych historyko´w indyjskich, przewodnicza˛cego
Indian Council of Historical Research, prof. Ravindera Kumora; pozostaje
przykładem organizacji społecznej, pełnia˛cej waz˙na˛role˛ w procesie gromadzenia,
opracowywania i udoste˛pniania materiało´w archiwalnych i bibliotecznych oraz
prowadza˛cej aktywna˛ działalnos´c´ muzealna˛ i edukacyjna˛.
Muzeum pos´wie˛cone Jawaharlalowi Nehru mies´ci sie˛ w budynku be˛da˛cym
jego rezydencja˛ az˙ do s´mierci w 1964 r. Decyzje˛ utworzenia tej instytucji podja˛ł
rza˛d indyjski. Rozpocze˛ła ona swa˛ działalnos´c´ 14 XI 1964 r. Na potrzeby
biblioteki i archiwum wybudowano bardzo nowoczesny budynek, w kto´rym
wszystko odpowiada najwyz˙szym s´wiatowym standardom przechowywania
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
165
i opracowywania zbioro´w. Estetyka i nowoczesnos´c´ wne˛trz bardzo kontrastuje
pod tym wzgle˛dem z sytuacja˛ w Archiwum Narodowym.
Od 1 IV 1966 r. działa zarza˛d tej instytucji pod nazwa˛ Nehru Memorial
Museum and Library Society. Pierwsza˛ jego przewodnicza˛ca˛ została Indira
Gandhi. Był to bardzo pote˛z˙ny protektorat, kto´rego efekty sa˛widoczne na kaz˙dym
kroku. Pomijaja˛c nadzwyczaj interesuja˛ca˛ ekspozycje˛ muzealna˛ i zbiory biblioteczne, kto´re skupiaja˛ sie˛ na problemach wspo´łczesnej historii Indii z działami
pos´wie˛conymi członkom rodziny Nehru, skoncentruje˛ uwage˛ na zbiorach
archiwalnych i zwia˛zanej z nimi działalnos´ci13. Zbiory archiwalne dziela˛ sie˛ na
dwie kategorie: instytucji i organizacji społecznych i politycznych oraz oso´b
prywatnych. Ws´ro´d tych pierwszych najwaz˙niejsze znaczenie posiadaja˛ historyczne zbiory archiwalne partii rza˛dza˛cej w Indiach, tj. Kongresu Narodowego. Sa˛
to materiały z lat 1885, 1917–1970 (All India Congress Committee). Zgromadzono akta 73 organizacji politycznych i społecznych z obszaru całego pan´stwa, np.
Socjalistycznej Partii Indii (1951–1961), National Council of Women in India
(1938–1969), Peasant Movement (1929–1949), Servants of India Society
(1879–1976), All India Trade Union Congress (1925–1950), Tamil Nadu
Congress Committee (1906–1977).
Zestawienie dowodzi, z˙e instytucja gromadzi z´ro´dła o podstawowym znaczeniu dla badan´ nad dziejami politycznymi kraju, be˛da˛c pewnego rodzaju archiwum
wieczystym dla instytucji politycznych, zwia˛zkowych i społecznych Indii, co
samo w sobie jest interesuja˛cym przykładem rozwia˛zania problemu przechowywania tego rodzaju materiało´w archiwalnych (wytwarzanych gło´wnie przez partie
polityczne). Przykład ten zasługuje na uwage˛, gdyz˙ nasze partie polityczne be˛da˛
musiały rozwia˛zac´ takz˙e problem wieczystego przechowywania swoich materiało´w archiwalnych.
Materiały archiwalne oso´b prywatnych to przede wszystkim spus´cizny
członko´w rodziny Nehru, az˙ trzech premiero´w tego kraju! W sumie zgromadzono
materiały archiwalne po ponad trzystu osobistos´ciach indyjskiego z˙ycia publicznego; najwie˛ksza˛ kolekcje˛ pan´stwa. Do działu zbioro´w prywatnych zalicza sie˛
jeszcze dwie kategorie materiało´w: luz´ne dokumenty z˙ycia publicznego oraz tzw.
oral history transcripts. Ta ostatnia forma aktywnos´ci archiwo´w jest u nas niemal
zupełnie pomijana (kiedys´ na wie˛ksza˛ skale˛ robiło to byłe CA KC PZPR).
W Nehru Memorial zgromadzono 2526 wywiado´w z 822 znanymi postaciami
z˙ycia publicznego w pan´stwie oraz politykami zagranicznymi (m.in. z Willym
Brandtem, Ludwigiem Erhardem, Reza˛ Pahlavi itp.). Sa˛ ws´ro´d tych oso´b takz˙e
przedstawiciele polskiego z˙ycia naukowego i kulturalnego.
13
Nehru Memorial Museum and Library, b. d. w., Printed by Maya Enterprises, New Delhi; Nehru
Memorial Museum and Library. Manuscript Division. Collection of private papers and oral history
transcripts, b. d. i m. w.
166
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
Wydzielona˛ cze˛s´cia˛ zbioro´w jest Library of photographs, kto´rych zgromadzono ponad 57 000. Wspomniec´ nalez˙y o zbiorach mikrofilmo´w i mikrofisz (akt
i materiało´w indyjskich i zagranicznych). W tym zakresie jednym z najwie˛kszych
przedsie˛wzie˛c´ jest mikrofilmowanie prasy indyjskiej przechowywanej w zbiorach
brytyjskich (co oznacza, z˙e na miejscu nie uchroniono jej w przeszłos´ci od
zniszczenia) oraz pomniko´w pis´miennictwa w je˛zykach regionalnych. To ogromny i bardzo waz˙ny problem dla instytucji pos´wie˛caja˛cej swa˛ działalnos´c´
inspirowaniu badan´ oraz tworza˛cej ich baze˛ z´ro´dłowa˛. Instytucja ta, o charakterze
prywatnym (wybudowane przez pan´stwo obiekty zostały naste˛pnie przekazane
narodowi), ma dos´c´ elitarny charakter. Jej członkami sa˛zazwyczaj intelektualis´ci,
a korzystanie ze zbioro´w jest płatne14.
W trakcie wizyty zostałem przyje˛ty przez dyrektora prof. R. Kumora, kto´remu
przekazałem interesuja˛ce go informacje o archiwach polskich.
Kolejna wizyta miała miejsce w Indira Ghandi National Centre for the Arts.
Z wielka˛ duma˛ gospodarze prezentowali mi te˛ kolejna˛ instytucje˛ i poczynili
starania, aby wraz˙enia wyniesione z tej wizyty były trwałe i okazałe. Zaproszenie
do tej instytucji stało sie˛ okazja˛ do pokazania cudzoziemcowi wyposaz˙enia
i organizacji oraz metod pracy odpowiadaja˛cych standardom s´wiatowym15. Jedna
z komo´rek organizacyjnych Centrum, tj. Cultural Archives, pełni waz˙na˛ role˛ jako
placo´wka archiwalna, kto´ra koncentruje swa˛ uwage˛ na przekazach z´ro´dłowych
dotycza˛cych kultury Indii.
Centrum, pos´wie˛cone pamie˛ci zamordowanej w 1986 r. Indiry Ghandi,
powołane zostało w celach praktycznych: ukonstytuowanie tak kosztownej
instytucji było wyrazem us´wiadomienia faktu, z˙e przyszłos´c´ Indii zalez˙y
w stopniu powaz˙nym od integracji kulturalnej jej mieszkan´co´w. Niepowodzenie
z pro´ba˛ wprowadzenia je˛zyka hindi jako ogo´lnopan´stwowego dowiodło, z˙e
poczucie toz˙samos´ci narodowej tworzyc´ be˛dzie moz˙na skuteczniej poprzez
poszanowanie wyste˛puja˛cych na obszarze tego ogromnego kraju ro´z˙nic kulturowych (w konstytucji Indii az˙ 14 je˛zyko´w zostało uznanych za narodowe).
Dla zabezpieczenia i stworzenia warunko´w maksymalnej popularyzacji
przekazo´w z´ro´dłowych dotycza˛cych kultury powstało archiwum wyposaz˙one
w najnowoczes´niejsze urza˛dzenia ze skanerem i technika˛ CD–ROM-o´w wła˛cznie.
Decyzja˛rza˛du Indii instytucja ta została uznana za pan´stwowa˛agencje˛, w zakresie
działania kto´rej znajduja˛ sie˛ wszelkie sprawy zwia˛zane z tworzeniem National
Data Bank on Arts, Humanities and Cultural Heritage. Centrum posiada
moz˙liwos´c´ bezpos´redniego przekazu do obligatoryjnego wykonywania władzom
stanowym stosownych zalecen´ zwia˛zanych z tworzeniem tego systemu informacyjnego.
14
Nehru Memorial Museum and Library. Rules and Regulations, mps.
Indira Gandhi National Centre for the Arts, New Delhi 1992; Kala Nidhi, Indira Gandhi
National Centre for the Arts, b. d. w., Thomson Press.
15
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
167
Materiały zgromadzone w archiwum tej instytucji dotycza˛ wszystkich dziedzin kultury i sztuki ła˛cznie z filmoteka˛ i fonoteka˛ narodowa˛. Dzie˛ki rozwinie˛tej
bazie reprograficznej istnieje znaczna łatwos´c´ rozwijania działalnos´ci popularyzatorskiej i udoste˛pniania posiadanych materiało´w. Te moz˙liwos´ci
Centrum zache˛ciły UNESCO do upowszechnienia osia˛gnie˛c´ i sukceso´w indyjskich ws´ro´d innych pan´stw azjatyckich. Duz˙e osia˛gnie˛cie Centrum stanowiło
zorganizowanie w 1991 r. mie˛dzynarodowej konferencji pos´wie˛conej owej
problematyce16. Celem działalnos´ci UNESCO na tym obszarze jest popularyzowanie koncepcji zabezpieczania całego dorobku kulturalnego narodo´w azjatyckich, bez wzgle˛du na forme˛ fizyczna˛ jego wyste˛powania. Okazuje sie˛, z˙e i w tej
dziedzinie rola archiwo´w jest bardzo powaz˙na.
Pocza˛tki Archiwum Bombaju (The Bombay Archives), starszego aniz˙eli
Narodowe, sie˛gaja˛ 1821 r.17 Warto byłoby sprawdzic´, na ile akta lokalne
uzupełniaja˛ obraz polskiej obecnos´ci na obszarze Indii, kto´ry wyłania sie˛ na
podstawie znajomos´ci akt rza˛du centralnego. Czy w aktach tego archiwum
znajduja˛ sie˛ polonika, kto´rych los moz˙e okazac´ sie˛ niepewny? Niestety, w New
Delhi nie zdołałem zebrac´ wiadomos´ci o zasobie tego archiwum. Nalez˙y wie˛c
zastanowic´ sie˛ nad celowos´cia˛ zapytania o moz˙liwos´c´ przeprowadzenia dla nas
odpowiedniej kwerendy lub oddelegowania w tym celu specjalnego wysłannika.
Nawia˛zanie kontakto´w i wymiana dos´wiadczen´ z archiwistyka˛ indyjska˛
powinno miec´ dla nas waz˙ne znaczenie z punktu widzenia obrony naszego
stanowiska w sprawie zasad mie˛dzynarodowego rozmieszczenia materiało´w
archiwalnych. Pogla˛dy nasze sa˛ bardzo zbliz˙one w tej materii. Nie jest wie˛c
wykluczone, z˙e moz˙emy zajmowac´ wspo´lne stanowisko w sprawie zwrotu do
kraju wytworzenia materiało´w archiwalnych przeje˛tych przez pan´stwa — byłe
metropolie kolonialne czy tez˙ władze okupacyjne. Kolejne szanse wspo´łpracy
stwarzaja˛ zagadnienia konserwatorskie.
16
Consultation Meeting of Experts of UNESCO Member Countries of South and South–East Asian
Region for Networking of Specialised Information System on Cultural Heritage. Final Report, New
Delhi 1991.
17
The Hand Book of the Bombay Archives, Compilated by Sanjiv P. Desaj, Bombay 1978,
B. A. Department of Archives. Government of Maharashtra.
168
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
ANEKS 1
THE GOVERNMENT OF INDIA. THE FOREIGN DEPARTMENT
(FOREIGN AND POLITICAL DEPARTMENT, THE EXTERNAL FOREIGN
AFFAIRES DEPARTMENT, THE MINISTRY OF EXTERNAL AFFAIRES)
1836:
6 June 1836, Nos 33, Cons. PC (Russian Emperors threat to destroy the citadel of
Warsaw)
1834:
23 Jan 1834, Nos 11–12, Cons. PC (Polish fugitives)
1850–1859:
27 III 58, Nos 22, Cons. S. C. (Russian(s). New post established... Language of the...
residents of Warsaw, on the subject of the Indian mutiny. Despatch to Secret
Committee N. 14 of 1858)
1870–1875:
April 1874, Nos 116–146, Cons. Sec (Warsaw, Her Majesty Consul General despatch...)
1876–1879:
July 1877, Nos 99–100, Cons. Genl. B (Warsaw. Gerard (Capitan M. G.) Claim of, to
travelling alowance...)
1885–1889:
April 1887, Nos 120–145, Cons. Sec. F
(Polish news-paper. Russia. Letters from...)
1902:
Branch Sec. F, Month. Jan. Nos 103–104, Page 43 (Report... regarding Poland, and the
power of Russia for offence abroad notwithstanding these home troubles...)
1903:
Branch Extl. Months Sept. Nos 92, Page Part B (Chrapkowsky Mr... emigration to be
discouraged)
1911:
Genl.–Oct–9–Part B (Warsaw. Passports. Refusal.. to grant... to certain persons
claiming to be British Indian subjects)
1919:
War.–Oct–297–298–Part B (Poles) (Mackowiah, S. Petition from, a prisoner of war...,
claiming Polish nationality and praying for the release)
War.–Oct. 369–426–Part B (secret) (Poland-Affairs in. Eastern Reports Nos LXVIII–CXXIV)
War.–Oct–297–298–Part B (Treatment of persons recognised by the National Committee or the Polish Consulate as... Polish citizens)
1920:
Extl. Dec–32–Part B (secret)
(Martiny, Dr. India Office print regarding the serious difficulty... in crossing from
Russia to Polish lines and Bolshevik activities)
Extl. Dec. 18–Part B (secret) (Military reports regarding the situation in Poland... and
Bolshevik activities in)
Extl. Dec–503–507–Part B — secret (Situation in Poland as reviewed by
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
169
M. de Skrzyn´ski, the Under Secretary of State)
Extl. June–83–84–Part B (Treatment to be accorded to persons claiming Polish
nationality)
Extl. June 83–84–Part B (Repatriation of... certain Polish Subject)
1921:
Extl. Jan. 207–210–Part B (Sanction to the refund... of money... expended on account of
certain refugees in Meshed)
Extl. Jan. 213–214–Part B. Nycz N. Desire of... to be employed at one of the universities
in India
Extl. Raduszienkovitch M. and Mme. Permission granted to Polish refugees...
Extl. Aug. 328–331–Part B Plebiscite Commission. Uper Silesia
1922–1923:
F. No 397 G (Poland–Banya, Haira Sura. Facilities for — to return to —)
F. No 714–I (Extradition Treaty)
F. No 235 (1)–X (Negotiation(s) between the Free City of Danzig)
F. No 1346–G (Passport and Visa. Polish visa regulations)
F. No 1060–M (Refugee(s). Incidence of expenditure... of Poles repatriated by the
s.s. ,,Prinz Friedrich Wilhelm’’)
F. No 657(2)–x. Turco-polish treaty... concluded at Lausanne on July 23rd, 1923
F. No 1065–M (Repatriation from India refugees claiming Polish nationality)
F. No 1087–M (Repatriation of... Polish refugee named Julian alias Abdulla
Glukhoski)
F. No 1065–M (Refugee(s). List of... repatriated by the India Office)
F. No 1111–M (Refugee(s). Arrangements for the repatriation...)
F. No 1078–M (Refugee(s). Disposal of the efrects... Hirsch and Stefanowitch)
F. No 150–M (Repatriation of... Michna Alexander)
F. No 1069–M (Repatriation of certain Russian and Polish refugees)
F. No 1062–M (Repatriation of... Polish refugees to Trieste)
F. No 1088–M (Repatriation. Departure of Colonel Laknovith...)
F. No 1091–M (Repatriation. Arrangements for...)
F. 407–G (Polish Citizen(s). Visa fees)
F. No 233–X (Polish interest(s). Arabistan and Southern Persia. Representation of... in...
by British Representatives
1924–1927:
File No 281(2)X of 1926 (secret). (Affairs in Poland)
File No 644(4)X of 1927 (Annual Report on Poland)
File No 634–X of 1924–1927. (Repatriation of Bozallo Stanisław to Trieste)
File No 32(4)–N of 1927 (secret). (Treaty between Poland and Persia)
File No 287–X of 1925. (Repatriation of Poles from India)
File No 374–F of 1927 (Repatriation of three Poles imprisoned at Kabul)
File No 287–X of 1924–1927. (Polish Refugees. Repatriation)
File No 301–G of 1926. (Polish Subjects)
File No 199–I of 1924 (Pole. Mr Mansukhalal and Monilal. Prohibition order of the
Bombay Government against the entry)
1928:
File No 12–X (secret). (Poland. Affairs in)
170
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
File No 24–X (Indian trade. Disabilities... owing to Indian ´s nonadherence to the
Anglo-Polish Commercial Treaty)
File No 97–X (secret). (Annual Raport on Poland)
File No 51–X (secret-printed). (Treaty of the renunciation of war...)
1929:
F. No 11–X (secret). (Poland. Affairs in...)
F. No 122–X (secret). (Poland. Annual Report on...)
F. No 18–X (secret). (Kellog Pact. Agreement between the Soviet and the Polish
Government to bring the... into immediate operation...)
F. No 178–F (Poles. Deportation of two who escaped from Afganistan...)
1930:
File No 9 and 9(2)–X (secret). (Poland. Affairs in...)
File No 9(3)–X (secret). (Poland. Annual Report on...)
File No 100–X (secret). (Poland. Annual Report on...)
File No 48(6)X (Extradition Treaty Anglo-Polish...)
1932:
File No 79–X (secret). (Poland. Affairs in...)
File No 256–X (Commercial Convention — between India and Poland)
File No 377–I (Commercial Convention... brought into force...)
F. No 2(3)–X (Extradition Treaty...)
1933:
File No 94–X (sec.) of 1932 (Poland. Annual Report on...)
File No 129–X (sec.). (Poland. Annual Report on... for 1932)
1934:
File No 4–X (secret) of 1934 (Poland. Affairs in...)
File No 18–X (secret). (Blue print concerning Russia and Poland)
File No 116–X (Certificate of origin. Enquiry by the Consul General at Bombay...)
File No 116–X (Custom concessions...)
File No 38–X (Extraordinary Treaty...)
File No 80–X (secret). (Annual Report on... for the Year 1933)
1935:
F. No 42–X (sec.). (Poland. Affairs in...)
F. No 33–G (sec.). (Consul at Calcutta. 1. Enquiry regarding the suitability of
Mr. Rajendra Singh for..., 2. Confirmation... of his appointment...)
F. No 166–X (Extradition Treaty...)
F. No 96–F (Poland. Consul for Rustomji Dubash... appointment of...)
1936:
File No 34–X (Rights of Polish Representatives in India...)
File No 27–X (secret). (FO blue print concerning Poland and Danzig)
File No 318(5)–G (secret). (Kraianska Miss Anna. His Majesty ´s Government request to
prevent the return to India)
File No 154–4 Passport(s) and Visa(s)
File No 318(4)G (secret) Isidore or Sroul, request to prevent... from visiting India)
File No 598–X (Shipments from India...)
File No 34–X (Polish Consular Representatives)
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
171
1937:
File No 349.X (Extradition Treaty. Accession of India...)
File No 280 X (Mosque in Warsaw. Request of the All-India Muslim Educational
Conference, Aligarh, far conveying to the Government of Poland the grateful feelings
a plot of land for construction of a...)
File No 288–X (Passports)
1938:
File No 491–X (Accession of India to the Anglo-Polish Civil Procedure Conventions)
File No 526–G (Nationality. Deprivation of...)
File No 109(26)G (secret). (Passports Instructions...)
1939:
File No 2/W. Secret (Poland. British and India Interest(s)...)
File No 123–W (secret). (Consul(s) Request... to grant permission for the despatch... of
warm clothes...)
File No 70/W (secret). (Decision of Swedish Government to safeguard the interests of
Poland in Germany...)
File No 310(42)–X (secret). (Question... as to whether India is bound by the pledge(s) to
Poland...)
File No 716–G Visa(s)
File No 86–X (Polish subjects in India... welfare of their relatives in Poland...)
File No 654–F (Question of collaboration between Polish and British Intelligence
organisations in Afganistan, Iran and Iraq)
File No 654 E (Polish Intelligence...)
File No 481–N (secret). (Polish Minister... appointment of... to the Government of Iraq
and Afganistan)
File No 670–X (Polish Relief Fund...)
File No 115 W (secret). (Polish Subjects in Afganistan... Request of... for passages to
proceed to France to join the Polish Army there)
File No 110(5)–X (Polish Tatra Society. Expedition to the Almora area...)
1940:
File No 11(468)–W (secret). (Poland-censorship...)
File No 7(9)–G (Cinema films... due to the war situation were returned to the Polish
Consulate...)
File No 18(4)–W (Consul(s). Complaint...)
File No 33(3)–W (Consuls request for help... to have medically examined the Polish
citizens... for purpose of recruitment in army)
File No 20(28)–W (secret). (Consul General... Arequest from... to inform him when it is
necessary to take action against any of his fellow countrymen...)
File No 580(2)–G. (FO circular... for the grant of British visas to Polish nationals to
enable them to enter British territory)
File No 33(2)–W (Refugees. Grant of permission to the Polish Relief Committee, India,
for export of prohibited goods for Polish refugees and war victims)
File No 9(4)–G (secret). (Request of the Consul General... for information regarding
Polish citizens who are liable for military service)
File No 33/41–W (secret). (Proposed admission into India of Polish consular officers
and their families in Rumania... Proposal dropped)
172
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
File No 580(2)–G (The grant of British visas to Polish nationals...)
File No 18(27)–W (Complaint by the Polish Consul General... regarding delay in the
delivery of letters adressed to him by his nationals in Kabul...)
File No 18(20). (Complaint by the Consul General... about the censorship of a letter...)
File No 11(139)–W secret. (Censorship interception...)
File No 33–W (secret). (War. Request of a Polish Legation in Shanghai for assistance in
providing recruits with transportation to Bombay...)
File No 545–X. (Question of Poland and propaganda in Panjim...)
File No 780–N (secret). (Volunteer Organisations...)
File No 454–X (secret). (Polish Passports... a watch over arrival of Soviet Agents
possesing...)
File No 186–X (secret). (Lists of Polish refugees who arrived at Bombay... from various
parts of the world)
File No 986–X. (treatment of refugees by Bombay Police...)
File No 9(4)–G (secret). (Polish Citizens. Registration...)
File No 315–F. (Polish Consul Kabul...)
File No 13(4)–W. (Polish Doctors. Offer of services...)
File No 715–F. (Polish Engineer... Olecki in Afganistan...)
File No 13(8)W. (Polish Jews... Offer of services...)
File No 610–G. (Polish Passports...)
File No 33(2)–W. (Polish Relief Committee...)
File No 20(19)–W. (Polish Subjects...)
File No 20(22)–W (secret). (Suspect. Internment of Jan B. Werecki a Polish courier...)
File No 20(28)–W (secret). (Polish subjects... treatment...)
File No 32(2)–W. (Polish Refugees...)
File No 33–W (secret). (Polish Recruits...)
File No 560(2)–G. (FO Circular intimating the fee chargeable for the grant of British
visas to Polish nationals...)
File No 610–G. (Recognition by the Government of India of the certificates of identity
issued to Polish nationals...)
1941:
File No 1(12)G. Poland. Censorship Interception(s)
File No 381(6)–X. (Polish Specialist, Australia. Request... to stay in Bombay...)
File No 49(7)–W. (Polish Technicains. Employment...)
File No 49(26)–W. (Polish Volunteers — India. The question of employment of...)
File No 441–X (secret). (The resumption of Polish–Soviet diplomatic relations...)
File No 882–F. (Poland. Consul General...)
File No 26(12)–W/41. (Poles. German Occupied Polish Territories...)
File No 5–G. (Polish Children. Fee(s) in Scholls. Complaint that in schools in India were
being charged double fees for their education)
File No 381(3)–X. (Polish Citizens. South Africa...)
File No 318–X (secret). (Polish Refugees. Arrival in India...)
File No 381(4)–X (secret). (Polish Deportees. Kazachstan. Question of admission into
India of a large number of...)
File No 417–F. (Polish Engineer(s). Proposed employment of...)
File No 815–F. (Polish Chief Road Engineer...)
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
173
File No 695–X. (Polish Forces, Middle East. Question of affording assistance to Polish
Nationals who escaped from the U. S. S. R. ...)
File No 696–F (secret). (Polish Legation Kabul...)
File No 512–X. (Question of permission for Jadwiga Jedzejewicz to come to India...)
File No 385–X (secret). (Polish national day...)
File No 10(15)–G. (Polish Postal Service...)
File No 381(4)–X. (Polish Red Cross. Question of admission into India a large number
of Polish Refugees...)
File No 670–F (secret). (Polish Refugees Afganistan...)
1942:
File No 476–X (secret). (Polish Affairs...)
File No 120(LL)–G. (Issue of licence to Polish Consul(s)
File No 120–G. (Grant for export licence for a car for the use of Polish Legation
Teheran)
File No 30(15)–W. (Question of... Werecki, formely a Polish diplomatic courier...)
File No 476(2)–X (secret). (India Office Prints...)
File No 138–NP. (Muslims. Persecution of in Poland)
File No 49(7)–W. (List of Poles in Afganistan seeking employment in India)
File No 291(2)–X (Help for Poles in Russia)
File No 98–F. (Polish Children. Arrival...)
File No 276(7)–X. (Camps. Irregualar procedure adopted by the Polish Consul...)
File No 276(8)–X. (Polish Childrens Maintenance Fund Committee(s) Acceptance by
Foreign Secretary of invitation to serve on...)
File No 276(10)–X (secret). (Polish Refugees...)
File No 276(3)–X. (Polish Refugees in Burma)
File No 174–F. (Polish Consul at Kabul. Financial Help...)
File No 384–F. (Importation of cars...)
File No 276–X. (Polish Evacuees...)
File No 509–F (secret). (Polish Government. Agent in Kabul...)
File No 113–F (secret). (Polish Legation in Kabul)
File No 743–F. (Polish Meteorologist Stanz...)
File No 276(4)–X. (Polish Refugees... desirous of proceeding to Palestine to join the
Polish Force...)
File No 216(19)–G. Visa(s)
File No 212(14). (Travel facilities for U. K. to Mrs Norton (Czeczik)
File No 293–X (secret). (Polish Relief Expedition...)
File No 757–F. (Polish Representative Kabul...)
File No 294–X (secret). (Polish subject. Activities of... in Calcutta)
File No 228–F. (Import by... Mr Misiewicz)
File No 294–X. (Podlewski Michał. Activities of in Bombay)
File No 297–X. (Arrest of... Mr Bohdan Kaminski)
File No 49(3)–W (secret). (Polish Technicians. Employment...)
File No 291–X (secret). (Polish Union in India...)
File No 276(3)–X. (Polish Refugees in Burma)
File No 276–X. (Polish Evacuees)
File No 218(24)–G. (Polish Nationals)
174
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
File No 216(24)–G. (Polish Refugees. Grant of... for South Africa en route to USA to
certain...)
1943:
File No 42(9)–W (secret). (Censorship Interceptions and Polish People)
File No 53 (secret). (White Russian... Question of employment in Polish Forces...)
File No 444–F (secret). (Missing Officers... communique regarding...)
File No 16–F. P. (News)
File No 693–F (secret). (Representative at Kabul)
File No 20(2)–W. (Polish Army. Volunteers...)
File No 16(8)–X. (Polish Children ´s Camp. Jamnagar. Report of deaths in the ... at
Kolhapuar and...)
File No 37–F. (Polish Consul. Kabul)
File No 17–F. P. (Polish Consul General Bombay. Supply of... for the Magazine ,,Polish
News’’)
File No 3(232)–N. (Polish Legation. Teheran. Export. Permit refused...)
File No 433–N. (Appointment of Mr Strasburger as Polish Minister Middle East)
File No 996–X. (Polish Nationals... in U. S. Army)
File No 53(5)–W. (Royal Air Force... employment of Mr Soborowski in the...)
File No 634–X. (secret). (Polish Propaganda)
File No 626–X. (Polish Refugees, assistance...)
File No 28(6). Secret. (Polish Volunteers. Passage for...)
1944:
F. 26–5/44–Poll (Evn). (Ballachedi Camp. Increase in feeding of Polish children and
staff in...)
F. 26–6/44–Poll (Evn). (Grant of pocket money to children of all ages in Ballachedi
Camp and Panachgani)
F. 26–9–Poll (Evn). (Audit of accounts of Polish children in Ballachedi Camp...)
F. 26–15/44–Poll (Evn). (Arrangements for supply wheat products to Polish children...)
F. 31–34/44–Poll (Evn). (Budget Estimate(s) for Polish Refugee Camp, Kolhapur
F. 2–5/44–Poll (Evn). (Protector of Emigrants-Bombay: Non-Indian Evacuees)
F. 26–35/44–Poll (Evn). (Protector of Polish Children Ballachedi Camp, Jamnagar)
F. 26–36/48–Poll (Evn). (Protector for Polish Rest Centre at Panachagani-Imprest
money)
F. 15–1/44–Poll (Evn). (Report by Major A. S. Allen on the Polish Camps Kolhapur and
Ballachedi)
F. 26–13/44–Poll (Evn). (Report of Major Jaswant Singh to Polish camps with a view to
suggest measures against Malaria)
F. 29–1/44–Poll (Evn). (Viceroy ´s War Purpose Fund. Request for grant... to the Polish
Children Fund for making good the deficit in 1944)
F. 26–46/44–Poll (Evn). (Audit Report of accounts of amount paid by Govt. of India to
Polish Delegate, Bombay)
F. 31–4/44–Poll (Evn). (Purchase of miscellaneous equipment for Polish Refugee
Camp. Kolhapur)
F. 31–36/44–Poll (Evn). (Insurance... at Polish Refugee Camp. Kolhapur...)
F. 31–11/44–Poll (Evn). (Control of Malaria in Polish Refugee Camp, Kolhapur)
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
175
F. 31–27/44–Poll (Evn). (Grant of war allowance to Liaison Officer, Polish Refugee
Camp, Kolhapur...)
F. 26–25/44–Poll (Evn). (Cost of military rations supplied to Polish refugees)
1945:
F. 5–3/45–Poll (Evn). (Contributions for donors who promised to contribute of Polish
Children Fund)
F. 29–52/45–Poll (Evn). (Procedure for adjustment of expenditure on Poles in India in
consequence of abolition of office of Polish Consul General and Polish Delegate...)
F. 31–31/45–Poll (Evn). (Request from the Polish delegate. Bombay, that Polish
Refugees who had hitherto been residing outside the Polish Camps may be put on the
Camp’s register and paid the usual maintenance allowance and other allowances)
F. 26–37/45–Poll (Evn). (Funds of Govnt. of India to credit a various accounts in
books of Delegate of Polish Ministry of Social Welfare in India, Bombay
(in liquidation)
F. 26–13/45–Poll (Evn). (Polish Children Camp Ballachedi — Revised monthly
budget...)
F. 31–14/45–Poll (Evn). (Polish Refugee Camp, Kolhapur. Special repairs to...)
F. 31–87/45–Poll (Evn). (New Budget for Polish Children Camp...)
F. 29–34/45–Poll (Evn). (Formation of Polish Refugees Welfare Committee in India)
1946:
File No 543(10). (Poland. Information Series)
File No 561–X (Landing permit for Australia for Mr Moskwa and Mrs Gilza)
File No 61–X. (Polish Children ´s Fund)
File No 419–F. (Polish Consul at Kabul)
1947:
File No 30/48/Eur. (secret). (Poland. Blue Prints)
File No 34(20)–X (secret). (Budzinska, Miss Irena — particulars...)
File No 3–(8)–Eur. (secret). (Information Series)
File No 16(4)–Eur. (St. Ann ´s Convent. Rejection of the request... for the grant of
permission to incorporate into their congregation 7 Polish Girls out of 15 who are at
present in the Polish Refugee Camps, Kolhapur, to do the missionery work)
File No F. 27(5)–ATW. (Polish Jewish Refugee-Deportation)
File No 22–X. (Disposal of Polish refugees in India)
File No 16(3)–Eur. (Stephen S. Wise... deportation...)
1948:
File No 24(8) Eur. Secret. (Blue Prints)
File No 24(32)–Eur. (Information Series)
File No 60 R and I. (Reports from Poland)
File No 15(2) Eur. (Polish News Items)
File No 2(30)–Pt. (Recognition to the appointment of Albert Morski Consul General in
London with jurisdiction in the Dominion of India)
1949:
File No 3(4)–Eur. II. (Financial and trade agreement)
File No 3(3)–Eur. II (secret). (Question of exchange of diplomatic relations with
Poland)
File No 3. Eur. II (secret). (Information Series)
176
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
File No 3(6)–Eur. II. (Polish New Items)
File No 14(9). E.A. (secret). (Trade Agreement with Poland)
File No 1(12)–A.W.T.J. Secret. (Plan of the Polish Engineers for development of
Aircraft Industry in India)
File No 12(28)–Pt. (Disposal of the... Polish property in India)
File No 12(37)–Pt. (Polish Trade Delegation)
1950:
File No 3(3)–Eur.–II. (Blue Print(s))
File No 3–Eur–II. (Information Series)
File No 70–R and I. (Reports on Poland)
File No 6(18)–E.A. (Reports on Economic and Commercial)
File No 3(5)–Eur.II. (Trade Agreement. Renewal of...)
1951:
File No 3(1)–Eur.II (secret). (Blue Prints)
File No 3–Eur.II. Secret. (Information Series)
File No 3(1)–AWT (secret). (Polish Jew. Lebanon... who wanted to come to India)
1952:
File No E II/52/4612/62 (Miscellaneous correspondence...)
File No E II/52/4614/64 (secret). (Information Series)
File No 47 + and I/52 (Reports on Poland)
File No E II/52/2271/64 (Polish Banks...)
1953:
F. E. II/53/5551/64 (S). (Prospects on the propaganda trial in Poland)
F. E. II/53/1721/64 (S). (Proposal for exchange of diplomatic missions)
F. E. II/53/1061/64 (S). (Composition of the Central Committee of Polish United
Workers Party)
1954:
F. E II/54/1741/67 (S). (Agricultural and Industrial delegation to Poland)
F. E II/54/1361/64 (S). (Report by K.P.S. Menon on Poland)
F. E II/54/1541/65 (S). (Polish Communist Party — U.K.F.O. note on)
F. 15/174/–P.T.II/54 (Polish Embassy)
1955:
15(7)B Eur./55(S). 5th World Festival of Youth and Students at Warsaw).
15/15/–Eur./55(S). (Cultural exchange programm)
15(8)–Eur./55(S). (Proposal for establishment of direct telephon service between India
and Poland)
15(13)–Eur./55(S). (Visit to India by the Deputy Communication Minister of Poland)
15(6)–Eur./55(S). (Annual report by K.P.S. Memon, Ambassador of India in Moscow
related to Poland)
15(1)–Eur./55(S). (Polish Cultural Delegation — visit to India)
F.6(13)–Eur./55(S). (Prague-Warsaw Race — participation of Indian cyclists in)
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
ANEKS 2
Home Department
1941:
F.39/221/41–Poll (Ex)
F.39/143/41–Poll (Ex)
F.39/66/41–Poll (Ex)
F.39/53/41–Poll (Ex)
F.137/41–Poll (Ex)
F.39/273/41–Poll (Ex)
F.80/41–Poll (Ex)
F.39/130/41–Poll (Ex)
F.39/230/41–Poll (Ex)
F.17/961/41–Poll (Ex)
F.39/73/41–Poll (Ex)
F.39/304/41–Poll (Ex)
F.39/306/41–Poll (Ex)
F.39/210/41–Poll (Ex)
F.39/278/41–Poll (Ex)
F.39/206/41–Poll (Ex)
F.17/1108/41–Poll (Ex)
F.39/266/41–Poll (Ex)
F.39/157/41–Poll (Ex)
F.39/119/41–Poll (Ex)
F.39/239/41–Poll (Ex)
F.39/264/41–Poll (Ex)
F.39/386/41–Poll (Ex)
F.39/270/41–Poll (Ex)
F.39/275/41–Poll (Ex)
F.39/227/41–Poll (Ex)
F.39/189/41–Poll (Ex)
F.39/202/41–Poll (Ex)
F.39/203/41–Poll (Ex)
F.39/128/41–Poll (Ex)
F.39/234/41–Poll (Ex)
F.39/239/41–Poll (Ex)
F.39/194/41–Poll (Ex)
F.39/303/41–Poll (Ex)
F.39/314/41–Poll (Ex)
F.39/365/41–Poll (Ex)
F.39/366/41–Poll (Ex)
F.17/26/41–Poll (Ex)
F.17/4/41–Poll (Ex)
F.39/72/41–Poll (Ex)
F.39/102/41–Poll (Ex)
F.17/1093/41–Poll (Ex)
F.17/641/41–Poll (Ex)
F.17/908/41–Poll (Ex)
F.17/697/41–Poll (Ex)
F.39/152/41–Poll (Ex)
F.39/132/41–Poll (Ex)
F.39/281/41–Poll (Ex)
F.39/77/41–Poll (Ex)
F.17/22/41–Poll (Ex)
F.21/21/41–Poll (Ex)
F.39/118/41–Poll (Ex)
F.39/99/41–Poll (Ex)
F.21/4/41–Poll (Ex)
F.21/39/41–Poll (Ex)
F.85/41–Poll (Ex)
F.2144/41–Poll (Ex)
F.39/19/41–Poll (Ex)
F.39/25/41–Poll (Ex)
F.39/6/41–Poll (Ex)
F.39/12/41–Poll (Ex)
F.39/184/41–Poll (Ex)
F.17/439/41–Poll (Ex)
F.17/365/41–Poll (Ex)
F.39/76/41–Poll (Ex)
F.39/84/41–Poll (Ex)
F.39/85/41–Poll (Ex)
F.39/86/41–Poll (Ex)
F.39/46/41–Poll (Ex)
F.39/37/41–Poll (Ex)
F.39/38/41–Poll (Ex)
F.39/298/41–Poll (Ex)
F.39/357/41–Poll (Ex)
F.39/150/41–Poll (Ex)
F.39/379/41–Poll (Ex)
F.21/46/41–Police
F.20/31/41–Poll (Ex)
F.249/41–Brts
F.39/196/41–Poll (Ex)
F.39/197/41–Poll (Ex)
F.39/165/41–Poll (Ex)
F.39/168/41–Poll (Ex)
F.39/169/41–Poll (Ex)
177
178
F.39/235/41–Poll (Ex)
F.39/242/41–Poll (Ex)
F.39/214/41–Poll (Ex)
F.39/315/41–Poll (Ex)
F.39/222/41–Poll (Ex)
F.39/223/41–Poll (Ex)
F.39/136/41–Poll (Ex)
F.39/158/41–Poll (Ex)
F.39/382/41–Poll (Ex)
F.39/383/41–Poll (Ex)
F.39/249/41–Poll (Ex)
F.39/309/41–Poll (Ex)
F.39/331/41–Poll (Ex)
F.39/338/41–Poll (Ex)
F.39/124/41–Poll (Ex)
F.39/125/41–Poll (Ex)
F.39/380/41–Poll (Ex)
F.39/174/41–Poll (Ex)
F.39/177/41–Poll (Ex)
F.39/312/41–Poll (Ex)
F.17/1014/41–Poll (Ex)
F.39/320/41–Poll (Ex)
F.17/5/41–Poll (Ex)
F.17/23/41–Poll (Ex)
F.39/94/41–Poll (Ex)
F.39/81/41–Poll (Ex)
F.17/354/41–Poll (Ex)
F.17/347/41–Poll (Ex)
F.39/198/41–Poll (Ex)
F.39/213/41–Poll (Ex)
F.39/184/41–Poll (Ex)
F.39/221/41–Poll (Ex)
1942:
9/16/42–Poll EW
69/42–Poll–E
21/110/42–Poll (E)
21/109/42–Poll (E)
21/107/42–Poll (E)
7/68/42–Political (Ex)
7/82/42–Poll (E)
21/117/42–Poll (E)
21/53/42–Poll (E)
21/73/42–Poll (E)
7/83/42–Poll (E)
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
24/55/42–Poll (E)
25/189/42–Poll (E)
21/41/42–Poll (E)
21/93/42–Poll (E)
21/42/42–Poll (E)
9/18/42–Poll (Ew)
21/110/42–Poll (E)
21/107/42–Poll (E)
21/114/42–Poll (E)
21/79/42–Poll (E)
8/23/42/–Political (Ex)
21/82/42–Poll (E)
21/85/42–Poll (E)
21/148/42–Poll (E)
24/55/42–Poll (E)
21/117/42–Poll (E)
21/114/42–Poll (E)
21/98/42–Poll (E)
21/93/42–Poll (E)
26/16/42–Poll (E)
21/53/42–Poll (E)
7/75/42–Political (Ex)
25/161/42–Poll (E)
25/159/42–Poll (E)
25/101/42–Poll (E)
7/83/42–Poll (E)
25/33/42–Poll (E)
25/35/42–Poll (E)
21/108/42–Poll (E)
21/50/42–Poll (E)
8/32/42–Poll (E)
21/96/42–Poll (E)
21/91/42–Poll (E)
21/108/42–Poll (E)
7/80/42–Political (Ex)
22/5/42–Poll (E)
21/5/42–Poll (E)
40/51/42–Police
24/67/42–Poll (E)
19/40/42–Poll (E)
19/7/42–Poll (Ex)
7/29/42–Poll (E)
19/27/42–Poll (E)
7/29/42–Poll (E)
10/11/87–Poll (E)
POBYT W ARCHIWUM NARODOWYM INDII
12/3/42–Political (Ex)
19/9/42–Poll (E)
7/2/42–Political (Ex)
21/20/42–Poll (E)
21/43/42–Poll (E)
25/20/42–Poll (E)
21/21/42–Poll (E)
12/3/42–Political (Ex)
19/9/42–Poll (E)
9/3/42–Poll (EW)
9/15/42–Poll (EW)
9/17/42–Poll (EW)
9/6/42–Poll (EW)
1943:
F.7/7/43–Poll (E)
F.10/23/43–Poll (E)
1944:
File No
File No
File No
File No
File No
File No
File No
File No
File No
File No
File No
File No
File No
24(130)–Poll (E)
7(70)–Poll (E)
7(77)–Poll (E)
19(3)–Poll (E)
19(4)–Poll (E)
19(14)–Poll (E)
19(34)–Poll (E)
21(32)–Poll (E)
21(5)–Poll (E)
21(9)–Poll (E)
21(20)–Poll (E)
21(22)–Poll (E)
21(24)–Poll (E)
179
File No 21(35)–Poll (E)
File No 21(39)–Poll (E)
File No 21(42)–Poll (E)
File No 21(45)–Poll (E)
File No 21(47)–Poll (E)
File No 21(51)–Poll (E)
File No 21(58)–Poll (E)
File No 21(61)–Poll (E)
File No 21(71)–Poll (E)
File No 21(72)–Poll (E)
File No 21(75)–Poll (E)
File No 21(134)–Poll (E)
File No 24(252)–Poll (E)
File No 24(259)–Poll (E)
File No 30(5)–Poll (E)
File No 1(50)–Poll (E)
File No 53–Poll (E)
1945:
F.7/6/45–Pol (E)
F.7/181/45–Pol (E)
F.7/190/45–Pol (E)
F.7/196/45–Pol (E)
F.7/214/45–Pol (E)
F.7/220/45–Pol (E)
F.7/235/45–Pol (E)
F.7/242/45–Pol (E)
F.18/143/45–Pol (E)
F.7/165/45–Pol (E)
1946:
F.No 20/36–Poll (E)
F.No 138–Poll (E)
Władysław S t e˛ p n i a k, The stay at the National Archives of India. The article gives
a report on getting acquainted with the holdings of the Archives mostly with regard to
materials of Polish origin from the times of the World War II preserved there (a detailed
list of those materials is presented in two annexes). The threat of the weeding of many of
those materials fortunately prevented by the Polish delegation. Moreover, the author
includes basic information on the history of the Archives established in 1891 as the
Imperial Record Department of the Government of India, renamed in 1947 after regaining
independence by the country, about the functions of the Archives, the holdings (records
since mid 18th c.), cataloguing measures (mostly indexes). Władysław Ste˛pniak also
180
WŁADYSŁAW STE˛PNIAK
mentions problems connected with the activity of the School of Archives Studies where
he presented a paper on the structure of Polish archives. Information on everyday
problems from the field of archivistics in India can be found in ,,Indian Archives’’
magazine which used to be reviewed in ,,Archeion’’.
Władysław S t e˛ p n i a k, La visite dans les Archives nationales de l ´Inde. L ´article
contient une relation de la reconnaissance du fonds des Archives principalement sous
l ´angle des polonica y conservés, surtout du temps de la IIe guerre mondiale (leur liste
détaillée se trouve dans les deux annex). Beaucoup de ces matériaux étaient menacés du
triage et de l´élimination qui ont été annulés par la délégation polonaise. L ´auteur présente
en plus des informations fondamentales sur l ´histoire des Archives de l’Inde fondées en
1891 comme Imperial Record Department of the Government of India après le
recouvrement de l ´indépendance par le pays (sous le nom actuel dès 1947). En outre, il
décrit les fonctions de ces archives, le fonds (des actes dès la moitié du XVIIIe siècle) et
les méthodes d ´évidence des actes (surtout les index). W. Ste˛pniak prend aussi en
considération des questions liées avec l ´activité de School of Archives Studies où il
a présenté la conférence sur la structure des archives de Pologne. Les informations sur les
questions actuelles d ´archives de l ´Inde on peut trouver dans la revue ,,Indian Archives’’
décrite autrefois dans ,,Archeion’’.
RE C E N Z J E
I
N O T Y
B I B L I O G R A F I C Z N E
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
LA PRATIQUE ARCHIVISTIQUE FRANÇAISE, red. Jean Favier, przy wspo´łpracy
Danièle Neirinck, Paris 1994, Archives Nationales, ss. 630.
Nowy podre˛cznik archiwistyki francuskiej ukazał sie˛ zaledwie c´wierc´ wieku po
opublikowaniu obszernego Manuel d’archivistique1, kto´ry — wydawało sie˛ — be˛dzie
mo´gł słuz˙yc´ archiwistom francuskim przez wiele dziesia˛tko´w lat. Trzeba było jednak
opracowac´ nowy podre˛cznik. Jean Favier, generalny dyrektor archiwo´w Francji, autor
wste˛pu do nowego podre˛cznika, tłumaczy to zjawisko szybka˛ zmiana˛ warunko´w
działania archiwo´w w ostatnich latach. Podkres´la takie przyczyny zmian, jak dalszy
wzrost liczby narastaja˛cych akt (rozrost kompetencji władz i rozwo´j techniki powielania),
a sta˛d wynikła˛ potrzebe˛ nowego podejs´cia do problemo´w brakowania i do zagadnienia
budowy nowych archiwo´w; poste˛p w dziedzinie konserwacji; powstanie ,,nowych
archiwo´w’’ (z dokumentacja˛ nie-papierowa˛); rozwo´j archiwistyki na s´wiecie; zmiany
potrzeb uz˙ytkowniko´w archiwo´w. Dodajmy, z˙e juz˙ po ukazaniu sie˛ poprzedniego
podre˛cznika — archiwa francuskie w 1979 r. uzyskały nowe podstawy prawne swojej
działalnos´ci.
Nowy podre˛cznik, podobnie jak poprzedni, jest dziełem zbiorowym. Przygotowywało
go grono około 30 oso´b, a cała˛ prace˛ zorganizował J. Favier przy pomocy Danièle
Neirinck. Rozdziały lub ich cze˛s´ci sa˛ przewaz˙nie dziełem jednego, dwo´ch lub trzech
archiwisto´w.
Całos´c´ składa sie˛ z 11 rozdziało´w, podzielonych na cztery gło´wne cze˛s´ci. Kaz˙dy
rozdział uzupełniony został aneksami zawieraja˛cymi teksty normatywne, przykłady
konkretnych rozwia˛zan´, nieraz gotowe formularze. Na kon´cu kaz˙dego rozdziału umieszczono tez˙ waz˙niejsza˛ bibliografie˛ przedmiotu. Ogo´lna literatura archiwalna — w wyborze
— znalazła sie˛ przy kon´cu podre˛cznika. Niezalez˙nie od tego autorzy uzupełniali teksty
przypisami, w kto´rych ro´wniez˙ odsyłali do konkretnych pozycji bibliograficznych.
Aneksy i bibliografia podkres´laja˛ praktyczny charakter podre˛cznika. W tres´ci niekto´rych
rozdziało´w moz˙na znalez´c´ jednak ro´wniez˙ rozwaz˙ania bardziej teoretyczne.
Podre˛cznik otwiera wste˛p Jeana Faviera oraz rozdział wste˛pny, pio´ra zasłuz˙onego
archiwisty francuskiego Michela Ducheina (Définitions et problématique). Autor rozwaz˙a
w nim znaczenie poje˛c´: archiwum i archiwistyka (w archiwistyce wspo´łczesnej widzi trzy
pola działania: teoretyczne rozwaz˙ania naukowe prowadza˛ce poprzez odpowiednie
normatywy do praktyki, techniczne — sprawy konserwacji, wyposaz˙enia, reprografii itp.,
organizacyjne — słuz˙by archiwalne, wewne˛trzne funkcjonowanie archiwo´w). Definiuje
1
Manuel d’archivistique. Théorie et pratique des archives publiques en France, Paris 1970,
ouvrage élaboré par l’Association des Archivistes Français. Rec. ,,Archeion’’, t.59, 1973, s.336–339.
182
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
zawo´d archiwisty, okres´la profil kształcenia, omawia stosunek archiwisty do uz˙ytkownika. Wreszcie daje rzut oka na dzieje archiwo´w francuskich (tego brakowało w podre˛czniku poprzednim).
Cze˛s´c´ pierwsza˛ (Producteurs et services d’archives) zaczyna rozdział pos´wie˛cony
podstawom prawnym i organizacji przede wszystkim samej słuz˙by archiwalnej
(Le cadre juridique). Ale jest tu tez˙ wcale dokładnie naszkicowany ,,pejzaz˙ administracji
pan´stwa francuskiego’’, pokazuja˛cy podstawowych two´rco´w akt w tej dziedzinie. Siec´
archiwo´w omo´wiono poczynaja˛c od Dyrekcji Archiwo´w Francji i Archiwum Narodowego poprzez archiwa departamentowe, komunalne, az˙ do osobnego przedstawienia zakresu
centralizacji. Znakomicie ułatwia orientacje˛ w organizacji archiwo´w francuskich schemat
na s. 69; przypomina on, z˙e poza Archiwum Narodowym w samym Paryz˙u istnieja˛
jeszcze mu podległe: Centrum Archiwo´w Zamorskich w Aix en Provence, Centrum
Archiwo´w Wspo´łczesnych w Fontainebleau, Centralny Zbio´r Mikrofilmo´w w Epeyran
´ wiata Pracy w Roubaix. Sporo miejsca pos´wie˛cono archiwom
oraz Zbio´r Archiwo´w S
prywatnym oraz kontaktom z nimi pan´stwowej słuz˙by archiwalnej (ła˛cznie ze sposobami
ich pozyskiwania przez archiwa pan´stwowe). Osobno omo´wiono archiwa
przedsie˛biorstw oraz — zjawisko nowe — archiwa spo´łek i stowarzyszen´ zajmuja˛cych
sie˛ archiwizowaniem akt. W aneksie przedstawiono funkcjonowanie archiwo´w budownictwa.
Rozdział 2 zajmuje sie˛ przemianami zachodza˛cymi w produkcji akt administracyjnych
(L’ évolution de la production administrative et de son utilisation). Podkres´lono tu rozrost
funkcji administracji, ekspozycje˛ ilos´ciowa˛, cia˛głe przemiany organizacyjne oraz
— w ostatnich latach wprowadzona˛ decentralizacje˛ i dekoncentracje˛. W dalszej cze˛s´ci
rozdziału zwro´cono uwage˛ na wzrost potrzeb informacyjnych w stosunku do akt
administracji i wynikaja˛ce z tego konsekwencje i na pro´by rozwia˛zania tego problemu.
Cze˛s´c´ druga podre˛cznika (Le traitement des archives) zaczyna sie˛ kolejnym rozdziałem
3 pos´wie˛conym sprawom opracowania zasobu (Classement et description: des principes
à la pratique).
Punktem wyjs´cia sa˛rozwaz˙ania nad zawsze obowia˛zuja˛ca˛zasada˛poszanowania całos´ci
zespołu archiwalnego, dalej przedstawiono zasady porza˛dkowania. Pomoce archiwalne
omo´wiono w kolejnos´ci: wewne˛trzne archiwalne (spisy stanu posiadania sporza˛dzane
zwykle przy zmianie dyrektoro´w oraz wykazy kolejnych nabytko´w) oraz zewne˛trzne
(à l’usage du public) — ogo´lne (spisy zespoło´w, nabytko´w, przewodniki) i analityczne
(inwentarze repertoria, indeksy). Na s. 162 znalazł sie˛ wykaz dotychczas opublikowanych
przewodniko´w po archiwach departamentalnych oraz wykaz kolejnych wpływo´w akt
z resorto´w (po rok 1992). W aneksach umieszczono wykaz normatywo´w reguluja˛cych
sporza˛dzanie pomocy archiwalnych.
Rozdział 4 (Programmation des classements et mise en oeuvre des instruments de
recherche) zawiera rozwaz˙ania nad planowaniem prac w zakresie opracowywania zasobu.
Co czynic´ w obliczu narastaja˛cego nacisku ze strony uz˙ytkowniko´w a ro´wnoczes´nie
wzrastania masy materiało´w do udoste˛pnienia? Jakie opracowywac´ pomoce? Jakie
w stosunku do zasobu pochodza˛cego z trzech gło´wnych epok historycznych? (we Francji
wyro´z˙nia sie˛ zaso´b dawny — do 1790 r., nowoczesny — od 1790 do 1940, oraz
wspo´łczesny — od 1940 r.). Podkres´lono znaczenie indekso´w oraz przewodniko´w, przed
kto´rymi autorzy widza˛ wielka˛ przyszłos´c´ (leur avenir nous paraˆlt immense). Osobne
miejsce pos´wie˛cono opracowywaniu piecze˛ci, kartografiko´w i ikonografiko´w oraz roli
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
183
bibliotek i zbioro´w prasy w archiwach. Zamyka rozdział omo´wienie roli informatyki przy
opracowywaniu archiwalio´w.
Rozdział 5 (Les archives contemporaines ou l’arrivée du flux au quotidien) pos´wie˛cono
w całos´ci archiwom wspo´łczesnym obejmuja˛c nim ro´wniez˙ problematyke˛ przedpola
archiwalnego. Punktem wyjs´cia jest teoria (wprowadzona dopiero po II wojnie s´wiatowej)
trzech a nie dwo´ch, jak poprzednio, okreso´w w z˙yciu dokumento´w. Zgodnie z tym
omo´wiono najpierw archiwa biez˙a˛ce, naste˛pnie archiwa przejs´ciowe i dopiero dalej
przekazywanie akt do archiwo´w wieczystych. W zwia˛zku z nim przedstawiono problem
brakowania (,,dlaczego?, kiedy?, przez kogo?, co i jak?’’); wykazy z oznaczeniem terminu
przechowywania; wykazy zdawczo-odbiorcze (bordereau de versement). Tym ostatnim
pos´wie˛cono wiele miejsca — normatywy z lat 1979, 1983 i 1986 uczyniły bowiem z nich
pomoce zaste˛puja˛ce w gruncie rzeczy inwentarze (veritable instrument de recherche des
fonds contemporaines). Z kolei zaprezentowano zasady sygnowania nabytko´w w archiwach oraz ich indeksowanie. Do kaz˙dego wykazu zdawczo-odbiorczego kolejnego
nabytku sporza˛dza sie˛ bowiem indeksy. Przypomniano w tym miejscu tekst oko´lnika
z 1963 r.: ,,Trzeba raczej publikowac´ indeks bez inwentarza, niz˙ inwentarz bez indeksu’’.
Wreszcie — omo´wiono wprowadzenie informatyki do opracowywania zespoło´w wspo´łczesnych.
W aneksie znalazła sie˛ historia, a włas´ciwie opis, przemiany archiwalnego miasteczka
mie˛dzyministerialnego w Fontainebleau w Centrum Archiwo´w Wspo´łczesnych.
,,Nowe archiwa’’ — tak nazywa sie˛ we Francji archiwa dz´wie˛kowe, audiowizualne
i inne z zapisami informacji na nos´nikach niepapierowych — sa˛ przedmiotem rozwaz˙an´
w rozdziale 6 (Les nouvelles archives: collecte, statut, conservation, traitement); m. in.
zwro´cono uwage˛ na problemy prawne poła˛czone z gromadzeniem i udoste˛pnianiem tego
rodzaju archiwo´w.
Cze˛s´c´ trzecia podre˛cznika (Les archives et leurs public) została pos´wie˛cona relacjom
mie˛dzy archiwami i ich uz˙ytkownikami. Rozdział 7 o udoste˛pnianiu archiwo´w (La
communication des archives) zaczyna sie˛ od analizy samych uz˙ytkowniko´w (takz˙e we
Francji nasta˛pił charakterystyczny wzrost ich liczby, zwłaszcza genealogo´w).
Przedstawiono zasady urza˛dzania wne˛trz archiwalnych przeznaczonych dla oso´b
z zewna˛trz, pracowni naukowej i pomieszczen´ towarzysza˛cych oraz zasady udoste˛pniania
ro´z˙nego rodzaju materiało´w archiwalnych. Podkres´lono moz˙liwos´ci, jakie daje w procesie
udoste˛pniania (obsługi pracowni) informatyka. Prawa i obowia˛zki uz˙ytkowniko´w sa˛
przedmiotem odre˛bnych rozwaz˙an´. Przypomniano wszelkie przepisy reguluja˛ce doste˛pnos´c´ akt. Omo´wiono sam proces przygotowania akt do udoste˛pniania i samo udoste˛pnianie,
moz˙liwos´ci reprodukcji dla potrzeb uz˙ytkownika i problemy z tym zwia˛zane.
W osobnym rozdziale 8 (Les archives et l’animation culturelle) podniesiono sprawy
zwia˛zane z szerszym oddziaływaniem archiwo´w w dziedzinie kultury. Poruszono bardzo
ro´z˙ne aspekty tego problemu przypominaja˛c bogate w tym zakresie tradycje archiwo´w
we Francji (pojawiło sie˛ tu nawet stanowisko des animateurs culturels des archives).
Znaczna˛ cze˛s´c´ rozdziału zajmuje metoda organizowania wystaw archiwalnych, a takz˙e
udział archiwo´w w kształceniu historycznym młodziez˙y (les services éducatifs des
archives).
Problematyce konserwacji został pos´wie˛cony rozdział 9 (La conservation des documents — conditions, moyens et techniques).
Duz˙y nacisk połoz˙ono na prewencje˛ w zakresie konserwacji (warunki przechowywania
184
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
w magazynach archiwalnych, obchodzenie sie˛ z aktami przy ich udoste˛pnianiu) i sprawom
,,nowych archiwo´w’’. Osobno omo´wiono czynniki destrukcji materiało´w archiwalnych
i metody przeciwdziałania.
Naturalnym uzupełnieniem poprzedniego jest rozdział 10 o metodach ochrony,
restauracji i materiałach zaste˛pczych (zaste˛powaniu oryginało´w) Les méthodes de
protection, de restauration et des substitution. Tu znalazło miejsce przedstawienie
problematyki mikrofilmu i mikrografii.
Sprawy budownictwa archiwalnego znalazły swoje miejsce w rozdziale 11 (Le bâtiment
d’archives. Evolution du concept et des techniques), choc´ pewne zagadnienia zwia˛zane
z wne˛trzami archiwalnymi poruszano juz˙ w rozdziałach poprzednich. Rozdział napisany
z rozmachem, z wysunie˛ciem pewnych perspektyw na przyszłos´c´ (vers le bâtiment
d’archives du troisième millenaire).
Włas´ciwy podre˛cznik zamyka podsumowanie (Conclusions) pio´ra Faviera, znakomicie
wprowadzaja˛ce w istote˛ wspo´łczesnej archiwistyki francuskiej, kto´rej osia˛gnie˛cia znalazły
wyraz w tres´ci podre˛cznika. Podre˛cznik s´wiadczy o wielkim rozwoju archiwistyki
francuskiej w ostatnich dziesia˛tkach lat, m. in. pokazuje znaczne juz˙ wykorzystanie
informatyki przez francuskie archiwa. Przynosi olbrzymi ładunek wiedzy o metodach
pracy archiwisto´w francuskich, takz˙e o organizacji słuz˙by archiwalnej we Francji.
Korzystanie z podre˛cznika ułatwia zamieszczony na kon´cu indeks rzeczowy. Ro´wniez˙
na kon´cu wydrukowano słowniczek wyraz˙en´ fachowych przygotowany przez Michela
Ducheina. Lekture˛ podre˛cznika winno sie˛ zaczynac´ od dokładnego przestudiowania tego
słowniczka. To wskazanie jest waz˙ne zwłaszcza dla oso´b rzadziej zagla˛daja˛cych do
francuskich publikacji archiwalnych.
Andrzej Tomczak (Torun´)
GUIDA GENERALE DEGLI ARCHIVI DI STATO ITALIANI, t. 1, A–E, 1981;
t. 2, F–M, 1983; t. 3, N–R, 1986; t. 4, S–Z, Roma 1994, Ministero per i beni culturali
e ambientali, ufficio centrale per i beni archivistici.
W 1994 r. ukazał sie˛ w Rzymie czwarty, a zarazem ostatni tom Przewodnika
powszechnego po włoskich archiwach pan´stwowych (t. 1, wyd. w 1981 r., t. 2, 1983, t. 3,
1986). Kaz˙dy z tomo´w prezentuje zasoby archiwo´w włoskich w porza˛dku alfabetycznym
wedle nazw miejscowos´ci. Wyja˛tek w tym wzgle˛dzie stanowi jedynie t. 1, gdzie
wykazano jako pierwsza˛ placo´wke˛ Centralne Archiwa Pan´stwowe. Publikacja dostarcza
informacji o zasobach archiwo´w pan´stwowych we Włoszech do połowy lat siedemdziesia˛tych. Cezury kon´cowe sa˛ jednak zro´z˙nicowane w odniesieniu do ro´z˙nych archiwo´w.
Przewodnik jest wydawnictwem poz˙ytecznym, zaro´wno dla uz˙ytkowniko´w, jak
i archiwisto´w. Korzystaja˛cym dostarcza najwaz˙niejszych informacji o zasobach placo´wek
maja˛cych istotne znaczenie dla poznania naukowego oraz innych potrzeb. Archiwistom
zas´ zaste˛puje przede wszystkim inne informatory, niekiedy trudno doste˛pne. Dostarcza
tez˙ najistotniejszych wskazo´wek bibliograficznych o archiwach i ich zespołach. Jest to
publikacja wielce przydatna w organizacji systemu komputerowego działalnos´ci
archiwo´w.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
185
W Przewodniku czytelna jest strona formalna oraz merytoryczny sposo´b prezentacji
zasobo´w. Zastosowano ujednolicona˛ forme˛ prezentacji zasobo´w archiwalnych. Opiera sie˛
ona na ogo´lnie stosowanych podstawach metodologicznych.
Tom 1, licza˛cy 1042 strony, poprzedzaja˛ słowa wste˛pne: o´wczesnego premiera Włoch
Giovanniego Spadoliniego, ministra do´br kulturalnych i s´rodowiska Vincenzo Scottiego
oraz dyrektora generalnego archiwo´w pan´stwowych Marcella del Piazzo. Wskazano w nich
na role˛ społeczno-polityczna˛ oraz naukowa˛ opublikowania Przewodnika. Podkres´lono, z˙e
ostatni przewodnik po archiwach pan´stwowych we Włoszech ukazał sie˛ w 1944 r.
w Bolonii pt. Włoskie archiwa pan´stwowe. W okresie po´z´niejszym ukazywały sie˛
przewodniki i inwentarze pos´wie˛cone instytucjom.
Zasadnicza˛ cze˛s´c´ Przewodnika poprzedza wste˛p (s. 1–31). Zwro´cono w nim uwage˛ na
naste˛puja˛ce kwestie: 1) cel Przewodnika powszechnego; 2) odbicie w Przewodniku zmian
w działalnos´ci włoskich archiwo´w pan´stwowych; 3) poprzednie pro´by charakterystyki
ogo´lnej zasobo´w archiwo´w pan´stwowych; 4) załoz˙enia wste˛pne Przewodnika a bieg jego
realizacji; 5) Przewodnik jako informator o przeszłos´ci. Podziały, periodyzacja;
6) porza˛dek wewne˛trzny zasobo´w a chronologia historyczna. Dyplomatyka; 7) klasyfikacja, podziały, hasła; 8) nazwy zespoło´w archiwalnych; 9) wartos´c´; 10) dotacja; 11) s´rodki
i materiały uzupełniaja˛ce; 12) wiadomos´ci historyczne a przesłanki archiwalne w jednostkach i zespołach; 13) serie; 14) bibliografia; 15) varia i curiosa; 16) toponimia;
17) skorowidze i indeksy; 18) inne uwagi kon´cowe.
Wste˛p jest swoistym wykładem z zakresu archiwistyki. Wskazano w nim na role˛,
jaka˛ spełnia przewodnik po zasobach archiwalnych. Zarysowano historyczny rozwo´j
opracowania przewodniko´w archiwalnych we Włoszech. Wyjas´niono kwestie terminologiczne oraz zarysowano metodyke˛ działalnos´ci archiwalnej, zwracaja˛c uwage˛ na zagadnienia kwalifikacji archiwalio´w oraz ich opracowania pod ka˛tem wykorzystania przez
uz˙ytkowniko´w.
W t. 1 uje˛to naste˛puja˛ce placo´wki archiwalne: Centralne Archiwum Pan´stwowe
w Rzymie oraz archiwa pan´stwowe w Agrigento, Alessandrii, Anconie, Arezzo, Piceno,
Asti, Avellino, Bari, Belluno, Benevento, Bergamo, Bolonii (Bologna), Bolzano, Bresci,
Brindisi, Cagliari, Caltanissetta, Campobasso, Caserta, Catanii, Catanzaro, Chieti, Como,
Cosenza, Cremonie, Cuneo, Ennie. Charakterystyke˛ zasobo´w kaz˙dego z archiwo´w
poprzedza wste˛p, w kto´rym omawia sie˛ dzieje placo´wki, reorganizacje˛ oraz stan zasobo´w
archiwalnych.
Prezentacje˛ archiwo´w rozpocze˛to od Centralnego Archiwum Pan´stwowego, mieszcza˛cego sie˛ przy Piazzale degli Archivi w Rzymie. We wste˛pie do inwentarza wskazano
specyfikacje˛ placo´wki. Podkres´lono, z˙e gromadzi ona przede wszystkim archiwalia
odnosza˛ce sie˛ do XIX i XX w. Mimo z˙e posiada swych protoplasto´w, za date˛ jej powstania
przyjmuje sie˛ 15 III 1870 r. Data ta wia˛z˙e sie˛ z ukazaniem sie˛ zarza˛dzenia o zabezpieczaniu
dokumento´w dotycza˛cych organizacji pan´stwa. Ranga archiwo´w we Włoszech podniesiona została w 1910 r. poprzez wydanie kolejnych zarza˛dzen´ prawno-politycznych oraz
docenienie zagadnien´ archiwalnych w okresie II wojny s´wiatowej.
Zespoły archiwalne utworzono w archiwum w oparciu o strukture˛ prawno-polityczna˛
pan´stwa. Znalazły sie˛ ws´ro´d nich naste˛puja˛ce tematy: prawne podstawy pan´stwa,
parlament, senat, rza˛d, sa˛dy, panuja˛cy, komisje, ministerstwa oraz instytucje społecznopolityczne i gospodarcze. Obok nich znalazły sie˛ archiwalia dyplomacji mie˛dzynarodowej, kolekcje rodzinne i personalne oraz varia i curiosa. W zbiorach Centralnego
186
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
Archiwum Pan´stwowego znajduje sie˛ tez˙ archiwum fotografii, fotokserokopii i mikrofilmo´w.
Zbiory archiwum zasługuja˛ na uwage˛ z punktu widzenia pan´stwa jako całos´ci
organizacji politycznych. Przechowywane sa˛ w nim materiały obrazuja˛ce powstanie
i działalnos´c´ centralnych organo´w władzy. Materiały te były nieraz przedmiotem badan´
i studio´w. W Przewodniku przed ich prezentacja˛ umieszczono komentarze, kto´re
systematyzuja˛ stan wiedzy o ich organach; nadto zamieszczono bibliografie˛, kto´ra ukazuje
odbicie ich działalnos´ci w literaturze, przede wszystkim naukowej.
Ws´ro´d zespoło´w tej placo´wki jest archiwum faszyzmu (s. 229–241). W archiwaliach
tych znalazły odbicie problemy zwia˛zane z powstaniem, rozwojem oraz upadkiem
ideologii i ruchu społeczno-politycznego, kto´ry w kro´tkim okresie zawładna˛ł całym
społeczen´stwem.
Archiwalia rodzinne i personalne wyznaczaja˛ materiały ukazuja˛ce drogi z˙ycia
i działalnos´ci Włocho´w zwia˛zanych z z˙yciem publicznym, a zwłaszcza z aspektem
politycznym i społeczno-kulturalnym.
W prezentacji instytucji archiwalnych podano dokładne ich adresy (wraz z telefonami),
dane dotycza˛ce wielkos´ci zasobo´w oraz organizacji z uwzgle˛dnieniem pracowni specjalistycznych. Kaz˙da placo´wka scharakteryzowana jest w kro´tkim zarysie rozwoju historycznego oraz aktualnego stanu posiadania. Zwro´cono uwage˛ na specyfike˛ przechowywanych
archiwalio´w oraz stan wiedzy o kaz˙dej z nich.
Tom 2 Przewodnika liczy ss. 1302. Ukazano w nim zbiory z naste˛puja˛cych
miejscowos´ci: Ferrara, Firenze (Florencja), Foggia, Forli, Frosinone, Genova (Genua),
Gorizia, Grosseto, Imperia, Isternia, L’Aquila, La Spezia, Latina, Lecce, Livorno, Lucca,
Macerata, Mantova, Massa, Matera, Messina, Milano (Mediolan), Modena.
W t. 3, maja˛cym ss. 1412, zaprezentowano z kolei archiwa w: Napoli (Neapolu),
Novara, Nuoro, Oristano, Padova (Padwa), Palermo, Parma, Pavia, Perugia, Pesaro,
Pescara, Piacenza, Pisa (Piza), Pistoia, Pordenone, Potenza, Ragusa, Ravenna, Reggio di
Calabria, Reggio nell’ Emilia, Rieti, Roma (Rzym), Rovigo.
W t. 4, licza˛cym 1412 ss., umieszczono charakterystyke˛ archiwo´w w : Salerno, Sassari,
Savona, Siena, Siracusa (Syrakuzy), Sondrio, Taranto, Teramo, Terni, Torino (Turyn),
Trapani, Trento, Treviso, Trieste (Triest), Udine, Varese, Venezia (Wenecja), Vercelli,
Verona, Vicenza, Viterbo.
Przegla˛d zespoło´w archiwo´w przekonuje, z˙e posiadaja˛ one wielka˛ wartos´c´ dokumentuja˛ca˛ dzieje miast i regiono´w. Zauwaz˙a sie˛, z˙e niemało dokumento´w zachowało sie˛
z okresu s´redniowiecza i czaso´w nowoz˙ytnych. Znajduja˛ w nich odbicie najwaz˙niejsze
wydarzenia społeczno-polityczne z dziejo´w regiono´w. Bardzo duz˙a ilos´c´ archiwalio´w
pochodzi z XIX i pocza˛tku XX w. Archiwalia najstarsze nosza˛ znamiona wielkiej
niepowtarzalnos´ci, a i dokumenty z XIX i XX w. odzwierciedlaja˛ ogo´lne prawidłowos´ci
przemian społeczno-politycznych i ekonomicznych.
W wymiarze ponadregionalnym na uwage˛ zasługuja˛ zespoły Rzymskiego Archiwum
Pan´stwowego, przechowuja˛cego archiwalia papieskie. Chronologicznie obejmuja˛ okres od
XIII do pocza˛tku XX w. Odnosza˛sie˛ one do dziejo´w politycznych Rzymu w okresie po´z´nego
s´redniowiecza, czaso´w nowoz˙ytnych i XIX w. Polityka Rzymu nierzadko rozcia˛gała sie˛ na
całe pan´stwo. Dlatego wiele dokumento´w dotyczy polityki całego pan´stwa włoskiego. Obok
archiwalio´w papieskich istotna˛ cze˛s´c´ zespoło´w tworza˛ materiały innych instytucji
i organizacji społeczno-politycznych Rzymu oraz rodzin i oso´b prywatnych.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
187
Zespoły Rzymskiego Archiwum Pan´stwowego oraz Centralnego Archiwum Pan´stwowego stanowia˛ całos´c´ dokumentuja˛ca˛ dzieje społeczno-polityczne i ekonomiczne
Włoch od s´redniowiecza do czaso´w wspo´łczesnych.
Ogo´lnie nalez˙y zauwaz˙yc´, z˙e Przewodnik jest istotnym kompendium wiedzy o dziejach
pan´stwa włoskiego. Dostarcza wiedzy ogo´lnej, jak i analitycznej o instytucjach, organizacjach oraz jednostkach kształtuja˛cych z˙ycie polityczne, społeczne i ekonomiczne.
Jest to interesuja˛ca publikacja z uwagi na poznanie stanu badan´ dziejo´w społecznopolitycznych Włoch przez pryzmat korzystania przez badaczy z archiwalio´w. Dla licznych
badaczy archiwa sa˛ instytucjami wiary publicznej. Odnosza˛ sie˛ oni z duz˙ym zaufaniem do
archiwalio´w i uznaja˛je za podstawe˛ poznania naukowego. Cze˛s´c´ jednak badaczy odnosi sie˛
do archiwalio´w z duz˙a˛ rezerwa˛; stoi na stanowisku, z˙e sa˛ one wytworami instytucji
oficjalnych, dlatego tez˙ sa˛ sporza˛dzane na miare˛ ich potrzeb i nalez˙y korzystaja˛c z nich
zachowac´ duz˙y krytycyzm.
Publikacja zasługuje na liczne komplementy. Zgodzic´ sie˛ nalez˙y z przekonaniem
dyrektora generalnego do´br archiwalnych Salvatore Mastruzzi wyraz˙onym w słowie
wste˛pnym do t. 4, z˙e powinna sie˛ przyczynic´ do szerszego zainteresowania historia˛i kultura˛
Włoch. W rzeczywistos´ci przybliz˙a ona wiele istotnych problemo´w, kto´re zostały
zapomniane ba˛dz´ nie odbiły sie˛ nalez˙nym echem w literaturze naukowej i popularnonaukowej, a posiadały waz˙ka˛ wymowe˛ dziejo´w narodu i pan´stwa. Juz˙ lektura nazw
zespoło´w czy zawartych w nich haseł skłania do zainteresowania sie˛ nimi.
W Przewodniku za mankament nalez˙y uznac´ sposo´b sporza˛dzenia indekso´w. Wprawdzie umieszczono je przy charakterystyce kaz˙dego z archiwo´w, ale zawieraja˛ one cze˛s´c´
haseł znajduja˛cych sie˛ w spisach zawartos´ci. Sa˛ zatem powto´rzeniem wczes´niejszych
informacji, a nie zawieraja˛ elemento´w, kto´re winny znalez´c´ sie˛ w indeksie rzeczowym.
W tego rodzaju publikacji poz˙yteczne byłyby ro´wniez˙ indeksy osobowe, nazw geograficznych i inne. W ogo´le indeksy w Przewodniku powinny zajmowac´ jedno z naczelnych
miejsc, gdyz˙ w s´wiecie jest duz˙e zainteresowanie historia˛ i kultura˛ Włoch jako kolebka˛
humanizmu, przedstawiciele innych narodo´w poszukuja˛ zwia˛zko´w z tym krajem i dlatego
powinien znalez´c´ sie˛ np. indeks pan´stw i narodo´w zwia˛zanych z włoskimi dziejami
i kultura˛.
Potrzeba opracowania tego typu indekso´w odczuwana jest m. in. w Polsce. Bogate sa˛
dzieje kontakto´w polsko-włoskich1. Wiele jednak zagadnien´ wymaga pogłe˛bienia badan´
i studio´w, w zwia˛zku z czym istnieje potrzeba dotarcia do archiwalio´w. Indeksy ułatwiłyby
prace poszukiwawcze, chociaz˙by w zakresie dotarcia do odpowiednich zespoło´w archiwalnych.
Wydaje sie˛ tez˙, z˙e w Przewodniku powinny sie˛ znalez´c´ chociaz˙by zwie˛złe informacje
o instytucjach archiwalnych w je˛zykach obcych, m. in. angielskim, francuskim, niemieckim. Jest to wydawnictwo waz˙ne; dlatego tez˙ nalez˙y uwzgle˛dnic´ jako jego odbiorco´w
przedstawicieli obcych pan´stw.
1
Por. A. Chodubski, From annals of Polish-Italian relations [w:] Atti della Accademia Peloritana
dei Pericolanti, t. 60, Messina 1992, s. 75–86; tenz˙e, Z dziejo´w kontakto´w polsko-włoskich, ,,Przegla˛d
Polonijny’’, 1992, z. 4, s. 151–159.
188
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
Od wydawnictw archiwistycznych oczekuje sie˛ najcze˛s´ciej dokładnos´ci i starannos´ci
warsztatowej. W tym wzgle˛dzie odczuwa sie˛ pewien niedosyt, np. moz˙na było zaprezentowac´ po kilka archiwalio´w charakterystycznych dla konkretnych placo´wek; czy tez˙
zamies´cic´ mapke˛ ba˛dz´ szkic sytuacyjny rozmieszczenia archiwo´w we Włoszech. Nalez˙y
jednak z przekonaniem stwierdzic´, z˙e Przewodnik jest potrzebna˛ i uz˙yteczna˛ publikacja˛.
Z tego wzgle˛du zasługuje na baczna˛ uwage˛ ze strony archiwisto´w polskich.
Andrzej Chodubski (Gdan´sk)
ARCHIV DER REPUBLIK. EINE BESTANDSÜBERSICHT, Wien 1993, Österreichisches Staatsarchiv, ss. nlb 52.
Jest to sporza˛dzony na komputerze spis zespoło´w Archiwum Republiki, obejmuja˛cy
stan zasobu z 1 VII 1991 r., Redakcja dodała jedynie informacje o dopływach ogo´łem, kto´re
zwie˛kszyły zaso´b do stycznia 1993 r. do 216 282 paczek (kartono´w) oraz 3915 m pomocy
informacyjnych.
Archiwum Republiki to najmłodszy oddział Austriackiego Archiwum Pan´stwowego
w Wiedniu, powstały w maju 1984 r. W roku 1987 Archiwum Republiki, przechowuja˛ce
zasadniczo akta od 1918 r. do czaso´w wspo´łczesnych, otrzymało nowoczesny budynek
w dzielnicy Erdberg, w kto´rym zaplanowano ogromna˛ powierzchnie˛ magazynowa˛. Jest
bowiem to archiwum najszybciej rozwijaja˛ca˛ sie˛ placo´wka˛ archiwalna˛ w Austrii.
Przecie˛tny roczny wzrost jej zasobu wynosi ok. 10 %. W archiwum zatrudnionych jest ok.
25 archiwisto´w, nie licza˛c personelu pomocniczego. Obok dyrektora, Manfreda Finka,
tytuły doktorskie posiada jeszcze trzech pracowniko´w (w Austrii do niedawna tytuł
doktorski odpowiadał polskiemu tytułowi magistra).
Całos´c´ zasobu Archiwum Republiki podzielono na 10 grup. Grupa o symbolu 01
zawiera zespoły dotycza˛ce szeroko rozumianych ,,spraw zagranicznych’’. Spis otwiera
zbio´r dokumento´w z lat 1918–1992, udoste˛pniany tylko cze˛s´ciowo (w Austrii udoste˛pnia
sie˛ akta trzydziestoletnie, ale niekiedy granica ustalana bywa na 40–50 lat). W odro´z˙nieniu
od innych archiwo´w (takz˙e od AAN) nie ma podziału na s´cis´le rozgraniczone zespoły; np.
Urza˛d Kanclerski rozpatrywany jest nie jako całos´c´, lecz pod wzgle˛dem tres´ci. Tak wie˛c
niekto´re jego wydziały znalazły sie˛ w grupie ,,spraw zagranicznych’’ (Bundeskanzleramt
für auswärtige Angelegenheiten), inne w dziale 04 ,,sprawy wewne˛trzne i prawne’’.
W odro´z˙nieniu od Polski, Archiwum Republiki przejmuje akta z MSZ i MSW, a takz˙e
z Ministerstwa Obrony Narodowej. Najstarsze akta pochodza˛ jeszcze z roku 1842; sa˛ to
cze˛s´ci dawnych registratur ba˛dz´ zbiory przepiso´w (gło´wnie dotyczy to działu komunikacji,
grupa 10). Ponadto wyodre˛bniono grupy: nauka, sztuka, szkolnictwo (02), sprawy
społeczne (03), handel, gospodarka, budownictwo (05), finanse (06), obrona narodowa
(07), Niemiecki Wehrmacht z lat 1938–1945 (08) oraz archiwalia partyjne i spus´cizny (09).
Według stanu z połowy roku 1991 najwie˛kszym działem były akta dotycza˛ce handlu,
gospodarki i budownictwa licza˛ce ponad 32,3 tys. paczek akt oraz 489 m pomocy
informacyjnych. Niewiele mniejsze były rozmiary grupy ,,obrona narodowa’’ oraz
,,finanse’’. Natomiast najciekawsze, zwłaszcza dla badaczy z zagranicy, sa˛ akta grupy
pierwszej. Wprawdzie akta austriackiego MSZ w wie˛kszos´ci udoste˛pniane sa˛ po 50 latach
(niekto´re wydziały, jak np. Wydział Kultury doste˛pne sa˛ do 1954 r.), ale dla polskiego
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
189
badacza waz˙ne jest swobodne korzystanie z akt resortu spraw zagranicznych z okresu
mie˛dzywojennego, znajduja˛cych sie˛ w zespołach akt placo´wek dyplomatycznych i konsularnych Austrii. W zbiorach Archiwum Republiki znajduja˛ sie˛ mie˛dzy innymi akta
placo´wek austriackich w Gdan´sku z lat 1916–1938 (31 paczek), Lwowie 1922–1923
(1 paczka) i w Warszawie 1918–1938 (16 paczek). Z okresu po II wojnie s´wiatowej
udoste˛pnia sie˛ akta placo´wek zagranicznych do 1955 r., m. in. w Ankarze, Bukareszcie,
Londynie i Szanghaju.
Edward Kołodziej (Warszawa)
ARCHIWA BANKOWE, red. Stanisław Sierpowski, Poznan´ 1995, Instytut Historii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, ss. 123, tab.
Nakładem Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, przy
wsparciu finansowym czterech banko´w poznan´skich, ukazały sie˛ materiały be˛da˛ce
pokłosiem seminarium na temat archiwalio´w bankowych, zorganizowanego w kwietniu
1994 r. przez Zakład Archiwistyki IH UAM.
Publikacja składa sie˛ ze wste˛pu (s. 5–7), pie˛ciu komunikato´w (s. 9–43) oraz
obszernego aneksu (s. 45–123). Autorami zamieszczonych teksto´w sa˛ archiwis´ci poznan´scy oraz pracownicy wielkopolskich banko´w. Rozpoczyna je kro´tka informacja Anny
Cies´lewicz (z NBP) na temat organizacji systemu bankowego w Polsce w oparciu
o ustawe˛ Prawo bankowe i o Narodowym Banku Polskim z 31 I 1989 r. Z kolei Henryk
Krystek (AP w Poznaniu) omo´wił działalnos´c´ archiwo´w zakładowych w bankach
poznan´skich, zwracaja˛c uwage˛ na role˛ nadzoru archiwalnego, obowia˛zuja˛ce normatywy
kancelaryjno-archiwalne, stan lokali archiwo´w bankowych i przygotowanie merytoryczne
ich personelu oraz wartos´c´ dokumentacji bankowej dla badan´ naukowych, a takz˙e
scharakteryzował zaso´b archiwo´w bankowych (stan uporza˛dkowania, s´rodki ewidencyjne, brakowanie oraz dokumentacje˛ pozaaktowa˛ na przykładzie elektronicznego przetwarzania danych). Pracownik Banku Cukrownictwa Cukrobank S.A. w Gostyniu
— Krzysztof Wiejak — zaprezentował zasady przechowywania i zabezpieczania komputerowej dokumentacji bankowej na przykładzie banko´w działaja˛cych na terenie
historycznej Wielkopolski. Referat Piotra Hope z AP w Poznaniu pos´wie˛cony został
archiwizowaniu danych przetwarzanych w pakiecie programo´w syntetyka w NBP BP.
Autor przedstawił bankowe systemy przetwarzania danych typu SOB, MINISOB,
KSERO, ROMI, ROTER i AJENT. Natomiast Krzysztof Stryjkowski (z AP w Poznaniu)
omo´wił akta bankowe w zasobie AP w Poznaniu na przykładzie Rentenbank
(1851–1939), Deutsche Mittelstandskasse (1904–1936), Banku Zwia˛zku Spo´łek Zarobkowych S.A. (1885–1949), Wojewo´dzkiego Banku Poz˙yczkowego (1854–1950), Pan´stwowego Banku Rolnego w Poznaniu (1927–1950), Komunalnego Banku Kredytowego
w Poznaniu (1922–1955), Zachodnio-Polskiego Towarzystwa Kredytowego Miejskiego
w Poznaniu (1927–1956) i Banku Cukrownictwa S.A. w Poznaniu, a takz˙e Komunalnych
Kas Oszcze˛dnos´ci w Gniez´nie, Poznaniu i Rogoz´nie.
W cze˛s´ci drugiej redaktor zamies´cił Zarza˛dzenie prezesa Narodowego Banku Polskiego z 23 XII 1993 r., kto´re w porozumieniu z NDAP wprowadziło w sieci NBP
jednolite przepisy dotycza˛ce: 1) instrukcji słuz˙bowej Obsługa kancelaryjna w NBP;
190
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
2) jednolitego wykazu akt NBP; 3) instrukcji słuz˙bowej Archiwa zakładowe i składnice
akt w NBP. Szkoda, z˙e nie zaopatrzono aneksu w przepisy odsyłaja˛ce do literatury
przedmiotu, a zwłaszcza do wydawnictw z´ro´dłowych, kto´re znacznie ułatwiłyby niearchiwistom dotarcie np. do ustawy z 14 VII 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym
i archiwach oraz przepiso´w wykonawczych do nich, na kto´rych oparto ww. trzy
dokumenty (vide: D. Matelski, S. Sierpowski, Dzieje archiwistyki polskiej. Wybo´r z´ro´deł,
t. 1, Poznan´ 1988, dok. 43–48). Pozwoliłoby to np. na szersze wykorzystanie cze˛sto
przywoływanych w publikacji rozporza˛dzen´ ministra nauki, szkolnictwa wyz˙szego
i techniki z 25 VII 1984 r. w sprawie wczes´niejszego udoste˛pniania materiało´w
archiwalnych (s. 115), czy w sprawie zasad klasyfikacji i kwalifikowania dokumentacji
oraz zasad i trybu przekazywania materiało´w archiwalnych do archiwo´w pan´stwowych
(s. 27, 65, 117).
Do prezentowanych referato´w, opracowanych z duz˙ym profesjonalizmem, kto´re daja˛
ogo´lna˛ orientacje˛ o archiwaliach bankowych, wkradły sie˛ jednak drobne nies´cisłos´ci.
Wspomniane na s. 21 projekty dwo´ch instrukcji dotycza˛cych komputerowych nos´niko´w
informacji zostały juz˙ omo´wione w literaturze przedmiotu (zob. Metodyka pracy
archiwalnej, Poznan´ 1992, s. 160–163), co pominie˛to w przypisie 7. Z kolei z tekstu
P. Hope trudno wywnioskowac´ przy cytowaniu ,,Paragraf 62.4 i 63.1 ustawy’’ (s. 34 i 35),
czy autorowi chodziło o ustawe˛ Prawo bankowe z 1989 r., czy o ustawe˛ o narodowym
zasobie archiwalnym i archiwach z 1983 r., kto´ra jednak nie zawiera paragrafo´w, a jedynie
60 artykuło´w. Natomiast K. Stryjkowski powinien sie˛ zdecydowac´, czy Rentenbank
w Poznaniu powstał w 1851 (s. 37), czy w 1850 r. (s. 39). Ponadto ze znanych mi akt
przechowywanych w AP w Poznaniu, w zasobie tegoz˙ archiwum znajduja˛ sie˛ takz˙e
archiwalia dotycza˛ce pominie˛tych w artykule niemieckich banko´w i instytucji kredytowych z okresu II Rzeczypospolitej, a mianowicie: Landesgenossenschaftsbank (APP,
UWP, sygn. 5602, 5612, 5632, 5635, 5648, 5659 i 5724), Bank für Handel und Gewerbe
(APP, UWP, sygn. 1213, 5591, 5659), ,,Credit’’ (APP, UWP, sygn. 1213 i 1217),
,,Kreditverein’’ (APP, UWP, sygn. 1217 i 5647), ,,Revision’’ (APP, UWP, sygn. 5635),
Hypotheken–Credit–Genossenschaft (APP, UWP, sygn. 1213), Danziger Privat Actienbank (APP, UWP, sygn. 1213), Deutsche Volksbank (APP, UWP, sygn. 1213, 5590, 5631,
5632, 5637 i 5675) oraz Westbank (APP, UWP, sygn. 5648).
Praca — wydana starannie pod wzgle˛dem edytorskim — nie jest jednak wolna od
drobnych lapsuso´w redakcyjnych. Juz˙ na okładce w tytule ksia˛z˙ki wkradł sie˛ przykry bła˛d,
bowiem przymiotniko´w w je˛zyku polskim nie piszemy z duz˙ej litery. Ro´wniez˙ sam tytuł nie
odpowiada zawartos´ci ksia˛z˙ki, gdyz˙ zamieszczone w niej teksty dotycza˛ raczej archiwalio´w, niz˙ archiwo´w bankowych. Ze wste˛pu trudno dowiedziec´ sie˛, o jakie seminarium
chodzi, kiedy i gdzie zorganizowane. Dopiero z pierwszego referatu (s. 10) moz˙na
wywnioskowac´, z˙e odbyło sie˛ ono w kwietniu 1994 r. Na s. 7 dowiadujemy sie˛ o powstaniu
nowej terminologii archiwalnej. A mianowicie, z˙e cze˛s´cia˛ składowa˛ archiwistyki jako
nauki jest tzw. ,,nowoczesna archiwistyka bankowa’’. Posuwaja˛c sie˛ dalej ta˛ droga˛
tworzenia nowych poje˛c´ przy omawianiu ro´z˙nych rodzajo´w akt, jak nazwalibys´my
dyscypline˛ omawiaja˛ca˛ akta cecho´w rzemies´lniczych, czy zlikwidowanych w 1990 r.
PGR-o´w? Archiwis´ci uprawiana˛ dyscypline˛ dziela˛ od dziesia˛tko´w lat nieco odmiennie.
Najobszerniej na ten temat wypowiedział sie˛ Bohdan Ryszewski w pracy Archiwistyka
— przedmiot, zakres, podział. Studia nad problemem (Warszawa-Poznan´ 1972). Na s. 92
przy symbolach kwalifikacyjnych 4052 i 4053 nalez˙ałoby w przypisie wyjas´nic´, czy
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
191
wysta˛piło powto´rzenie, a jes´li nie, to dlaczego przy analogicznej tres´ci mamy podana˛ro´z˙na˛
kategorie˛
akt.
Ponadto:
pamie˛c´
kasetowa˛
nazywamy
,,streamerem’’
(s. 29, 30), a nie ,,stremerem’’ (s. 7); Archiwum Pan´stwowe w Poznaniu jest nazwa˛ własna˛
i nie piszemy jej z małych liter (s. 37); kategoria akt manipulacyjnych raz jest okres´lana
skro´tem ,,BC’’ (s. 71 i 109), a innym razem jako ,,Bc’’ (s. 75–102); w je˛zyku polskim
odmieniamy ,,protoko´ł’’ — ,,protokoły’’ (s. 83), albo ,,protoko´ły’’ (s. 75 i inne), kto´re sa˛
wprawdzie forma˛ nieco archaiczna˛, ale ro´wniez˙ prawidłowa˛ (nalez˙ałoby to ujednolicic´:
albo, albo!). Prezes NBP prof. Gronkiewicz-Waltz ma na imie˛ Hanna (s. 10 i 47), a naczelny
dyrektor archiwo´w pan´stwowych prof. Skowronek — Jerzy (s. 47). W tekst wkradły sie˛
takz˙e potknie˛cia korektorskie (s. 16, 17, 93, 98, 101, 104, 111). Na s. 60 prawdopodobnie
chodzi o § 23, a nie o ,,postanowienie 23’’. W publikacji odczuwa sie˛ brak wykazu
stosowanych skro´to´w, jak np. ECU (s. 11), WBK BP (s. 14), SWIFT (s. 14), COCOM (s.
25), CSBI (s. 26), GB (s. 29), Dz. U. (s. 41, 47, 115, 119), MON (s. 89), TPR
(s. 96), b. KS (s. 96), BH (s. 96), PWPW (s. 103), M.P. (s. 114, 117), czy BGZ˙ (s. 10)
— kto´ry rozszyfrowano dopiero na s. 38. Ponadto jest on raz okres´lany jako ,,bank
spo´łdzielczo-pan´stwowy’’, a 11 werso´w niz˙ej jako ,,bank pan´stwowo-spo´łdzielczy’’ (s.10).
Omawiana publikacja jest pierwsza˛ pro´ba˛ ukazania — od strony wytwarzanych akt
— waz˙nego działu w gospodarce narodowej, a mianowicie bankowos´ci. Szkoda, z˙e
prezentowane referaty ograniczono do regionu historycznej Wielkopolski, bowiem
sie˛gnie˛cie do dos´wiadczen´ innych os´rodko´w akademickich i bankowych mogłoby znacznie
wzbogacic´ wiedze˛ o prezentowanej problematyce. Ksia˛z˙ka be˛dzie z pewnos´cia˛ cze˛sto
pomoca˛naukowa˛wykorzystywana˛przez studento´w archiwistyki podczas zaje˛c´ z metodyki
archiwalnej i edytorstwa z´ro´deł.
Dariusz Matelski (Poznan´)
MISCELLANEA HISTORICO-ARCHIVISTICA, t. 4, Warszawa 1994, Naczelna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych, Archiwum Gło´wne Akt Dawnych, ss. 297, mapa, ilustr., tab.
Spis tres´ci czwartego tomu Miscellaneo´w obejmuje 17 pozycji podzielonych na dwie
cze˛s´ci — Studia historyczne oraz Studia kancelaryjne i archiwalne. Materiały z´ro´dłowe.
Autorzy, to gło´wnie archiwis´ci (z przewaga˛ pracowniko´w Archiwum Gło´wnego), ale nie
brak tez˙ przedstawicieli innych s´rodowisk naukowych (np. Instytut Historii Polskiej
Akademii Nauk, Uniwersytet Jagiellon´ski).
Artykuł Anny Wajs, otwieraja˛cy recenzowany tom, zatytułowany: Siemowit I — przy
ojcu Konradzie Mazowieckim — rola młodego ksie˛cia na dworze piastowskim omawia, na
tle poro´wnawczym, przygotowania młodego ksie˛cia do obje˛cia w przyszłos´ci samodzielnych rza˛do´w. Siemowit wyste˛pował jako s´wiadek w dokumentach wystawianych przez
Konrada, a po ukon´czeniu 17 lat, ro´wniez˙ jako ich wspo´łwystawca. Towarzyszył ojcu
w podro´z˙ach po Polsce, brał udział w negocjacjach z ksia˛z˙e˛tami sa˛siednich dzielnic
i Pomorzanami, Krzyz˙akami i Rusia˛.
Z kolei Andrzej Rachuba, w studium Konfederacja wojska litewskiego w Wierzbołowie w 1655 r. nawia˛zuje do dramatycznych dziejo´w Rzeczypospolitej w latach
1654–1655. Konfederacja, zawia˛zana 23 VIII 1655 r. w Wierzbołowie, była pierwszym
192
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
publicznym wysta˛pieniem znacznego odłamu wojsk Wielkiego Ksie˛stwa przeciwko
ugodzie kiejdan´skiej Janusza Radziwiłła, w obronie Jana Kazimierza i całos´ci Rzeczypospolitej. Jednym z przywo´dco´w konfederacji, z tytułem konsyliarza, był Samuel
Kmicic, chora˛z˙y orszan´ski, pierwowzo´r gło´wnego bohatera Sienkiewiczowskiego
Potopu.
Artykuł Franciszki Ramotowskiej Legitymizm władz polskich w okresie powstan´
i rucho´w wolnos´ciowych (1830–1863) — drukowana wersja referatu wygłoszonego
w AGAD z okazji 70 rocznicy odrodzenia Pan´stwa Polskiego — to studium polskiego
czynu niepodległos´ciowego w okresie od Powstania Listopadowego az˙ do ,,tajemnego
Pan´stwa Polskiego’’ doby Powstania Styczniowego. Tytułowy ,,legitymizm’’ rozumiany
jest przez autorke˛ ,,[...] w znaczeniu prawa ludo´w, narodo´w do funkcji władczych w swych
pan´stwach’’1 i opierał sie˛ m. in. na uznaniu przez naro´d władz zaborczych za nielegalne,
podkres´leniu woli narodu do wyjarzmienienia sie˛ oraz oddolnym tworzeniu władz
narodowych obdarzonych uznaniem i posłuszen´stwem (w przeciwien´stwie do władz
zaborczych!).
Z szeroko rozumiana˛ tematyka˛ polskich zmagan´ niepodległos´ciowych wia˛z˙a˛ sie˛ trzy
naste˛pne pozycje recenzowanego tomu. Jerzy Skowronek w artykule Mie˛dzy Hotelem
Lambert a karierami rodziny. Papiery rodziny Sienkiewiczo´w w Bibliotece Polskiej
w Paryz˙u omawia akta zwia˛zane z osoba˛ Karola Sienkiewicza, sekretarza i bliskiego
wspo´łpracownika ks. Adama Czartoryskiego, a naste˛pnie działacza Towarzystwa Literackiego Polskiego oraz jego rodziny. Papiery te zawieraja˛ cenne z´ro´dła do dziejo´w Polako´w
we Francji, m. in. Karola Sienkiewicza, emigranta politycznego po Powstaniu Listopadowym i jego syno´w, z kto´rych Adam, kawaler Legii Honorowej, osia˛gna˛ł stanowiska
ambasadora Francji w Chile i Japonii.
Działalnos´c´ egzekucyjna Policji Narodowej w Warszawie (1862–1864), nie budza˛ca
dotychczas wie˛kszego zainteresowania historyko´w, jest tematem artykułu Zofii Strzyz˙ewskiej. Egzekucje wyroko´w powstan´czego wymiaru sprawiedliwos´ci, okres´lane przez władze
carskie jako akty ,,terroru’’, były skierowane gło´wnie przeciwko funkcjonariuszom policji,
szpiegom i konfidentom.
Ale o wolnos´c´ Ojczyzny Polacy walczyli nie tylko ore˛z˙em. Powołane w 1870 r.
Muzeum Narodowe w szwajcarskim Rapperswilu nie ograniczało sie˛ do zbierania
,,staroz˙ytnos´ci’’. Wysyłaja˛c eksponaty na wystawy mie˛dzynarodowe, uczestnicza˛c w kongresach i uroczystos´ciach jubileuszowych przedstawiciele Muzeum przyczyniali sie˛ do
propagowania sprawy polskiej. Szeroko napisał o tym — niez˙yja˛cy juz˙, niestety
— Stanisław Chankowski z Archiwum Polskiej Akademii Nauk w artykule Zwia˛zki
Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu z krajowymi i zagranicznymi instytucjami
kulturalnymi.
Ostatnia pozycja Studio´w historycznych — artykuł Zbigniewa Perzanowskiego Nazwy
jednostek administracyjnych i ich uz˙ywanie w praktyce dnia codziennego z niewiadomych
przyczyn długo czekała na publikacje˛; tekst ten po raz pierwszy był bowiem wygłoszony
jesienia˛ 1981 r. w formie wykładu inauguracyjnego na Podyplomowym Studium
Muzealniczym Uniwersytetu Jagiellon´skiego. Artykuł ten, niezalez˙nie od jego
1
F. Ramotowska, Legitymizm władz polskich w okresie powstan´ i rucho´w wolnos´ciowych
(1830–1863), s. 33.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
193
waloro´w naukowych, nabiera swoistej aktualnos´ci w zwia˛zku z trwaja˛cymi debatami na
temat reformy administracji terenowej (powiaty?, rejony?, ziemie?).
Druga cze˛s´c´ tomu Miscellaneo´w obejmuje m. in. kilka artykuło´w z zakresu nauk
pomocniczych historii. Dyplomatyke˛ i historie˛ kancelarii reprezentuja˛ prace: Janusza
Grabowskiego Ze studio´w nad dokumentami i kancelaria˛ Siemowita III ksie˛cia mazowieckiego (1342–1360) oraz Zofii Krupskiej Kancelaria i dokumentacja parafii rzymskokatolickich diecezji południowo-wschodnich z okresu zaboro´w i II Rzeczypospolitej.
Waz˙ne problemy z dziedziny geografii historycznej porusza Henryk Bartoszewicz
w artykule Drogi handlowe ziemi dobrzyn´skiej w XV–XVI w. Genealogii i heraldyki dotyczy
publikacja Tadeusza Epszteina i Sławomira Go´rzyn´skiego, zatytułowana Czy istnieje
moz˙liwos´c´ rekonstrukcji zaginionego fragmentu «Kroniki» Kazimierza Pułaskiego?
Postawione w tytule pytanie dotyczy utraconego podczas ostatniej wojny fragmentu
re˛kopisu 3 t. Kroniki polskich rodo´w szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, obejmuja˛cego monografie 35 rodzin. Na pytanie to autorzy artykułu nie daja˛ jednoznacznej
odpowiedzi, uzalez˙niaja˛c moz˙liwos´c´ odtworzenia tej cze˛s´ci Kroniki od wyniko´w niezbe˛dnej kwerendy archiwalnej, kto´ra˛ nalez˙ałoby przeprowadzic´ w zasobach archiwo´w na
Ukrainie i w Rosji. Nadzieje autoro´w na pozytywne efekty kwerendy w archiwach
ukrain´skich sa˛ uzasadnione!
Mogłem sie˛ o tym przekonac´ podczas kro´tkiego pobytu (w 1995 r.) w Centralnym
Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie (pobernardyn´skim). Materiały dotycza˛ce
wielu spos´ro´d 35 wymienionych w artykule rodzin, m. in. Bilin´skich, Chołoniewskich,
Chwalibogo´w, Darowskich, Grocholskich, Jakubowskich, Han´skich, Les´niewiczo´w i innych, znajduja˛ sie˛ zwłaszcza w zbiorze Materiały dotycza˛ce maja˛tko´w szlacheckich na
terytorium wojewo´dztw ruskiego, wołyn´skiego, podolskiego i innych (fond 134), obejmuja˛cym okres od XIV do XX w.
W drugiej cze˛s´ci omawianego tomu dominuja˛ zdecydowanie publikacje z zakresu
archiwoznawstwa, dotycza˛ce historii i zasobu archiwo´w polskich, w tym szczego´lnie
ciekawych zespoło´w i zbioro´w archiwalnych. Na wyro´z˙nienie zasługuje zwłaszcza
obszerna praca Teresy Zielin´skiej Zbiory archiwalne ordynato´w Zamoyskich jako
skarbnica dokumento´w pan´stwowos´ci polskiej. Autorka zasłuz˙yła na dozgonna˛ wdzie˛cznos´c´ badaczy dziejo´w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w. — za skrupulatne zestawienie
w przejrzys´cie skonstruowanych tabelach dokumentacji dotycza˛cej polityki zagranicznej
w czasach kro´lo´w elekcyjnych. Zestawienie akt pan´stwowych w Archiwum Zamoyskich
z ich odpowiednikami w Archiwum Koronnym odsyła wszak do sygnatur konkretnych
jednostek archiwalnych i stronic (lub kart) dotycza˛cych stosunko´w zagranicznych
Rzeczypospolitej. Nie dziwi fakt, z˙e mno´stwo dokumento´w pan´stwowych z Archiwum
Koronnego trafiało do prywatnych zbioro´w Zamoyskich czy innych magnato´w. Sprzyjała
temu m. in. moda kolekcjonerska, rozpowszechniona w XIX w. w kre˛gach bogatych
miłos´niko´w ,,staroz˙ytnos´ci’’ i narodowych pamia˛tek. Pasja ta wynikała nie tylko
z typowego dla epoki romantyzmu zamiłowania do historyzmu, lecz takz˙e z przekonania,
z˙e włas´nie biblioteka i archiwa wielkich rodo´w (jako spadkobierco´w tradycji i majestatu
Najjas´niejszej Rzeczypospolitej) sa˛ powołane do godnego przechowywania staropolskich
dokumento´w a nie pan´stwowe archiwa, podległe rza˛dom zaborczym (oczywis´cie,
z wyja˛tkiem autonomicznego Kro´lestwa Polskiego i autonomicznej Galicji).
Artykuł Jolanty Grali Kolekcja Michała Marczaka w zbiorach Archiwum Gło´wnego Akt
Dawnych omawia zbio´r zgromadzony przez archiwiste˛ i bibliotekarza Tarnowskich
194
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
z Dzikowa. Bardzo ciekawy i ro´z˙norodny jest ten zbio´r re˛kopiso´w, powstałych mie˛dzy XVI
a XX w. Ewidentny dowo´d przydatnos´ci tej kolekcji dla badan´ historycznych to chociaz˙by
zawarty w t. 3, na s. 33–36 list Marcina Ka˛ckiego, kasztelana krakowskiego i generała
artylerii koronnej, datowany 26 III 1710 r., kto´ry to list ,,przedłuz˙ył’’ o miesia˛c lub dwa
z˙ycie tego senatora (w poro´wnaniu z wczes´niejszymi ustaleniami)2.
Larysa Obuszenkowa zreferowała wyniki kwerendy przeprowadzonej w archiwach
i bibliotekach byłego Zwia˛zku Radzieckiego w latach 1961–1986 dla 25-tomowej serii
Powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty. Obuszenkowa wylicza dziesia˛tki zespoło´w
archiwalnych obje˛tych kwerenda˛. Rodzi sie˛ jednak pytanie, czy rzeczywis´cie uwzgle˛dniono wszystkie moz˙liwe archiwalia? Kwerende˛ prowadzono przeciez˙ w czasach, gdy
mno´stwo akt opatrzonych było klauzula˛ utajniania.
I jeszcze drobna uwaga redakcyjna: zdanie ,,Cenne dokumenty proweniencji powstan´czej spoczywaja˛ ro´wniez˙ w dziale re˛kopiso´w lwowskiej biblioteki Akademii Nauk (papiery
Dzieduszyckich i Sapieho´w)’’ (s. 269) moz˙na by opatrzyc´ uwaga˛, iz˙ chodzi o dawna˛
biblioteke˛ Zakładu Narodowego im. Ossolin´skich, nosza˛ca˛ od pewnego czasu imie˛ Wasyla
Stefanyka.
Artykuł Hanny Krajewskiej Oddziały kwatermistrzowskie armii austriackich i niemieckich działaja˛cych na terenie Galicji i Kro´lestwa Polskiego (1914–1918) dotyczy
organizacji jednostek zaplecza logistycznego tych armii oraz loso´w ich spus´cizny
archiwalnej. I tutaj znowu mała uwaga redakcyjna: uz˙yta na s. 274 nazwa geograficzna
Ungwar, to we˛gierska nazwa miasta bardziej znanego jako Uz˙horod (Ukraina Zakarpacka).
Najnowszej historii archiwo´w warszawskich dotycza˛ dwa drobne przyczynki z´ro´dłowe:
,,Sprawozdania’’ Antoniego Rybarskiego z ratowania zasobo´w Archiwum Gło´wnego we
wrzes´niu 1939 r. Edycje˛ przygotował Ryszard Kotewicz na podstawie odpisu znajduja˛cego
sie˛ w Zbiorze Erazma Mysłowskiego, przechowywanym w Archiwum Pan´stwowym
w Piotrkowie. Władysław Ste˛pniak, dyrektor AGAD, przygotował do druku relacje˛
Witolda Suchodolskiego o spaleniu archiwo´w warszawskich jesienia˛ 1944 r.
Recenzowany tom zamyka wspomnienie pamie˛ci prof. Stefana Kieniewicza, napisane
przez Franciszke˛ Ramotowska˛, uczennice˛ i bliska˛wspo´łpracownice˛ Profesora. Z recenzenckiego obowia˛zku pozwole˛ sobie tylko wytkna˛c´ jedna˛ nies´cisłos´c´: pierwsze wydanie opus
magnum na temat Powstania Styczniowego ukazało sie˛ juz˙ w 1972 r.
Stefan Ciara (Warszawa)
2
Urze˛dnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy, red. A. Ga˛siorowski, Ko´rnik
1992, s. 37. Por. date˛ s´mierci Ka˛ckiego w Polskim słowniku biograficznym, t. 12, s. 318 — biogram
przygotowany przez K. Przybosia.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
195
´ W ARCHIWUM
STANISŁAW LIBROWSKI, INWENTARZ REALNY DOKUMENTO
DIECEZJALNEGO WE WŁOCŁAWKU, t. 1, LATA 1232–1550, Włocławek 1994, ss.
287; t. 2, LATA 1551–1760, Włocławek 1995, nakład własny, druk Expol,
ss. 295
Badacze, korzystaja˛cy z bogatych zbioro´w dokumento´w oryginalnych przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, zmuszeni byli do poprzestania na
pomocach archiwalnych, publikowanych przez ks. Stanisława Chodyn´skiego, maja˛cych
włas´ciwie w momencie druku jedynie wartos´c´ historyczna˛1. Ksia˛dz Stanisław Librowski
— jako długoletni dyrektor archiwum diecezjalnego i historyk Kos´cioła w Polsce — jest
osoba˛ nad wyraz kompetentna˛ dla stworzenia aktualnego katalogu; wypada tylko wyrazic´
z˙al, z˙e nasta˛piło to tak po´z´no, utrudniaja˛c prace˛ wielu kwerendystom.
Zamierzeniem autora jest stworzenie katalogu realnego dokumento´w przechowywanych w archiwum, pocza˛wszy od najwczes´niejszego, Bolesława Konradowica, ksie˛cia
sandomierskiego z 5 V 1232 r., po nam wspo´łczesne. Katalog, zbudowany według
kryterium chronologicznego, podzielony jest na tomy, kto´rych zakres jest uwarunkowany
moz˙liwos´ciami wydawniczymi: t. 1 obejmuje lata 1232 do 1550 wła˛cznie, t. 2 lata 1551 do
1760 wła˛cznie. Ogo´łem w obu cze˛s´ciach opracowano 1088 dokumento´w.
Nalez˙y zaznaczyc´, z˙e znaczna partia materiału zawartego w t. 1 jest niewiele zmieniona˛
wersja˛ inwentarza juz˙ wczes´niej publikowanego, obejmuja˛cego lata 1232–1475 (nry
1–353)2. Inwentarz włas´ciwy poprzedzano wprowadzeniem, kto´re opro´cz bardzo niewielu
informacji wste˛pnych, w dodatku wybio´rczo podanych, oraz wykazu skro´to´w, zawiera
wykaz dokumento´w podwo´jnych i — jak je nazywa autor — paralelne, chociaz˙ nigdzie nie
tłumaczy tego nieznanego archiwistyce i dyplomatyce terminu (t. 1, s. 6). W tej samej
cze˛s´ci pracy zestawiono wykazy dokumento´w inserowanych i dodanych (widymato´w?)
oraz alfabetyczny spis notariuszy publicznych, działaja˛cych przy wystawieniu dyplomo´w.
Wszystko sa˛ to dodatki bardzo cenne, ułatwiaja˛ce prace˛ czytelnikowi, jednak w przypadku
wykazu notariuszy pominie˛to, jak sie˛ wydaje, waz˙na˛ informacje˛, z jakiego nadania,
papieskiego czy cesarskiego, sprawowali oni swo´j urza˛d; danych tych nie ma takz˙e
w teks´cie regesto´w. Jednak najbardziej dotkliwym dla korzystaja˛cego z katalogu jest brak
indekso´w, zwłaszcza geograficznego, sprowadzaja˛cy prace˛ do cia˛głego wertowania
ksia˛z˙ki, np. w poszukiwaniu coraz to nowych miejscowos´ci. Inwentarz włas´ciwy został
uje˛ty w szes´ciopunktowy schemat, oparty na instrukcji NDAP dla inwentarzy ksia˛z˙kowych,
nieco zmodyfikowany przez autora. Obejmuje on kolejno: aktualna˛ sygnature˛, regest
dokumentu, date˛ i miejsce wydania, opis zewne˛trzny, noty dorsalne i dawne sygnatury
archiwalne oraz uwagi (obejmuja˛ce dotychczasowe wydania drukiem, regesty, proweniencje˛).
1
Monumenta Historica Dioeceseos Wladislaviensis, t. 14, Włocławek 1897 (katalog z 1578 r.);
t. 25, Włocławek 1912 (katalog z 1728 r., wraz z po´z´niejszymi uzupełnieniami).
2
Archiwum Diecezjalne we Włocławku. Dział I. Dokumenty. Seria I. Inwentarz realny, z. 1,
Oryginalne dokumenty samoistne z XIII wieku, oprac. S. Librowski, ,,Archiwa, Biblioteki i Muzea
Kos´cielne’’, t. 47, 1983, s. 5–106; z. 2, Oryginalne dokumenty samoistne z XIV wieku, ibid., t. 55,
1987, s. 5–99; z. 3, Oryginalne dokumenty samoistne z pierwszej połowy XV wieku, ibid.,
t. 56, 1988, s. 7–94; z. 4, Oryginalne dokumenty samoistne z drugiej połowy XV wieku, trzecie
c´wierc´wiecze, ibid., t. 57, 1988, s. 7–57.
196
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
Poro´wnanie wszystkich regesto´w nasuwa konstatacje˛, z˙e wiele z nich, przy pozornej
szczego´łowos´ci i wielu uzupełnieniach odautorskich, cze˛sto nie zawiera podstawowych
informacji, dotycza˛cych np. przedmiotu sporu, obowia˛zko´w, sum zastawnych. Podobna˛
niekonsekwencje˛ moz˙na zauwaz˙yc´ przy cytowaniu oryginalnych nazw osobowych
i miejscowych; cze˛ste jest ro´wniez˙ przy nazwach tego typu przyjmowanie je˛zyka z´ro´dła,
uwspo´łczes´nianie jedynie pisowni, co w konsekwencji prowadzi do wielu błe˛do´w
identyfikacyjnych. Aby stwierdzic´ kompletnos´c´ omawianego Inwentarza, trzeba by miec´
bezpos´redni doste˛p do zasobu archiwalnego, z kto´rego wykorzystaniem historycy mieli do
niedawna trudnos´ci, zwłaszcza dotyczyło to dyplomo´w s´redniowiecznych i niekto´rych
kopiariuszy. W tym konteks´cie do powaz˙nego błe˛du urasta brak uwzgle˛dnienia ponad setki
pie˛tnastowiecznych dokumento´w papierowych, w znacznej mierze pozwo´w przed sa˛d
oficjała włocławskiego. Oczywis´cie, pozostaje jeszcze niewiadoma˛ liczba dokumento´w
znajduja˛cych sie˛ w aktach innych zespoło´w, jak np. kapituły kolegiackiej w Kaliszu
i tamtejszego konsystorza czy konsystorza wielun´skiego.
Przechodza˛c do uwag szczego´łowych, kto´rych wie˛kszos´c´ dotyczy kwestii natury
topograficznej, rozpoczne˛ od błe˛dnego zapisu oso´b lub ich identyfikacji. Dobiesław, syn
Krzesława (nr 92), pochodził z Kos´cielnej Wsi na Kujawach brzeskich a nie z Kos´cielca
pod Inowrocławiem3. Wincenty, kasztelan starogrodzki, uznany został przez ks. Librowskiego (nr 133, 147) za kasztelana Starego Chełmna (dzisiejszy Starogro´d). Istniało co
prawda komturstwo starogrodzkie, lecz nie moz˙e byc´ mowy o kasztelanii w pan´stwie
krzyz˙ackim! Chodzi tu o Wincentego z Długiego, z rodu Doliwo´w, kasztelana starogrodzkiego z lat 1326–1339, ale w Wielkopolsce (na południe do Jarocina)4. Se˛dzia kujawski,
Stanisław z Ostrowa, Leszczyc, był w z´ro´dłach zwany Kiwała, a nie, jak zapisano (nr 176),
Kinalic, co mogłoby błe˛dnie sugerowac´ patronimik. Biskup włocławski, Jan Kropidło, był,
jak słusznie podano (nr 225), administratorem benedyktyn´skiego opactwa pod wezwaniem
s´w. Marcina, lecz nie wyjas´niono, z˙e chodzi tu o klasztor w Panonhalma na We˛grzech (w
dzisiejszym komitacie Györ); to samo tyczy sie˛ administrowanej przez niego diecezji
jauryjskiej, czyli Györ. Niestety, zwia˛zki z We˛grami przyczyniły autorowi jeszcze kilku
´ ciborze z rodu Mos´cico´w-Ostojo´w, biskupie
błe˛do´w. W regestrze nr 269 mowa jest o S
diecezji Agriensis, czyli po prostu Eger; nigdy nie był on dominikaninem, odautorski
domysł poszedł za daleko5. Miejsce wystawienia dyplomu kro´la Władysława Warnen´czyka
(nr 285) to obo´z wojskowy pod Bratysława˛(we˛g. Pozsony, niem. Preszburg), a nie jakis´ nie
zidentyfikowany ,,Pozom’’6. Jes´li chodzi natomiast o klasztor premonstratensek w Strzelnie, to nie był on nigdy dualistyczny (nr 102, 105), zwrot fratres et sorores, kto´rym
najpewniej zasugerował sie˛ wydawca Inwentarza, odnosi sie˛ do sio´str strzelen´skich
i sprawuja˛cych nad nimi opieke˛ duszpasterska˛ zakonniko´w z klasztoru
3
J. Bieniak, Kos´cielna Wies´ i jej dziedzice w s´redniowieczu [w:] Kos´cielna Wies´ na Kujawach.
Studium osadnicze, red. L. Kajzer, Ło´dz´ 1994, s. 43–46.
4
Urze˛dnicy wielkopolscy XII–XV wieku. Spisy, oprac. M. Bielin´ska, A. Ga˛siorowski, J. Łojko,
Wrocław-Krako´w-Gdan´sk-Ło´dz´ 1985, cz. 2, nr 539.
5
A. Prochaska, S´ cibor ze S´ ciborzyc, ,,Roczniki TNT’’, r. 19, 1912.
6
Jest to zgodne z itinerarium kro´la, przebywaja˛cego w tym czasie pomie˛dzy Bratysława˛ a Trnava˛
(we˛g. Nagysombat). Por. S. Sroka, Itinerarium Władysława Warnen´czyka jako kro´la We˛gier
(1440–1444) [w:] Z dziejo´w stosunko´w polsko-we˛gierskich w po´z´nym s´redniowieczu, Krako´w 1995,
s. 153.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
197
wrocławskiego. W kolejnych trzech dokumentach (nr 122, 123, 124), dotycza˛cych
sprzedaz˙y dwu wsi klasztoru w Strzelnie, błe˛dnie zidentyfikowano jedna˛ z nich jako
Straszewo. Posta˛piono tak wbrew wyraz´nemu przekazowi, z˙e obie te wsie lez˙a˛ na
terytorium radziejowskim, tymczasem Straszewo połoz˙one było w kasztelanii brzeskiej7;
chodzi tu niewa˛tpliwie o Stro´z˙ewo, kto´re lez˙ało włas´nie w kasztelanii radziejowskiej 8.
W dyplomie nr 69 błe˛dnie rozwia˛zano date˛ dzienna˛; włas´ciwa brzmi 13 VII 1282 r.
Podobnie w innym dokumencie (nr 407), gdzie z´le podano date˛ roczna˛ jako 1409, powinien
byc´ włas´ciwie 1509 r., najpewniej jest to przeoczenie korekty. Nie zawsze konsekwentnie
podawano tez˙ miejsce publikacji danego aktu, dotyczy to zwłaszcza nowszych wydawnictw z´ro´dłowych9.
Duz˙o usterek moz˙na uchwycic´ ws´ro´d nazw geograficznych. W nr 104 chodzi o wies´
Płowki, inaczej zwana Blewo, w parafii Chełmce, a nie jak błe˛dnie podano Płowce, chociaz˙
obie miejscowos´ci lez˙a˛ w kasztelanii (po´z´niej powiecie) radziejowskiej; to samo tyczy sie˛
drugiej z wsi wymienionych w tym samym reges´cie, mianowicie Piołunowa, kto´re
niesłusznie przerobiono na Polanowice10. Zdziwienie budzi lektura innego regestu (nr 90),
gdzie komes Przecław z Osie˛cin, z rodu Pomiano´w sprzedaje swa˛ wies´ Silno, w oryginale
Selino, kto´ra˛ przerobiono niefrasobliwie na jakowys´ Zielin; transakcje˛ te˛ komes motywował koniecznos´cia˛ wykupu syna, Ubysława, z niewoli litewskiej (w oryg. qui captiwus in
Lywonia), nie zas´ liwon´skiej. Poprawna nazwa wsi be˛da˛cej przedmiotem zamiany
´ winka˛ a niejakim Ziemakiem brzmi Łojewo, a nie Łogowo
pomie˛dzy arcybpem Jakubem S
(nr 97). Zapis in Carmelo nostro Lipiensi w dokumencie nr 777 nie odnosi sie˛ do samego
Lipna, w ziemi dobrzyn´skiej, gdzie klasztoru karmelickiego nie było, lecz do połoz˙onych
nieco na po´łnoc od tego miasta Obo´r. Poprawne nazwy miejscowos´ci wymienionych
w dokumentach 513, 514, 516 to wspo´łczesne Jordanowo, Kre˛z˙oły i Murzynko. To samo
tyczy sie˛ wielu innych regesto´w (601, 602, 604, 613 oraz 797, 899, 966), gdzie włas´ciwe
´ wiekatowo i S´ wiekato´wko, te
nazwy osad powinny brzmiec´: Czarno´wka, Trzemie˛towo, S
dwie ostatnie w powiecie s´wieckim, nie bydgoskim. Podobnych lapsuso´w moz˙na by podac´
jeszcze sporo, z obowia˛zku podam jeszcze tylko te, kto´re powtarzaja˛ sie˛ cze˛s´ciej. I tak:
miejscowos´c´ Koryth, inna wersja odautorska — Korytko´w, w ziemi chełmin´skiej, to
Koryta (nr 664, 762, 768); rzeczka Tonczyna to w rzeczywistos´ci Ta˛z˙yna (nr 353, 662);
w nr 1014 powinno byc´ Cetniewo, nie Cetnowo. Wniosek, jaki sie˛ nasuwa, wskazuje na
pewna˛ chaotycznos´c´ w opracowaniu, a zwłaszcza, nie wiadomo dlaczego, na luki
w stosunku do zawartos´ci Archiwum Diecezjalnego.
Ten, pobiez˙ny przeciez˙, przegla˛d Inwentarza sugeruje pewna˛ ostroz˙nos´c´ w korzystaniu
z jego zawartos´ci. Mimo tego wydawnictwo odzwierciedla wspo´łczesny układ archiwalny
7
Z. Guldon, J. Powierski, Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyn´skiej w XIII-XIV wieku,
Warszawa-Poznan´ 1974, s. 84.
8
Ibid., s. 99–101.
9
Wybio´rczo posta˛piono zwłaszcza w przypadku Nowego Kodeksu Dyplomatycznego Mazowsza,
cz. 2, wyd. I. Sułkowska-Kuras´, S. Kuras´ przy wspo´łudziale K. Pacuskiego, H. Wajsa, WrocławWarszawa-Krako´w-Gdan´sk-Ło´dz´ 1989, nr 52 (Inwentarz — 51), 64 (66), 159 (131).
10
J. Bieniak, Wielkopolska, Kujawy, ziemie łe˛czycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia
pan´stwowego w latach 1300–1306, Torun´ 1969, s. 74; Z. Guldon, J. Powierski, Podziały..., op. cit.,
s. 99–100.
198
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
wszystkich opracowanych dokumento´w i w tym upatrywałbym zasadniczy poz˙ytek
wynikaja˛cy z jego wydania. Miejmy nadzieje˛, z˙e zapowiadane przez autora, dalsze tomy
katalogu be˛da˛ juz˙ uzupełnione o nie uwzgle˛dnione dotychczas dokumenty, kto´rych brak
szczego´lnie moz˙e doskwierac´ historykom.
Dariusz Karczewski (Bydgoszcz)
´ SKI, JANUSZ TANDECKI, KATALOG DOKUMENTO´ W
ANDRZEJ RADZIMIN
´ W KRZYZ˙ACKICH ARCHIWUM PAN´ STWOWEGO W TORUNIU,
I LISTO
t. 1 (1251–1454), Warszawa 1994, Naczelna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych,
Archiwum Pan´stwowe w Toruniu, ss. XX+ 148.
Archiwum Pan´stwowe w Toruniu, jedno z zasobniejszych w kraju, opro´cz opublikowanego przez K. Ciesielska˛1 informatora o zasobie nie doczekało sie˛ dotychczas
innego typu przewodnika lub katalogu zespoło´w. W tym konteks´cie godna˛ uznania
inicjatywa˛ było podje˛cie przez dwo´ch torun´skich historyko´w wydania katalogu dokumento´w i listo´w pochodza˛cych z kancelarii krzyz˙ackich. Znajdujemy w nich ro´z˙norakie
przykłady produkcji kancelaryjnej, zaro´wno najwyz˙szych urze˛dniko´w centralnych, na
czele z wielkim mistrzem i mistrzami krajowymi, jak tez˙ zarza˛du terytorialno-militarnego
i gospodarczego. Prace˛ poprzedza wste˛p w je˛zyku polskim i niemieckim, przedstawiaja˛cy
cele wydawnictwa i podstawowe zasady edytorskie. Dalej naste˛puje niezbe˛dna w tego
typu wydawnictwach konkordancja sygnatur archiwalnych z numerami Katalogu
(s. XIII–XVI) oraz skro´ty zastosowane w regestach (s. XVII) i bibliografii (s. XIX–XX).
Wykaz dokumento´w znajduje sie˛ na s. 1–138, a całos´c´ zamykaja˛ indeksy osobowy
i geograficzny (s. 139–148). Na katalog włas´ciwy składaja˛ sie˛ 324 dokumenty i listy
oryginalne oraz instrumenty notarialne, kto´re wraz ze spisem członko´w konwentu
torun´skiego z 1454 r. (nr 316) moz˙na uznac´ juz˙ jako wytwo´r działalnos´ci aktotwo´rczej
Zakonu. Przyje˛to w nim układ chronologiczny, posługuja˛c sie˛ numeracja˛ biez˙a˛ca˛ od 1 do
317, chociaz˙ opracowany materiał dotyczy wie˛kszej liczby archiwalio´w, gdyz˙ niekto´re
numery rozszerzono o dodatkowe desygnaty (17a, 17b, 131a, 136a, 136b, 271a, 298a).
Moz˙e to komplikowac´ korzystanie z Katalogu, lecz jednoczes´nie dowodzi trudnos´ci
zwia˛zanych z zebraniem rozproszonego materiału. Znajduje sie˛ on bowiem w kilku
zespołach:
Akta miasta Torunia
Katalog I (Dokumenty i listy) — wykorzystano 285 j.a.
Katalog III (Listy cechowe) — 29 j.a.
Klasztor cysterek-benedyktynek A (Dokumenty) — 6 j.a.
Klasztor dominikano´w A (Dokumenty) — 3 j.a.
Cech kus´nierzy miasta Torunia — 1 j.a.
1
K. Ciesielska, Wojewo´dzkie Archiwum Pan´stwowe w Toruniu. Informator o zasobie, Torun´ 1977.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
199
Osobnym problemem do dyskusji jest — w przypadku tzw. pomocy archiwalnych
wyz˙szego rze˛du — rozbiez˙nos´c´ pomie˛dzy potrzebami dyplomatyki a wymaganiami
archiwistyki. Chodzi tu o wszelkie zała˛czniki do listo´w w postaci karteczek zawieraja˛cych dodatkowe informacje i polecenia dla adresata. Sa˛ one traktowane jako osobna
jednostka archiwalna, natomiast pod wzgle˛dem dyplomatycznym tworza˛ integralna˛
całos´c´ wraz z dokumentem. W recenzowanym wydawnictwie do takich przykłado´w
nalez˙y zaliczyc´ numer 258 i 259, 264 i 265. Przechodza˛c do uwag szczego´łowych, kto´re
cze˛sto moga˛ byc´ wynikiem duz˙ego stopnia uogo´lnienia, niezbe˛dnego przy tego typu
katalogach, chciałbym skupic´ sie˛ na uwagach do kwestii geograficznych i osobowych.
W dyplomach nosza˛cych numery 77 i 85 wydawcy błe˛dnie zidentyfikowali miejscowos´c´ Ła˛z˙yn uznaja˛c, z˙e jest to wies´ o tej samej nazwie, lez˙a˛ca nie opodal Chełmz˙y
w komturstwie bierzgłowskim. Tymczasem zaro´wno miejsce wystawienia dyplomu
— Lipno — jak i urze˛dnicy okupowanej w tym czasie przez Zakon ziemi dobrzyn´skiej
wskazuja˛ jednoznacznie Ła˛z˙yn połoz˙ony na NW od Czernikowa w tejz˙e ziemi dobrzyn´skiej2. Była to wies´, kto´ra dowodnie od 1309 r. znajdowała sie˛ w re˛ku mieszczan
torun´skich3, a graniczyła z nalez˙a˛cym do biskupstwa włocławskiego Ła˛z˙ynkiem, sta˛d tez˙
przymiotnik ,,Nemeczschke’’. W innym z dokumento´w, wystawionym dla benedyktynek
torun´skich, ws´ro´d do´br klasztornych wymieniono jako nie zidentyfikowana˛ wies´
,,Rewan’’ (nr 17a). Jest to osada obecnie zaginiona, kto´rej nazwe˛ J. Fankidejski przełoz˙ył
jako Rzewon´. Juz˙ w XVI w. ta niewielka miejscowos´c´, połoz˙ona nad Stuga˛ Rychnowska˛
(zwana˛ wo´wczas Ła˛ka˛), została wchłonie˛ta przez Młyniec4.
Arnold von Waldowa (nr 569 z 1391) pochodził z Wałdowa, lecz nie z ziemi
chełmin´skiej, jak chca˛ wydawcy, a o´wczesnej kasztelanii nakielskiej, NS od Se˛po´lna
Krajen´skiego. Jakkolwiek był poddanym kro´la polskiego, poprzez rodzine˛ mieszkaja˛ca˛ na
terenie Prus i s´cisłe kontakty z Se˛dziwojem z Szubina, był dobrze widziany w pan´stwie
zakonnym. Nawet w kwietniu 1391 r. u boku Se˛dziwoja brał udział w poselstwie do
Malborka5. Clawko von Wirzbaw (nr 315), se˛dzia ziemski ostro´dzki, mo´gł pochodzic´
z Wierzbowa w komornictwie działdowskim lub — co mniej prawdopodobne — w komornictwie da˛bro´wien´skim komturstwa ostro´dzkiego6. Kolejna postac´, kto´ra˛ nalez˙ałoby
2
Na oba te dokumenty zwro´cił uwage˛ i słusznie wskazał na Ła˛z˙yn dobrzyn´ski juz˙ M. Biskup,
Materiały do dziejo´w krzyz˙ackiej okupacji w ziemi dobrzyn´skiej na przełomie XIV i XV wieku, ,,Zapiski
Historyczne’’ (dalej: ZH), t. 25, 1960, z. 2, s. 72, przyp. 3.
3
Preussisches Urkundenbuch, wyd. R. Philippi, A. Seraphim, Königsberg 1882, t. 1, cz. 2, nr 910;
Z. Guldon, R. Kabacin´ski, Inedita kujawskie i dobrzyn´skie z lat 1345–1368 [w:] Dokumenty do dziejo´w
Kujaw i ziemi dobrzyn´skiej XIV–XV w., Warszawa–Poznan´ 1974, s. 5–9, nr 1, 2, s. 12–17, nr 4, 5.
4
J. Fankidejski, Klasztory z˙en´skie w diecezji chełmin´skiej, Pelplin 1883, s. 168. Według ksie˛gi
czynszo´w z 1589 r. była to ,,pusta maje˛tnostka, kto´ra˛ trzymaja˛ gburzy z Młyn´ca’’. Por. Słownik
historyczno-geograficzny ziemi chełmin´skiej w s´redniowieczu, oprac. K. Pore˛bska przy wspo´łpracy
M. Grzegorza, Wrocław–Warszawa–Krako´w–Gdan´sk 1971, s. 107.
5
O Arnoldzie i rodzinie Wałdowskich pisał J. Pakulski, Wałdowscy i ich fundacja dla augustiano´w
(w Go´rce?). Z dziejo´w elity politycznej XIII–XIV w. [w:] Personae. Colligationes. Facta, Torun´ 1991, s.
130–151, zwłaszcza 140–143.
6
Cz. Baszyn´ski, Osadnictwo komturstwa ostro´dzkiego do połowy XV wieku, ZH, t. 25, 1960, z. 2,
s. 111, 114.
200
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
szerzej opisac´, to Pietrasz ,,Erpischky’’ (nr 72), starosta opoczyn´ski i buski, po´z´niejszy
kasztelan wis´licki, pochodza˛cy z Bedlna i Kasek na Mazowszu7. Jest to dokument o tyle
cenny, z˙e pozwala us´cis´lic´ czas przejs´cia Piotra na kasztelanie˛ wis´licka˛ pomie˛dzy 3 VII
a 15 X 1396 r.
Z innych drobnych uzupełnien´ warto wskazac´, z˙e miejsce wystawienia dokumentu nr
113 (Lautenburg) to oczywis´cie Lidzbark Welski, siedziba wo´jtostwa krzyz˙ackiego;
Pielszewo (nr 59) — najpewniej wynik błe˛du drukarskiego, gdyz˙ chodzi o dzisiejsze
Pieleszewo pod Reda˛. Natomiast w dokumentach o numerach 1 i 3 pominie˛to je˛zyk,
w jakim spisano oryginały, jest to kolejno — je˛zyk łacin´ski i niemiecki.
Niezalez˙nie od przedstawionych uwag o znaczeniu uzupełniaja˛cym, nalez˙y jeszcze raz
podkres´lic´ wartos´c´ omawianej pracy dla badaczy zmuszonych do poszukiwan´ w materiale
z´ro´dłowym torun´skiego archiwum. Wypada tylko oczekiwac´ ukazania sie˛ t. 2, za lata
1454–1525.
Dariusz Karczewski (Bydgoszcz)
´ DO PRAWA MIEJSKIEGO W KRAKOWIE 1507–1572, LIBRI
KSIE˛GI PRZYJE˛C
IURIS CIVILIS CRACOVIENSIS 1507–1572, wyd. Aniela Kiełbicka, Zbigniew Wojas,
Krako´w 1993, Towarzystwo Miłos´niko´w Historii i Zabytko´w Krakowa, Fontes Cracovienses 1, ss. I–XVIII, 316
Po blisko osiemdziesie˛ciu latach doczekały sie˛ wydania kolejne ksie˛gi przyje˛c´ do prawa
miejskiego miasta Krakowa, a mianowicie z lat 1507–1572, kto´rych edycje zapocza˛tkował,
wydanym w 1913 r., tomem Ksie˛gi przyje˛c´ do prawa miejskiego w Krakowie 1392–1507,
Kazimierz Kaczmarczyk. Stało sie˛ tak dzie˛ki inicjatywie i staraniom prof. Jerzego
Wyrozumskiego, prezesa Towarzystwa Miłos´niko´w Historii i Zabytko´w Krakowa,
a pozycja ta zapocza˛tkowała nowa˛serie˛ wydawnicza˛Fontes Cracovienses, kto´rej patronuje
Towarzystwo.
Dostrzegaja˛c wielostronne wartos´ci poznawcze ksia˛g przyje˛c´ do prawa miejskiego,
czyniono pro´by kontynuacji dzieła Kaczmarczyka. Pierwsze pojawiły sie˛ juz˙ pod koniec
okupacji, a od kon´ca lat czterdziestych, a zwłaszcza, jak pisza˛ wydawcy, w latach
pie˛c´dziesia˛tych i szes´c´dziesia˛tych, prace nad edycja˛ tych z´ro´deł zostały zintensyfikowane.
Wtedy to pracownicy Archiwum Pan´stwowego w Krakowie: Adam Kamin´ski i Krystyna
Waligo´rska sporza˛dzili maszynowe odpisy z ksia˛g z lat 1507–1611, nadali wpisom kolejna˛
numeracje˛, skolacjonowali tekst i opracowali przypisy tekstowe. Publikacja tak przygotowanego materiału uległa jednak kilkudziesie˛cioletniej zwłoce. Ostatecznie obecne wydanie
ksia˛g przyje˛c´ do prawa miejskiego Krakowa z lat 1507–1572 stało sie˛ udziałem Anieli
Kiełbickiej i Zbigniewa Wojasa. Korzystaja˛c z dokonan´ poprzedniko´w, nanies´li niezbe˛dne
poprawki, wyeliminowali błe˛dy i nies´cisłos´ci, opracowali indeksy: osobowy,
7
F. Sikora, Polski słownik biograficzny, t. 26, s. 384; Urze˛dnicy małopolscy XII–XV wieku. Spisy,
oprac. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P. K. Wojciechowski, B. Wyrozumska,
Wrocław–Warszawa–Krako´w 1990, s. 248–249, 296.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
201
geograficzny i rzeczowy. Wedle pocza˛tkowego zamysłu miały zostac´ wydane ksie˛gi do
1611 r., jednakz˙e z powodu ograniczen´ finansowych musiano zrezygnowac´ z tego zamiaru.
Zasady i kryteria edytorskie przyje˛te przez wspo´łczesnych wydawco´w, co nalez˙y
podkres´lic´, wynikały zaro´wno z charakteru i chronologii z´ro´dła, jak i z załoz˙enia, z˙e
publikacja ta ma słuz˙yc´ szerokiemu gronu odbiorco´w. Zatem tekst przygotowany został
z mys´la˛ nie tylko o historykach, ale takz˙e filologach staropolskich czy onomastykach.
Maria Sierocka-Pos´piech (Warszawa)
´ WIENIE — TEKSTY
PROPOZYCJE KONSYSTORIALNE W XVI WIEKU. OMO
POLSKIE, wyd. Hieronim Fokcin´ski wespo´ł z pracownikami Instytutu, Rzym 1994,
Papieski Instytut Studio´w Kos´cielnych, ss. XVIII + 228.
Nikogo nie trzeba przekonywac´, z˙e poznanie zasobo´w archiwalnych i bibliotecznych
Stolicy Apostolskiej znacznie posunie naprzo´d znajomos´c´ przeszłos´ci Polski. Zbiory
Stolicy Apostolskiej nie poniosły tak duz˙ych strat jak polskie, moga˛ wie˛c znakomicie
uzupełniac´ luki w polskich z´ro´dłach. Jeszcze dzis´ moz˙na za ksie˛dzem Walerianem
Meysztowiczem czynic´ nadzieje na znalezienie oryginału Dagome iudex.
Znany badacz zbioro´w rzymskich jezuita Hieronim Fokcin´ski, rektor Papieskiego
Instytutu Studio´w Kos´cielnych, opublikował w 1994 r. Propozycje konsystorialne w XVI
wieku. Omo´wienie — teksty polskie, kto´re przygotował wraz ze wspo´łpracownikami. Jest to
dokładne, cenne i potrzebne wydawnictwo, o czym moz˙e s´wiadczyc´ zainteresowanie nim
badaczy.
Reforma trydencka przyniosła zmiane˛ procedury nadawania beneficjo´w w Kurii
Rzymskiej. Zebrane w czasie procesu materiały poddawano kontroli i ocenie komisji
kardynalskiej, potem naste˛powała zapowiedz´ i przesłanie przez kardynała relatora
podstawowych danych z procesu informacyjnego. Propozycje były informacjami kardynała relatora o beneficjum konsystorskim i o kandydacie na nie. Otrzymywał je papiez˙
i kardynałowie przed konsystorzem, na kto´rym papiez˙ miał udzielic´ prowizji. Propozycje
zwykle składały sie˛ z czterech cze˛s´ci. Najpierw opisywano szczego´łowo diecezje˛ lub
opactwo, naste˛pnie informowano, czy kandydat spełnia warunki wymagane przez prawo
kanoniczne. W trzeciej cze˛s´ci oznajmiano spełnienie wymogo´w procedury poprzedzaja˛cej
prowizje˛. Na kon´cu podawano pros´by kandydata, ewentualnie dyspensy i warunki, pod
jakimi ma byc´ dokonana prowizja.
Wartos´c´ propozycji jest tym wie˛ksza, z˙e zachowało sie˛ bardzo niewiele protokoło´w
proceso´w informacyjnych. Wydawca sam notuje przydatnos´c´ tych z´ro´deł dla polskiej
nauki: ,,Na ich podstawie moz˙na m. in. przes´ledzic´ o´wczesna˛ praktyke˛ zbierania
wiadomos´ci o przedstawianych kandydatach [...]. Zestawienie wiadomos´ci zawartych
w zachowanych protokołach proceso´w i w odpowiednich tekstach propozycji rzuca sporo
s´wiatła na sposo´b oceny i wyboru informacji pierwszoplanowych, z pominie˛ciem innych,
mniej waz˙nych z punktu widzenia wymogo´w reformy potrydenckiej. Ujawniaja˛ sie˛ takz˙e
skomplikowane stosunki z władza˛ s´wiecka˛ w materii tak delikatnej, jak sprawa uprawnien´
do wyznaczenia kandydato´w na wakuja˛ce biskupstwa i niekto´re opactwa. Teksty
propozycji nas´wietlaja˛ tez˙ sporo innych szczego´ło´w dotycza˛cych o´wczesnej praktyki
kulturalnej czy dyplomacji papieskiej’’ (s. 36).
202
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
Opublikowano 56 propozycji dotycza˛cych biskupo´w ordynariuszy i sufragano´w oraz
opato´w norbertano´w we Wrocławiu. W aneksie podano propozycje dotycza˛ce biskupstw
w Ołomun´cu, Pradze i Peczu, jako polonika w szerszym znaczeniu. W aneksie drugim
umieszczono teksty relacji konsystorialnych z lat 1543–1546. Wydawca nie ograniczył
kwerendy do Archiwum Konsystorskiego w Archiwum Watykan´skim, ale sie˛gna˛ł do
innych fondo´w, zaro´wno tego archiwum, jak i Biblioteki Watykan´skiej, a nawet do
archiwo´w rodzinnych Doria Pamphili i Caetani.
Teksty zostały poprzedzone obszernym omo´wieniem okolicznos´ci powstania propozycji, samego terminu propozycja i szczego´ło´w tekstu.
Całos´c´ została uzupełniona wykazami: z´ro´deł i opracowan´, teksto´w propozycji według
nazw beneficjo´w, z lat 1565–1600, relacji konsystorialnych, listo´w i dokumento´w
cytowanych w cze˛s´ci tekstowej, przytoczonych proceso´w informacyjnych, a takz˙e
propozycji konsystorialnych z XVII w., papiez˙y, kro´lo´w polskich, nuncjuszy w Polsce.
Wydawnictwo zostało obje˛te indeksem nazw osobowych i miejscowych.
Ksia˛z˙ka ta jest uwien´czeniem wielu lat badan´ o. Hieronima Fokcin´skiego nad
konsystorzem papieskim w XVI wieku1. Szkoda, z˙e nie odsyła on czytelnika do
odpowiedniego artykułu, lecz sumuje wszystkie swoje badania, powtarzaja˛c nawet cytaty
ze z´ro´deł2. Z jednej strony dostajemy całos´c´ wiedzy o propozycjach bez koniecznos´ci
sie˛gania do artykuło´w tegoz˙ autora, ale z drugiej strony nie wiemy, czy prezentowane
w poprzednich studiach ustalenia zostały zmienione, czy jedynie zebrane. I tak wie˛c
musimy sie˛gna˛c´ po wczes´niejsze prace. Szczego´łowe i dokładne przypisy ze z´ro´deł
i literatury nie tyle s´wiadcza˛, co potwierdzaja˛ rzetelna˛ wiedze˛ wydawcy.
Uzupełnienia wymaga przyp. 6, s. 131, w kto´rym wydawca poinformował o uczestniczeniu Pawła Wołuckiego w dwo´ch poselstwach obediencyjnych: Bernarda Maciejowskiego do Sykstusa V (1590 r.) i Grzegorza XIV (1591 r.) oraz Stanisława Min´skiego do
Klemensa VIII (1594 r.), dokładnie dokumentuja˛c te informacje. Nalez˙ałoby dodac´, z˙e
Paweł Wołucki sam został posłem obediencyjnym do Pawła V w 1613 r.3 Ponadto podtytuł
Omo´wienie — teksty polskie wydaje sie˛ myla˛ce, gdyz˙ edycja˛ obje˛to teksty dotycza˛ce
Polski, a nie pisane po polsku.
Tomasz Makowski (Warszawa)
1
Procesy informacyjne w Kurii Rzymskiej przed nadaniem wyz˙szych beneficjo´w kos´cielnych do
pocza˛tko´w XVI wieku, ,,Informationes’’, t. 1, 1976, s. 74–85; Le relazioni concistoriali nel cinquecento,
,,Archivum Historiae Pontificiae’’, t. 18, 1980, s. 211–261; Udział kardynała protektora w nadawaniu
wyz˙szych godnos´ci kos´cielnych w Kurii Rzymskiej w XVI wieku, ,,Informationes’’, t. 2, 1980, s. 55–71;
Udział kardynała Hozjusza w konsystorzach papieskich w latach 1569–1579, ,,Studia Warmin´skie’’,
t. 18, 1981, s. 21–98; Conferimento dei benefici ecclesiastici maggiori nella Curia Romana fino alla
fondazione della Congregazione Concistoriale, ,,Rivista di Storia della Chiesa in Italia’’, t. 35, 1981,
s. 334–354; Wprowadzenie czynnos´ci zapowiadania i pisemnej informacji w procedurze nadawania
beneficjo´w na konsystorzach papieskich w XVI wieku, ,,Informationes’’, t. 4, 1989, s. 5–52;
La procedura da sequire nel conferimento dei benefici concistoriali secondo i decreti del Concilio
Tridentino, ,,Archivum Historiae Pontificiae’’, t. 29, 1991, s. 173–195; Akta konsystorialne
w ,,Bullarium Poloniae’’, ,,Informationes’’, t. 5, 1991, s. 147–184.
2
Por. H. Fokcin´ski, Wprowadzenie...
3
Zob. ASV Archivum Consistoriale Acta Camerarii, vol. 14, p. 470.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
203
Kolejna publikacja z´ro´dłowa, wydana przez Papieski Instytut Studio´w Kos´cielnych
w Rzymie, przynosi nas´wietlenie kwestii udzielania beneficjo´w konsystorialnych, charakterystyke˛ odnos´nych z´ro´deł watykan´skich oraz teksty w je˛zyku łacin´skim, przygotowane
w drugiej połowie XVI w. w Kurii Rzymskiej w zwia˛zku z prowizjami biskupo´w polskich.
W publikacji termin propozycja — propositio jest rozumiany jednoznacznie jako
dokument, czyli jako tekst informacji kardynała relatora o beneficjum i kandydacie,
dore˛czany papiez˙owi i kardynałom przed konsystorzem, na kto´rym miała miec´ miejsce
prowizja papieska.
Całos´c´ dzieła składa sie˛ z trzech cze˛s´ci. W pierwszej z nich przedstawiono z´ro´dła
´ ro´dła
re˛kopis´mienne i drukowane wraz z literatura˛ obejmuja˛ca˛ studia i opracowania. Z
re˛kopis´mienne — jak moz˙na było zakładac´ — znajduja˛ sie˛ w archiwach rzymskich, przede
wszystkim w Archivum Secretum Vaticanum, w tym gło´wnie w zespole okres´lanym
Archivum Consistoriale, mianowicie w jego zbiorach dokumento´w: Acta Camerarii, Acta
Vicecancellarii, Acta Miscellanea, Processus Consistoriales, S. Congregatio Consistorialis.
Naste˛pnie znaczna ilos´c´ dokumento´w znajduje sie˛ w naste˛puja˛cych zespołach Archivum
Secretum Vaticanum: Archivum Arcis (zbio´r Armaria I-XVIII), Armarium, Carte
Farnesiane, Epistulae ad Principes, Fondo Borghese III, Lettere dei Principi, Lettere dei
Vescovi, Miscellanea Armariorum, Nunziatura di Polonia, Registra Lateranensia, Secretaria Brevium. Niekto´re z dokumento´w przechowuje takz˙e watykan´ska Bibliotheca
Apostolica Vaticana w zbiorach Fondo Barberini, Fondo Chigi i Vaticani Latini oraz
rzymskie archiwa: Archivum Doria Pamphili i Archivum Caetani. Pokaz´na jest tez˙ liczba
pozycji ze z´ro´dłami drukowanymi. W bogatym zestawie studio´w i opracowan´ widnieja˛
liczne prace polskich autoro´w. Wydawcy konstatuja˛, z˙e propozycje, jako specyficzny typ
dokumentacji, nie były przedmiotem szczego´łowych studio´w w dotychczasowej literaturze. Sta˛d tez˙ logicznie w drugiej cze˛s´ci dzieła zadbali o przedstawienie genezy
szesnastowiecznych propozycji konsystorialnych oraz o ich charakterystyke˛. Oto´z˙ juz˙
w poprzednich wiekach potwierdzanie kandydato´w na wyz˙sze beneficja kos´cielne było
zarezerwowane dla Stolicy Apostolskiej. Z tej racji Kuria Rzymska stawała wobec
koniecznos´ci zbierania niezbe˛dnych informacji o stanie biskupstw, kwalifikacjach oso´b
i dokonywania kompetentnej ich oceny. Na pocza˛tku XVI w. kardynał relator ujmował
wszystkie zebrane wiadomos´ci w ,,relacje˛ konsystorialna˛’’; jej tekst słuz˙ył jemu samemu
przy referowaniu sprawy i nie był przesyłany uczestnikom konsystorza. Po Soborze
Trydenckim był on zobowia˛zany do wczes´niejszego złoz˙enia na pis´mie informacji
papiez˙owi i kardynałom o stanie beneficjum i kwalifikacjach promowanej osoby. Teksty te
pocza˛tkowo okres´lano mianem memoriało´w, a naste˛pnie zacze˛to nazywac´ je propozycjami. Zawieraja˛ one pewien stały zakres informacji podanych w charakterystycznym
układzie. Zawarte w nich wiadomos´ci pochodziły z protokoło´w proceso´w informacyjnych.
Miało to na celu umoz˙liwienie głe˛bszego zapoznania sie˛ ze sprawa˛ i dokonania oceny
w duchu wytycznych soboru. Omo´wienie i charakterystyka propozycji konsystorialnych sa˛
przeprowadzone gruntownie na bazie z´ro´dłowej, komentarz jest opatrzony licznymi
przypisami merytorycznymi i historycznymi. Na cze˛s´c´ trzecia˛ dzieła składaja˛ sie˛ wydane
teksty propozycji konsystorialnych — cenne polonika szesnastowieczne z Archiwum
Watykan´skiego, poprzedzone wyjas´nieniami dotycza˛cymi podstawy wydania, przekazu
tekstu i opracowania. Do wydanych teksto´w doła˛czono 16 ilustracji z fotografiami
propozycji konsystorialnych na ro´z˙nych biskupo´w i not dorsalnych, przybliz˙aja˛cych
konkretnie opublikowane dokumenty. Zostały wydane wszystkie teksty propozycji
204
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
konsystorialnych znalezionych w archiwach watykan´skich i rzymskich, dotycza˛cych
polskich prowizji w drugiej połowie XVI. Pierwsza odnosi sie˛ do konsystorza z 7 IX 1565 r.
Do 1600 r. zachowały sie˛ teksty 56 prowizji (54 biskupich i 2 opackich). Propozycje
konsystorialne były pisane w około 40 egzemplarzach, odpowiednio do liczby uczestnicza˛cych w konsystorzu, lecz obecnie — niestety — odnajduje sie˛ dwie lub najwyz˙ej
cztery kopie propozycji w sprawie tej samej prowizji. Nawet dla 13 prowizji nie znaleziono
dokumentu w postaci propozycji konsystorialnej, co zostało zaznaczone w nocie
wydawniczej. W aneksie zała˛czono teksty propozycji dotycza˛cych diecezji niepolskich,
lecz byli w nich przedstawiani Polacy, wzgle˛dnie osoby zwia˛zane z Polska˛. Kaz˙da
propozycja jest opatrzona odpowiednim aparatem krytycznym, wprost wydaje sie˛, z˙e
wydawcy nie pozostawili bez wyjas´nienia najmniejszej wa˛tpliwos´ci czy niejasnos´ci. Do
odczytywania teksto´w wielka˛ pomoc przynosza˛: szczego´łowy spis rzeczy, kilka rodzajo´w
wykazo´w teksto´w, indeks nazw i zastosowanie ro´z˙nych czcionek w druku i odpowiednich
znako´w. Pozycja otrzymuje cechy wydawnictwa mie˛dzynarodowego dzie˛ki streszczeniu
w je˛zyku włoskim.
Nasuwa sie˛ uparcie pytanie o wartos´c´ i przydatnos´c´ wydanych propozycji konsystorialnych. Sprawy tej dotykaja˛ sami wydawcy, wypowiedza˛ sie˛ w niej historycy. Niewa˛tpliwie,
z´ro´dła konsystorialne stanowia˛ cenna˛ dokumentacje˛ dotycza˛ca˛ biskupo´w polskich drugiej
połowy XVI w., ze wzgle˛du na fakt, z˙e zachowało sie˛ niewiele protokoło´w proceso´w
informacyjnych, na podstawie kto´rych były one sporza˛dzane. Dostarczaja˛ obrazu recepcji
reformy soborowej w Kos´ciele. Sa˛ bogatym materiałem dla ro´z˙nego rodzaju poszukiwan´
i badan´.
Jerzy Cygan, OFMCap. (Biała Podlaska)
ACTA NUNTIATURAE POLONAE MODERATORE HENRICO DAMIANO WOJTYSKA CP, t. 34, HONORATUS VISCONTI (1630–1636), vol. 1 (20 IV 1630 — 26 VII 1631),
wyd. Adalbertus Bilin´ski, Roma 1992, Institutum Historicum Polonicum Romae, Fundatio
Lanckoron´ski, ss. XLII+454, ilustr.
Omawiany tom Akt Nuncjatury Polskiej jest wymownym s´wiadectwem realizacji
badan´ i plano´w wydawniczych Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie, wspieranego
przez Fundacje˛ Lanckoron´skich z Fryburga Szwajcarskiego. Zawiera on pierwsza˛ cze˛s´c´
korespondencji Honorata Viscontiego (zm. 1645 r.), tytularnego arcybiskupa Larissy,
w latach 1630–1636 nuncjusza papieskiego w Polsce, wydawanej sukcesywnie wedle zasad
prezentowanych przed laty przez redaktora tomu, o. Henryka Damiana Wojtyske˛,
´ ro´dłoznawcze’’, r. 18, 1973, s. 199–206) i niedawno przezen´
pasjoniste˛ (por. ,,Studia Z
przypomnianych oraz wyłoz˙onych w t. 1 serii Acta Nuntiaturae Polonae, Rzym 1990.
Wspaniale wydany tom jest owocem wspo´łpracy naukowej specjalisto´w: Lucjana Olecha,
tłumacza na je˛zyk łacin´ski streszczen´ poprzedzaja˛cych teksty dokumento´w; Krzysztofa
Pawłowskiego, kto´ry przełoz˙ył na tenz˙e je˛zyk obszerny wste˛p napisany przez wydawce˛
dzieła Wojciecha Bilin´skiego; i Marii Lamberti, odpowiedzialnej za strone˛ graficzna˛.
Wszystkie teksty pochodza˛ce od wydawco´w wraz z bardzo licznymi przypisami sa˛ pisane
w je˛zyku łacin´skim. Natomiast teksty korespondencji były komponowane po włosku
i łacinie. Niewa˛tpliwie usatysfakcjonuje historyko´w dokładny wykaz z´ro´deł wydanych
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
205
w tomie, z zaznaczeniem w nawiasie tych, kto´re sa˛ tylko wspomniane. Doskonały jest
ro´wniez˙ indeks oso´b, instytucji i miejscowos´ci.
We wste˛pie, po podaniu ogo´lnych danych biograficznych, przedstawiono zarys dziejo´w
nuncjatury Viscontiego w Polsce i omo´wiono zawartos´c´ z´ro´deł, kto´re jej dotycza˛. Szkoda, iz˙
nie dało sie˛ ustalic´ daty jego urodzenia i miejsca zgonu dnia 7 VII 1645. Pogrzebany został
w Mediolanie, w kos´ciele kapucyno´w. Historie˛ nuncjatury ilustruje ponadto kalendarz
podro´z˙y nuncjusza. Do korzystania z wydanego zbioru korespondencji be˛dzie niezmiernie
pomocny szczego´łowy skorowidz re˛kopis´miennych z´ro´deł z podaniem miejscowos´ci
i nazwy archiwum, w kto´rym sa˛ przechowywane, a takz˙e nazw zespoło´w oraz numero´w
wolumino´w i stron. Publikowane teksty sa˛ zaczerpnie˛te przede wszystkim ze zbioro´w
archiwo´w watykan´skich w Rzymie: Archivum Secretum Vaticanum, zespoły: Archivum
Consistoriale, Archivum Nuntiaturae Varsaviensis, Armarium, Epistulae ad Principes,
Fondo Borghese, Miscellanea Armariorum, Nunziature Diverse, Nunziatura di Polonia
i Secretariatus Brevium; Bibliotheca Apostolica Vaticana, zespoły: Archivio Barberini, Cod.
Barberini Latini, Cod. Borgiani Latini i Cod. Chigiani; Archivum S. Congregationis de
Propaganda Fide, zespoły: Fondo di Vienna, Lettere Volgari, Scritture Originali riferite nelle
´ ro´dła do dzieła znajduja˛sie˛ jeszcze
Congregazioni Generali, Scritture riferite nei Congressi. Z
w innych europejskich archiwach: Det Kongeliege Bibliotek (Gammel Kongelig Samling)
w Kopenhadze; Archivio di Stato (Archivio Dragonetti de Torres) w L ´Aquila we Włoszech;
Archivio Storico Civico e Biblioteca Trivulziana (Archivio Visconti di Saliceto) w Mediolanie; Archivio di Stato (Carte Farnesiane) w Parmie; Archivio di Stato (Archivio Santacroce),
Archivio Doria Landi Pamfili i Archivum Romanum Societatis Iesu (Epistolae Nostrorum,
Polonia I) w Rzymie; Haus-, Hof-, und Staatsarchiv (Romana Varia) w Wiedniu. Takz˙e
archiwa polskie przechowuja˛ niekto´re z wydanych z´ro´deł: Archiwum Archidiecezjalne
w Gniez´nie; Archiwum Prowincji Małopolskiej TJ; Archiwum Kapituły Metropolitarnej
(Acta Actorum); Biblioteka Czartoryskich; Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie;
Archiwum Archidiecezji Warmin´skiej w Olsztynie; Archiwum Gło´wne Akt Dawnych
i Biblioteka Ordynacji Zamoyskich (Archivio Visconti di Saliceto) w Warszawie; Biblioteka
Zakładu Narodowego im. Ossolin´skich we Wrocławiu. Podano tez˙ wykaz z´ro´deł
drukowanych. Przy kon´cu wste˛pu wykazano ro´wniez˙ dzieła konsultowane przy opracowaniu
wydanego tomu. Na kon´cu tomu opublikowano w formie obszernego dodatku pie˛c´
dokumento´w: opis podro´z˙y Viscontiego do Polski w 1630 r.; opisanie potraw na wydanym
przez nuncjusza przyje˛ciu na czes´c´ Stano´w polskich, pio´ra Franciszka Dionisi; akta proceso´w
informacyjnych Henryka Firleja i Melchiora Heliaszewicza, kandydato´w na biskupo´w
w Przemys´lu oraz w Wilnie; list kro´la Zygmunta III Wazy do papiez˙a Urbana VIII
z gratulacjami z okazji przybycia do Polski nowego nuncjusza.
Chociaz˙ tom przynosi korespondencje˛ zaledwie z okresu 14 miesie˛cy, jest nasycony
wieloraka˛problematyka˛, i w ten sposo´b odbija sie˛ w nim obraz z˙ycia polityczno-religijnego
w Polsce w latach trzydziestych XVII w. Zapewne w naste˛pnych tomach korespondencji
odbicie to be˛dzie jeszcze bardziej interesuja˛ce, wszak chodzi o czasy wielkiego kro´la
Władysława IV Wazy. Wobec s´miertelnej choroby Zygmunta III było zadaniem nowego
nuncjusza zabiegac´ w imieniu Stolicy Apostolskiej o wybo´r vivente rege kro´lewicza
Władysława na naste˛pce˛ ojca. Miał przeciwstawiac´ sie˛ pretensjom dysydento´w i dyzunito´w
a popierac´ Kos´cio´ł unicki, bronic´ uprawnien´ duchowien´stwa przeciwko politykom antyklerykalnym, zabiegac´ o z˙yczliwos´c´ oso´b wpływowych na dworze kro´lewskim i o wzgle˛dy
jezuito´w bardzo przez kro´la szanowanych, byc´ dobrze poinformowanym o sprawach
206
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
tocza˛cych sie˛ na kro´lewskim dworze, na sejmikach i na sejmach oraz w obozach
wojskowych. Juz˙ na pocza˛tku swoich funkcji działał w sprawach uwaz˙anych wtedy za
powaz˙ne: np. w rozwia˛zywaniu kontrowersji powstałej w zakonie franciszkano´w konwentualnych na tle reformy z˙ycia zakonnego, lez˙a˛cej na sercu samemu kro´lowi Zygmuntowi
III; w usunie˛ciu sporu o precedencje˛ mie˛dzy łacin´skimi biskupami pomocniczymi
a ordynariuszami unickimi; w popieraniu wniosku ksie˛cia Aleksandra Ludwika Radziwiłła
o nadanie tytułu uniwersytetu dla załoz˙onej przez niego w 1629 r. akademii w Białej
Podlaskiej; w uzyskaniu od papiez˙a indultu na powie˛kszenie liczby spowiedniko´w na
Jasnej Go´rze z przyznaniem im przywilejo´w przysługuja˛cych spowiednikom w sanktuarium w Loreto we Włoszech. Wiele uwagi pos´wie˛cał nuncjusz poczynaniom kro´lewicza
Władysława; na wiadomos´ci o nim wyczekiwano w Kurii Rzymskiej. Nuncjusz informował o stosunkach na dworze kro´lewskim, sytuacji na frontach w sa˛siednich krajach,
przebiegu obrad sejmowych, podaja˛c nieraz sytuacje szczego´łowe, jak np. wytrwały udział
Zygmunta III w sejmie, nieporozumienie miedzy prymasem Janem We˛z˙ykiem a hetmanem
Stanisławem Koniecpolskim na tle ambicji, czy tez˙ rezolucje podje˛te na ostatniej sesji
sejmowej w marcu 1631 r., podczas kto´rej wyznaczono siedmiu komisarzy do pertraktacji
z kro´lem szwedzkim Gustawem Adolfem, polecono powie˛kszyc´ liczbe˛ miejsc obronnych
przeciwko Turkom na Ukrainie. W korespondencji Viscontiego znajdujemy ro´z˙nego
rodzaju historyczne niespodzianki w formie wiadomos´ci o rozmaitych osobach, miejscach,
wydarzeniach i instytucjach. Z Rzymu miał polecenie, aby zabiegał o sprowadzenie do
Polski kapucyno´w, karmelito´w bosych, franciszkano´w konwentualnych zreformowanych,
bowiem te instytuty mogły sie˛ przyczynic´ do odrodzenia z˙ycia zakonnego w tym kraju.
Miał czuwac´ nad karnos´cia˛ duchowien´stwa, w tym gorliwa˛ posługa˛ zakono´w w dziedzinie
kazan´ i sprawowaniu sakramentu pokuty dla duchowego dobra wiernych. W tekstach
cze˛sto spotykamy sie˛ ze wzmiankami o zakonie bernardyno´w, co pochodzi sta˛d, iz˙
nuncjusz miał kwatere˛ na stałe zamieszkanie w klasztorze bernardyno´w w Warszawie przy
kos´ciele s´w. Anny. Podobnie cze˛sto wspominana jest miejscowos´c´ Osieck koło Warszawy,
z tego wzgle˛du, z˙e w latach 1625–1630 Zygmunt III wraz z dworem cze˛sto tam przebywał.
Tak samo rzecz sie˛ ma z Tykocinem, z powodu osoby kro´lewicza Władysława. Była tez˙
mys´l załoz˙enia na Ukrainie szkoły dla chłopco´w tureckich wzie˛tych do niewoli przez
Kozako´w. Mys´l te˛ wysuna˛ł franciszkanin Wojciech Dembołe˛cki, prowincjał, komisarz
generalny Konfraterni Milicji Chrzes´cijan´skiej. Podobnych, nieraz zaskakuja˛cych historyka, wiadomos´ci znajdujemy sporo w omawianym tomie. Ze wzgle˛du na cze˛stotliwos´c´
wymiany listo´w pierwsze miejsce ws´ro´d korespondento´w Viscontiego zajmował kardynał
Franciszek Barberini, kto´rego winno sie˛ raczej nazywac´ kardynałem-patronem, a nie
sekretarzem; po nim naste˛puja˛ kro´lowa Konstancja, druga z˙ona Zygmunta III, i kardynałowie: Antoni Santacroce, Ludwik Ludovisi, Kosma de Torres.
Co do usterek, to zauwaz˙ylis´my ich niewiele: niekiedy pomylono przypadek w nagło´wkach do listo´w, np. zamiast ,,Francisco’’ powinno byc´ ,,Franciscus’’; wydaje sie˛, z˙e przez
pomyłke˛ w indeksie umieszczono przy has´le ,,bernardinae’’ odnos´nik do Przemys´la,
a winno byc´ Przasnysz. W sumie to nie maja˛ce wie˛kszego znaczenia drobiazgi. Praca ta
bowiem dostarcza badaczom dziejo´w XVII w. obfitych z´ro´deł, a zwykłym czytelnikom
gruntownej lekcji historii, budza˛c u jednych i drugich autentyczne zainteresowanie
naste˛pnymi tomami spus´cizny wybitnego dyplomaty.
Jerzy Cygan OFMCap. (Biała Podlaska)
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
207
ROMAN DAROWSKI SJ, FILOZOFIA W SZKOŁACH JEZUICKICH
W POLSCE W XVI WIEKU. LA PHILOSOPHIE DANS LES COLLÈGES DES JÉSUITES
EN POLOGNE AU XVIe SIÈCLE, Krako´w 1994, Fakultet Filozoficzny Towarzystwa
Jezusowego, ss. 447, tabl. 8.
Ws´ro´d około 40 specjalistycznych pozycji wydanych w cia˛gu ostatniego c´wierc´wiecza
przez Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego publikacje ks. Darowskiego
z zakresu polskiej historii filozofii zajmuja˛ poczesne miejsce pod wzgle˛dem znaczenia.
Wychodza˛ spod pio´ra zawodowego filozofa i gruntownie przygotowanego, two´rczego
historyka filozofii, kto´ry filozofom swego zakonu w Polsce pos´wie˛cił juz˙ ponad 25 rozpraw
w je˛zykach polskim, hiszpan´skim, francuskim, angielskim i niemieckim.
Omawiana ksia˛z˙ka stanowi obszerna˛ synteze˛ filozofii uprawianej w kolegiach
jezuickich w Polsce w XVI w. i wypełnia doskonale istnieja˛ca˛ luke˛ w literaturze
filozoficznej. Ukazała sie˛ w estetycznej szacie graficznej oraz w prawdziwe wzorcowym
opracowaniu, kto´re czyni ja˛ wydawnictwem mie˛dzynarodowym. Obcokrajowiec znaja˛cy
je˛zyk francuski nie be˛dzie miał trudnos´ci w zapoznaniu sie˛ z jej tres´cia˛ przedstawiona˛
w dwo´ch cze˛s´ciach, z kto´rych pierwsza obejmuje teorie˛ nauczania filozofii w zakonie
jezuito´w w XVI w. i obowia˛zuja˛ce w tym zakresie przepisy, druga zas´ zawiera wykład
praktyki nauczania filozofii w czterech kolegiach w Polsce, tj. w Braniewie, Wilnie,
Poznaniu i Kaliszu, oraz pogla˛do´w wykładaja˛cych w nich profesoro´w, obcokrajowco´w
i Polako´w, tworza˛cych w sumie pokaz´na˛ liczbe˛ 20 filozofo´w. Ta zasadnicza tres´c´ ksia˛z˙ki
jest poprzedzona wprowadzeniem, omo´wieniem stanu badan´, charakterystyka˛ z´ro´deł,
objas´nieniem metody opracowania, wykazem z´ro´deł i bibliografii. Dzieło kon´czy sie˛
podsumowaniem tres´ci poła˛czonym z odpowiednimi wnioskami. Uzupełniaja˛ je cztery
aneksy: wykaz polskich jezuito´w wykładaja˛cych filozofie˛ za granica˛ w XVI w.; katalog
jezuito´w Polako´w studiuja˛cych filozofie˛ w XVI w. w zagranicznych kolegiach jezuickich; reprodukcja dzieła Jana Heya, Szkota, Assertiones philosophicae (Wilno 1574);
skorowidz termino´w filozoficznych łacin´sko-polskich i polsko-łacin´skich. Po nich, przed
nieco niedokładnym indeksem oso´b, naste˛puje obszerne streszczenie dzieła w poprawnym je˛zyku francuskim wraz z przełoz˙onym na ten je˛zyk spisem rzeczy. Poz˙yteczne dla
obcokrajowco´w sa˛ streszczenia pogla˛do´w jezuickich filozofo´w, kto´rzy reprezentowali
rozmaite kolegia: Ryszard Singleton (Anglik), Jan Gerardinus (Belg), Stanisław Radzimski (Braniewo), Tomasz Zdelaric´ (Chorwat), Jan Hay (Szkot), Piotr Viana (Hiszpan),
´ miglecki, Michał Ortiz (Hiszpan) i Andrzej Nowak
Leonard Kraker (Poznan´), Marcin S
(Wilno), Jan Wuchaliusz (Lwo´w), Adrian Junga, Fabicjusz Pallavicini, Jan Klein
(Olsztyn), Jakub Ortiz (Hiszpan), Hieronim Stefanowski i Mateusz Bembus (Poznan´),
Wojciech Ros´ciszewski (Kalisz). Oczywis´cie, tak w kompletnym teks´cie polskim jak
i w streszczeniu francuskim nie w jednakowym stopniu pos´wie˛cono uwage˛ pojedynczym
mys´licielom. Przy ich omawianiu autor trzyma sie˛ naste˛puja˛cego schematu: biografia,
spus´cizna filozoficzna, pogla˛dy filozoficzne (logika, filozofia przyrody, antropologia
i psychologia, metafizyka, filozofia moralna i obywatelska, wzgle˛dnie etyka) i podsumowanie. Wykorzystuje dotychczasowe opracowania, zasadniczo jednak odczytuje
pogla˛dy bezpos´rednio z dzieł omawianych mys´licieli, drukowanych i re˛kopis´miennych.
Niejednokrotnie to dopiero autor ustala ich autentycznos´c´ i wnosi nowe dane do ich
biografii. W opisie wykorzystanych re˛kopiso´w sa˛ zachowane wszystkie zasady: wskazanie przechowywania re˛kopisu, daty i miejsca jego powstania, podanie formatu oraz
208
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
rodzaju jego oprawy, charakterystyka materiału re˛kopisu, pisma, skryptora, je˛zyka,
wyszczego´lnienie detali wewna˛trz re˛kopisu, przytoczenie oryginalnych tytuło´w cze˛s´ci
czy tez˙ traktato´w w re˛kopisie, z podaniem stron wzgle˛dnie kart, na kto´rych sie˛ one
znajduja˛ i zaznaczeniem daty pocza˛tku i kon´ca wykładu. Przedstawieniu z˙ycia
i pogla˛do´w danego filozofa towarzysza˛ bogate przypisy i cytaty zaczerpnie˛te z jego
dzieła. Praca Darowskiego to nie tylko wnikliwy komentarz filozoficzny, ale takz˙e
two´rczy wysiłek krytycznego historyka, gwarantuja˛cy wiarygodnos´c´ rozwaz˙an´.
W zwia˛zku z wyste˛puja˛ca˛ w dziele R. Darowskiego ,,z´ro´dłowos´cia˛’’, nalez˙y wskazac´
instytucje, w kto´rych posiadaniu znajduja˛ sie˛ wykorzystane przez autora spus´cizny
re˛kopis´mienne. Przy zagadnieniach dotycza˛cych dziejo´w szkolnictwa jezuickiego
w XVI w. czerpał on z zasobo´w Centralnego Archiwum Jezuito´w w Rzymie, w pobliz˙u
Watykanu, z Archiwum Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, gdzie miał do dyspozycji
ro´wniez˙ maszynopisy historycznych prac Jana Poplatka, maszynopis Słownika jezuito´w
polskich w 12 tomach, opracowanego przez Ludwika Grzebienia, i cze˛s´c´ drukowanej
pracy Stanisława Bednarskiego o Stanisławie Warszewickim, przerwanej z powodu
wybuchu II wojny s´wiatowej. Korzystał z Archiwum Archidiecezji Warszawskiej
w Warszawie oraz z Biblioteki Czartoryskich i Biblioteki Jagiellon´skiej w Krakowie,
Universitetsbiblioteket w Uppsali, Österreichische Nationalbibliotek w Wiedniu, kto´ra
posiada historie˛ jezuickiego kolegium we Lwowie, napisana˛ w je˛zyku łacin´skim przez
Macieja Wielewicza (Cod 11988), Biblioteki Uniwersytetu Wilen´skiego w Wilnie
i Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolin´skich (Ossolineum) we Wrocławiu. Obok
tych re˛kopis´miennych zasobo´w autor wykorzystał ro´wniez˙ obfite z´ro´dła drukowane
pospołu z opracowaniami na temat dziejo´w szkolnictwa i tres´ci nauczania filozofii
u polskich jezuito´w w XVI w.
Re˛kopis´mienne z´ro´dła, ujawniaja˛ce tres´c´ nauczania owej filozofii, autor przedstawił
obok drukowanych w przejrzystej tabeli, po ustaleniu w toku pracy autorstwa podanych
pozycji. Najstarszy z wymienionych re˛kopiso´w, nalez˙a˛cy do P. Viany, pochodzi z 1577 r.,
najstarszy zas´ druk, nalez˙a˛cy do J. Haya, powstał w 1573 r. Biograficzne i bibliograficzne
ustalenia maja˛ swoje granice i pozostawiaja˛ wiele problemo´w bez rozwia˛zania. Wa˛tpliwe
jest autorstwo dwo´ch kaliskich re˛kopiso´w: Dialogus de vera Christianorum philosophia
(1586) i De coelo. De generatione et corruptione (ok. 1600). Nie wiadomo, czy druk
Assertiones ex philosophia naturali, dialectica, ethica (1580) jest autorstwa J. Wuchaliusza czy A. Jungi, dla kto´rego biografii obecnie podstawy z´ro´dłowe nieco sie˛ poszerzyły.
Takz˙e niekto´re wiadomos´ci biograficzne moz˙na by uzupełnic´, tak np. wspomniany
w ksia˛z˙ce kilkakrotnie filozof belgijski Franciszek Titelmans był franciszkaninem, a pod
koniec z˙ycia wsta˛pił w Rzymie do zakonu kapucyno´w. Warto było w indeksie osobowym
zaznaczyc´ przynalez˙nos´c´ do wspo´lnot zakonnych przy wszystkich nazwiskach, bowiem
ułatwiałoby to s´ledzenie oddziaływania na siebie szko´ł filozoficznych w XVI w.,
zwia˛zanych przewaz˙nie z odnos´nymi zakonami. Zastosowano to w odniesieniu wyła˛cznie
do jednego dominikanina Antoniego z Przemys´la, lecz niepoprawnie, gdyz˙ pod hasłem
Premislensis A. OP. Z filozoficznych nurto´w podano hasła arystotelizm, suarezjanizm,
szkotyzm (przy Duns Szkot J.) i tomizm, sa˛ one zbyt ogo´lne, nalez˙ało je nieco
uszczego´łowic´.
Ta ostatnia uwaga skłania do podje˛cia oceny strony merytorycznej omawianego dzieła.
Wydaje sie˛, z˙e wypada ona ze wszech miar pochlebnie. Obraz kultury filozoficznej na
uczelniach jezuickich w Koronie i na Litwie w drugiej połowie XVI w. jest zarysowany
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
209
wyraz´nie i wiarygodnie. Konstatacje autora, zaro´wno te ogo´lne, jak i szczego´łowe, sa˛
z punktu widzenia historycznego duz˙ej wagi. Odszukanie i uwzgle˛dnienie, obok 31
druko´w, ro´wniez˙ 27 re˛kopiso´w filozoficznych, stanowi niebywałe osia˛gnie˛cie naukowe.
Cenne sa˛ w pracy liczne sprostowania nies´cisłos´ci i błe˛do´w w odniesieniu do danych
´ migleckiego O lichwie
bio-bibliograficznych. Interesuja˛ce jest, iz˙ z wyja˛tkiem traktatu M. S
cała literacka spus´cizna powstała w je˛zyku łacin´skim; włas´ciwie tylko on był filozofem
z prawdziwego zdarzenia, pozostali jedynie wykładowcami. Mimo to filozoficzny dorobek
jezuito´w w Polsce w okresie zaledwie pierwszych czterdziestu lat ich pobytu jest
imponuja˛cy. Autor pomaga czytelnikowi s´ledzic´ tworzenie sie˛ tradycji filozoficznej
w całym zakonie i w os´rodkach polskich. Wykładowcy filozofii w Polsce korzystali
z komentarzy do Arystotelesa i podre˛czniko´w wydanych na Zachodzie, zwłaszcza z dzieł
Piotra Fonseki i Franciszka Toleta, jezuito´w. Niewa˛tpliwie powaz˙ny wpływ na tres´c´ i forme˛
jezuickiej filozofii w XVI w. wywarły zakonne reguły zawarte w Konstytucjach
Towarzystwa Jezusowego i modyfikowanych w ich duchu przepisach zwanych Ratio
studiorum. Wyznaczyły one kierunek formacji filozoficznej. Wykładowcom pozostawała
spora doza swobody kształtowania studium filozofii według ich własnych pogla˛do´w.
´ wiadcza˛ o tym re˛kopisy wykłado´w, a typowy przykład w tym wzgle˛dzie stanowia˛ pogla˛dy
S
J. Haya, zwolennika szkotyzmu. Gdy idzie o zasie˛g wpływo´w filozofii jezuickiej w Polsce,
nie mo´gł stac´ sie˛ wielki, wszak kolegio´w było zaledwie cztery. Znaczniejszy wpływ
wywierał os´rodek wilen´ski, zwłaszcza po otwarciu w Wilnie Akademii, gło´wnej uczelni
jezuickiej w Polsce. Studentami filozofii byli klerycy jezuiccy, alumni innych zakono´w
i seminario´w diecezjalnych oraz młodziez˙ s´wiecka, kto´ra przygotowywała sie˛ do przyszłej
działalnos´ci publicznej i pan´stwowej. Wedle Ratio studiorum filozofii przysługiwała
autonomia, ale zaznaczał sie˛ wpływ teologii na sposo´b jej uprawiania, niekiedy
— w filozofii przyrody — dochodziło do nieuzasadnionej ingerencji pogla˛do´w teologicznych. Filozofia jezuicka w Polsce XVI w. mies´ciła sie˛ w nurcie filozofii klasycznej i nalez˙y
do gatunku philosophia perennis. W zasadzie była to filozofia Arystotelesa, uchrzes´cijaniona w duchu s´w. Tomasza z Akwinu i tzw. drugiej scholastyki; przewaz˙ały w niej
pogla˛dy wywodza˛ce sie˛ z Hiszpanii i Portugalii, gło´wnie z jezuickiego os´rodka filozoficznego w Coimbrze. Czerpia˛c z tego nurtu reprezentowała swego rodzaju presuarezjanizm,
be˛da˛cy wyrazem odrodzenia katolicyzmu i unowoczes´nienia filozofii tradycyjnej. Jezuicki
presuarezjanizm był elementem nowym w filozoficznym krajobrazie Polski drugiej połowy
XVI w.
Jerzy Cygan OFMCap. (Biała Podlaska)
JANINA BUŁA, KATALOG KALENDARZY POLSKICH OD XVI DO XVIII WIEKU
W ZBIORACH BIBLIOTEKI CZARTORYSKICH, Krako´w 1994, Muzeum Narodowe
w Krakowie, ss. 194, 28 nlb, ilustr.
Kalendarze były zawsze najpopularniejszymi wydawnictwami, obok Biblii i elementarzy. W Polsce pierwszy drukowany kalendarz ukazał sie˛ w 1474 r. Wydał go
w Krakowie w je˛zyku łacin´skim drukarz bawarski Kasper Straube. Na pocza˛tku XVI w.
ukazały sie˛ ro´wniez˙ kalendarze w je˛zyku polskim.
Autorami tych kalendarzy byli cze˛sto ludzie starannie wykształceni: profesorowie
210
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
Akademii Krakowskiej oraz Akademii Zamojskiej. Wydawanie kalendarzy było opłacalne. Ceny ich były na poziomie tanich ksia˛z˙ek, ale nakłady bardzo wysokie. Wobec
niskich uposaz˙en´ profesoro´w było to dla nich istotne z´ro´dło dochodo´w. Wydawcami
kalendarzy byli m. in. Tomasz Ormin´ski, Kasper Ciekanowski, Stanisław Słowakowicz,
˙ o´rawski. Dodatkowe korzys´ci przynosiły autorom drukowane w kalendarzach
Mikołaj Z
dedykacje kierowane do moz˙nych.
Ws´ro´d edycji kalendarzowych najwyraz´niej znaczyła sie˛ tendencja wro´z˙biarskoastrologiczna: obok tzw. kalendarium zawierały liczne porady, pouczenia, wskazo´wki.
Zwracano uwage˛ na astrologie˛: jakie gwiazdy i planety wpływały na zjawiska ziemskie
i atmosferyczne, co decydowało o z˙yciu oso´b i społeczen´stwa; od nich uzalez˙niano
przebieg po´r roku, pogode˛, przypływy i odpływy wo´d, wielkie zjawiska i kle˛ski,
przewidywano przebieg choro´b oraz wyniki kuracji, dni pomys´lne i feralne. Istotna˛ cze˛s´c´
kalendarzy stanowiły zamieszczane w nich ro´z˙norodne ciekawostki, artykuły popularnonaukowe oraz wiersze. Teksty odnosiły sie˛ do kwestii medycznych, historycznych,
politycznych, porad domowych i gospodarskich.
Od połowy XVIII w. duz˙a˛ popularnos´cia˛ cieszyły sie˛ kalendarzyki polityczne. Były to
wydawnictwa podre˛czne, niewielkiego formatu, bogate w informacje dotycza˛ce spraw
biez˙a˛cych, z˙ycia publicznego i działalnos´ci waz˙niejszych instytucji pan´stwa. Znalez´c´
w nich moz˙na było genealogie˛ panuja˛cych rodzin europejskich, spisy senatoro´w,
dygnitarzy, urze˛dniko´w ziemskich i grodzkich Rzeczypospolitej, wykaz kawalero´w
orderu Orła Białego i s´w. Stanisława; nadto zawierały artykuły na temat z˙ycia politycznego oraz ro´z˙ne informacje i ogłoszenia. Pierwszy taki kalendarzyk wydał jezuita
wilen´ski Jan Poszakowski w 1737 r.
W bibliotekach che˛tnie gromadzi sie˛ kalendarze, gdyz˙ pełnia˛ one role˛ swoistych
informatoro´w, przewodniko´w po wielu dziedzinach z˙ycia, np. wspo´łczes´nie duz˙a˛ wartos´c´
przedstawiaja˛ kalendarzyki wydawane na emigracji. Ws´ro´d nich na uwage˛ zasługuje
m. in. Kalendarzyk Kombatanta, wydawany przez Stowarzyszenie Polskich Kombatanto´w w Londynie. Zawiera dział adresowy z wykazem organizacji i instytucji polonijnych.
Kalendarze sa˛ przedmiotem zainteresowania badaczy ro´z˙nych dyscyplin naukowych,
zwłaszcza historyko´w, filologo´w, politologo´w.
Bogaty zbio´r kalendarzy posiada Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. Ostatnio stały
sie˛ one przedmiotem starannego zaprezentowania w Katalogu kalendarzy polskich od XVI
do XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Czartoryskich. Katalog poprzedza wste˛p, wykaz
literatury cytowanej w skro´tach i wykaz skro´to´w oraz dopełniaja˛ indeksy: autoro´w,
tłumaczy i grafiko´w; drukarzy, nakładco´w i ksie˛garzy; oso´b wyste˛puja˛cych w zawartos´ci
kalendarzy; nazw geograficznych i etnicznych, wyste˛puja˛cych w zawartos´ci kalendarzy;
przedmiotowy zawartos´ci kalendarzy; ilustracji; proweniencji; oraz: wykaz kalendarzy
zawieraja˛cych notatki re˛kopis´mienne; konkordancja sygnatur bibliotecznych i numero´w
katalogu; wykaz chronologiczny roczniko´w kalendarzy; spis ilustracji.
We wste˛pie przedstawiono charakterystyke˛ zbioro´w kalendarzy i wyjas´niono najistotniejsze kwestie metodyczne dotycza˛ce opracowania Katalogu. Wskazano, z˙e w zbiorach
biblioteki znajduje sie˛ 19 roczniko´w z XVI w., 29 roczniko´w z XVII w. i 454 roczniki
z XVIII w. Wie˛kszos´c´ z nich Biblioteka Czartoryskich posiadała juz˙ na pocza˛tku XIX w.
Katalog sporza˛dzono w układzie alfabetycznym. Pozycje wyste˛puja˛ pod skro´conymi
hasłami tytułowymi. Pisownie˛ tytuło´w i wykazu zawartos´ci tres´ciowej zmodernizowano,
ale pozostawiono stosowane w teks´cie skro´ty.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
211
W opisie kalendarzy uwzgle˛dniono naste˛puja˛ce elementy: rok wydania, tytuł rocznika, miejscowos´ci i drukarnie w adresie wydawniczym zapisane zgodnie z karta˛
tytułowa˛, lata druku (w nawiasach kwadratowych), format bibliograficzny, obje˛tos´c´
druku, charakter notatek re˛kopis´miennych, ewentualna˛ zmiane˛ tytułu i adresu wydawniczego, zawartos´c´ tres´ciowa˛, ilustracje, technike˛ wykonania ilustracji i ich rytowniko´w,
defekty, proweniencje i literature˛ przedmiotu.
W Katalogu ukazano kalendarze wydane w Polsce, w jej historycznych granicach oraz
poza granicami, jes´li były dziełem Polako´w ba˛dz´ tematycznie dotyczyły spraw polskich.
Najstarszy kalendarz przechowywany w Bibliotece Czartoryskich pochodzi z 1510 r.
Zachował sie˛ tylko jego fragment, a włas´ciwie tylko karta tytułowa oraz jedna kartka
tekstu. Wydany był w Krakowie w drukarni Jana Hallera; nosił tytuł Judicium magistri
Nicolai de Tolischkow.
W ostatnich latach niepodległego pan´stwa duz˙a˛ poczytnos´cia˛ cieszył sie˛ Kalendarz
polityczny dla Kro´lestwa Polskiego i Wielkiego Ksie˛stwa Litewskiego, wydawany przez
Samuela Luthera Gereta od 1769 do 1794 r. w Warszawie i Drez´nie. Interesuja˛ca była
jego zawartos´c´ tres´ci, np. ostatni rocznik z 1794 r. zawierał: Cztery cze˛s´ci roku;
O zac´mieniach; Wielkos´c´ mil uz˙ywanych w Kro´lestwie Polskim; Stan pan´stw europejskich; Porza˛dek panowania monarcho´w polskich; Stan duchowny i s´wiecki Korony
Polskiej i W. Ks. Lit.: Senatorowie; Dygnitarze; Kawalerowie Orderu Orła Białego;
Kawalerowie Orderu S´ . Stanisława; Kawalerowie Maltan´scy w Polszcze; Damy Krzyz˙em
Orderowym zaszczycone; Arcybiskupi i biskupi R.G.U.; Prałaci i kanonicy (Opaci);
Urze˛dnicy ziemscy i grodzcy w Koronie i w W. Ks. Litewskim; Magistratury i jurysdykcje
sa˛dowe; Dwo´r kro´lewski; Gwardie; Magistrat miasta (Starej i Nowej Warszawy);
Directorium Generalne Poczt; Poczty przychodza˛ce do Warszawy i do Dubna; Poczty
odchodza˛ce z Warszawy i z Dubna; Walne trakty; Nowa wiadomos´c´ statystyczna o Turcji
europejskiej; O ros´linie jedwabiowej i jej poz˙ytkach; Kosmate syryjskie ziele, czyli
ros´lina po polsku trojes´c´ zwana; Murzyn na wolnos´c´ wypuszczony; Wyrok kro´la Filipa;
Szczego´lnos´ci o wyspie Jamajce; Mys´li moralne (s. 42).
Duz˙a˛ poczytnos´cia˛ cieszył sie˛ tez˙ Kalendarzyk polityczny, wydawany w latach
˙ ebrowskiego, Aleksego Piotra Tarskiego
1775–1791 w Warszawie, w drukarni Kaspra Z
i Jana Dobrzyniewskiego w Norymberskiej Bramie i w Łowiczu. Jego tres´c´, np. w 1776
r., była naste˛puja˛ca: Imiona pano´w europejskich i ich familii; Senatorowie duchowni
i s´wieccy Korony Polskiej i W. Ksie˛stwa Litewskiego; Dygnitarze koronni i W. Ks.
Litewskiego; Consilium Permanens albo Rada Nieustaja˛ca; Trybunał Koronny w r. 1775
zacze˛ty w Piotrkowie d. 1 7bra; Prałaci i kanonicy w Koronie i W. Ks. Lit.; Opaci
s´wieccy; Arcybiskupi i biskupi ruscy unici; Ministrowie dworo´w cudzoziemskich w Warszawie i rezyduja˛cy; Kawalerowie Orderu Orła Białego podług dawnos´ci; Kawalerowie
Orderu S´ . Stanisława; Urze˛dnicy ziemscy i grodzcy w Koronie i W. Ks. Lit.; Komisja do
likwidacji długo´w Rzeczypospolitej; Order Maltan´ski w Polszcze; Komput oficjero´w
wojska koronnego i litewskiego; Palestra; Pocza˛tek panowania monarcho´w polskich;
Przestroga po wydrukowaniu.
Dla uz˙ytkowniko´w Katalogu cenna˛ jego cze˛s´c´ stanowia˛ indeksy, odznaczaja˛ce sie˛
starannos´cia˛ opracowania. Dostarczaja˛ tez˙ cennej, usystematyzowanej wiedzy o kalendarzach i ludziach zwia˛zanych z ich tworzeniem, dystrybucja˛ i gromadzeniem.
W Katalogu uwzgle˛dniono — obok kalendarzy z XVI, XVII i XVIII w. 56 roczniko´w
z XIX w., stanowia˛cych kontynuacje˛ tych, kto´re zacze˛ły ukazywac´ sie˛ w kon´cu XVIII w.,
212
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
np. Kalendarz polski i ruski ukazywał sie˛ w latach 1779–1864. W zbiorach Biblioteki
Czartoryskich zachowało sie˛ 25 jego roczniko´w (s. 43–47).
Ilustracje stanowi 28 fotografii kart tytułowych ba˛dz´ innych wybranych stron
z kalendarzy, zaprezentowanych w układzie alfabetycznym. Fotografie w sposo´b spo´jny
dopełniaja˛ zawartos´ci publikacji. W nocie wydawniczej, niestety, nie wykazano nakładu
Katalogu.
Prezentowany Katalog jest publikacja˛ cenna˛ dla odbiorco´w interesuja˛cych sie˛
kalendarzami. Jego wartos´c´ wykracza poza ramy zwykłego przewodnika po zbiorach
bibliotecznych. Porza˛dek alfabetyczny zarysowuje specyfike˛ kalendarzy, zas´ porza˛dek
chronologiczny — obraz rozwoju tego rodzaju wydawnictw. Lektura przegla˛du zawartos´ci kalendarzy zache˛ca do zapoznania sie˛ z nimi z autopsji oraz korzystania z nich jako
interesuja˛cego materiału z´ro´dłowego.
Andrzej Chodubski (Gdan´sk)
´ W I FOTOKOPII POLONICO´ W Z ARCHIWO´ W
KATALOG MIKROFILMO
ZAGRANICZNYCH, z. 9, Warszawa 1992, Naczelna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych,
ss. 95.
Bogate i cenne materiały z´ro´dłowe do poznania dziejo´w Kos´cioła w Polsce przechowywane sa˛ w Archiwum Watykan´skim. Ws´ro´d nich znajduja˛ sie˛ tzw. procesy informacyjne, tj. dokumentacja dotycza˛ca powołania duchownych na stanowiska biskupie i opato´w.
W dokumentacji znajduja˛ sie˛ dane biograficzne o duchownych, informacje o specyfice
biskupstw, z kto´rych sie˛ wywodzili, jak tez˙ o tych, kto´re przewidziane były do obje˛cia.
Jest to cenna dokumentacja przy sporza˛dzaniu biogramo´w i biografii biskupo´w polskich
oraz przy opracowywaniu monografii diecezji, ustalaniu ich granic, przynalez˙nos´ci
metropolitalnej oraz wielu innych kwestii. Materiały te były przedmiotem zainteresowania kilku historyko´w Kos´cioła. W oparciu o nie powstało kilka interesuja˛cych publikacji
(por. s. 16–17).
W 1959 r. podje˛to pro´be˛ pozyskania materiało´w w formie mikrofilmo´w. Zadania podja˛ł
sie˛ Punkt Konsultacyjny Papieskiego Instytutu Studio´w Kos´cielnych w Warszawie.
W 1963 r. opublikowano Katalog mikrofilmo´w Os´rodka Archiwo´w, Bibliotek i Muzeo´w
Kos´cielnych przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W Katalogu uwzgle˛dniono
ro´wniez˙ procesy informacyjne. Obejmowały one około 550 pozycji z lat 1600–1846.
W Katalogu znalazły sie˛ jednak nies´cisłos´ci oraz błe˛dne informacje, np. podano, z˙e
procesy informacyjne przechowywane sa˛ w Bibliotece Watykan´skiej, zamiast w Archiwum Watykan´skim; nietrafnie odczytano tez˙ wiele numero´w wolumino´w, nazwiska,
daty itp.
W prezentowanym zeszycie podje˛to sie˛ zadania sprostowania i us´cis´lenia pomyłek oraz
uzupełnienia informacji o nowe dane dotycza˛ce proceso´w informacyjnych. W zeszycie
zamieszczono dwie serie materiało´w Processus Consistoriales (Proces powołania)
i Processus Datariae (Proces nadania). W serii pierwszej gromadzono z załoz˙enia
protokoły z cze˛s´cia˛ lub całos´cia˛ doła˛czonej dokumentacji. W serii drugiej przechowywane
sa˛ w zasadzie kopie z proceso´w przeprowadzonych w kurii. W protokołach procesu
informacyjnego zawierały sie˛ wszystkie zebrane informacje o kandydacie i biskupstwie.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
213
W dokumentacji znajduja˛ sie˛ całe akta sprawy, od wysunie˛cia kandydata, az˙ do
ostatecznego potwierdzenia go przez papiez˙a.
Materiały dotycza˛ce procesu informacyjnego pochodza˛ z lat 1588–1875. Z upływem
czasu zmieniły sie˛ wymagania ze strony papiez˙y od kandydato´w na wyz˙sze godnos´ci
kos´cielne, dlatego zmieniały sie˛ ro´wniez˙ wymogi dokumentacyjne. Z biegiem lat coraz
bardziej rozbudowywała sie˛ procedura powoływania duchownych na wyz˙sze godnos´ci
kos´cielne.
Staranne gromadzenie dokumentacji o procesach informacyjnych rozpocze˛to w drugiej połowie XVI w. Wia˛zało sie˛ to z kształtowaniem sie˛ s´wiadomos´ci archiwalnej. Na
pocza˛tku XVII w., po utworzeniu centralnego archiwum w Stolicy Apostolskiej, podje˛to
trud zgromadzenia wszystkich rozproszonych materiało´w procesu informacyjnego. Dokumentacja ta, z lat 1563–1906, przechowywana jest w 299 woluminach i teczkach.
Chociaz˙ dokumentacja o procesach informacyjnych jest cennym materiałem z´ro´dłowym
do dziejo´w Kos´cioła, nie jest starannie opracowana pod wzgle˛dem archiwalnym
(s. 9–11).
W prezentowanym zeszycie zawarto informacje o mikrofilmach w zbiorach Punktu
Konsultacyjnego Papieskiego Instytutu Studio´w Kos´cielnych w Warszawie. Wykaz
obejmuje 718 pozycji. Uwzgle˛dnia wszystkie diecezje, kto´re wchodziły w skład polskich
prowincji kos´cielnych w ich historycznym rozwoju, niezalez˙nie od tego, czy mianowani
biskupi byli Polakami, czy tez˙ nie. W dokumentacji znajduja˛ sie˛ materiały proceso´w
informacyjnych przeprowadzonych przed prowincjałami biskupo´w i opato´w, zaro´wno
obrza˛dku łacin´skiego, greckokatolickiego, jak i ormian´skiego. Zamieszczono tez˙ procesy
biskupo´w, kto´rzy byli Polakami, ale zostali skierowani do niepolskich diecezji, wzgle˛dnie
z polskich diecezji zostali przeniesieni do innych metropolii oraz tych, kto´rzy otrzymali
biskupstwa tytularne.
Wykaz mikrofilmo´w oparto na porza˛dku chronologicznym, a w ramach lat — alfabetycznym według nazwisk, uwzgle˛dniaja˛c informacje: 1) nazwisko i imie˛ osoby
promowanej; 2) przy kandydatach na biskupo´w ordynariuszy podano nazwe˛ biskupstwa; 3)
przy innych promocjach po nazwisku i imieniu osoby promowanej podano rodzaj prowizji;
4) nazwe˛ diecezji, w wypadku jej erekcji. Procesy przeprowadzone po raz drugi, dotycza˛ce
tej samej osoby, otrzymały w Wykazie oddzielny numer.
Prezentowany Katalog poprzedza wste˛p, bardzo starannie przygotowany przez
ks. Hieronima Fokcin´skiego. Zawarto w nim informacje ogo´lne o mikrofilmach ze zbioro´w
Punktu Konsultacyjnego Papieskiego Instytutu Studio´w Kos´cielnych w Warszawie
i zamieszczonych w z. 9; wyjas´niono poje˛cie ,,procesy informacyjne’’; poinformowano
o miejscu i stanie przechowywania protokoło´w proceso´w informacyjnych w Rzymie;
wskazano na kwestie wydawnicze (odnosza˛ce sie˛ do z. 9) oraz przybliz˙ono stan badan´ na
temat polskich proceso´w informacyjnych. Informacje starannie udokumentowano, cytuja˛c
bibliografie˛ tematu.
W sposo´b przejrzysty i czytelny w odbiorze sporza˛dzony został wykaz mikrofilmo´w. Jego wartos´c´ podnosi nadto indeks oso´b oraz wykazy: utworzenia nowej diecezji, biskupstw obrza˛dku greckokatolickiego, biskupstw obrza˛dku ormian´skiego
i opato´w.
Katalog jest niewa˛tpliwie wartos´ciowa˛ i poz˙yteczna˛ publikacja˛ archiwistyczna˛.
Dostarcza wiadomos´ci o trudno doste˛pnych archiwaliach do dziejo´w Kos´cioła w Polsce,
a takz˙e regionalnych dziejo´w gospodarczo-społecznych. Daje moz˙liwos´c´ dotarcia do
214
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
materiało´w charakteryzuja˛cych działalnos´c´ duchownych oraz ich osia˛gnie˛cia duszpasterskie.
Andrzej Chodubski (Gdan´sk)
RYSZARD KOTEWICZ, METRYKA PIOTRKOWA TRYBUNALSKIEGO I REGIO´ STWOWEGO W PIOTRKOWIE TRYBUNALSKIM,
NU. W 75-LECIE ARCHIWUM PAN
Piotrko´w Trybunalski 1994, Archiwum Pan´stwowe w Piotrkowie Trybunalskim, ss. 24+58,
ilustr.
W 1994 r. uroczys´cie obchodzono 75-lecie istnienia AP w Piotrkowie Trybunalskim.
Dotychczas za akt powołuja˛cy to archiwum uznawany był dekret O organizacji archiwo´w
pan´stwowych i opiece nad archiwaliami z 7 II 1919 r. W kancelarii własnej odkryto
niedawno oryginał budz˙etu archiwum na okres pocza˛wszy od 1 IX 1918 r. Powstanie AP
w Piotrkowie wia˛z˙e wie˛c autor słusznie z dekretem Rady Regencyjnej Kro´lestwa Polskiego
z 31 VII 1918 r. (O organizacji archiwo´w pan´stwowych i opiece nad archiwaliami).
Metryka oraz opublikowany pod koniec 1994 r., a opracowany przez Krzysztofa
Łapin´skiego, Aleksego Piaste˛ i Krzysztofa Urze˛dowskiego Informator o zasobie archiwalnym Archiwum Pan´stwowego w Piotrkowie Trybunalskim tworza˛ wia˛z˙a˛ca˛ sie˛ wzajemnie
całos´c´, jednak moz˙na tez˙ traktowac´ je niezalez˙nie. W zamys´le autora Metryka miała byc´
zbiorem dos´c´ szeroko uje˛tej informacji na temat dziejo´w i zasobu archiwum. Rys
historyczny, uzupełniony wykazem dyrektoro´w i kierowniko´w w latach 1919–1994
zajmuje nieomal połowe˛ opisowej cze˛s´ci publikacji (11 ss.). Jednej z przyczyn powołania
Archiwum w Piotrkowie juz˙ latem 1918 r. upatruje autor w lokalizacji w tym mies´cie przez
Rosjan (1867 r.) władz gubernialnych. W Piotrkowie pozostała duz˙a ilos´c´ wszelkiego
rodzaju materiało´w aktowych, kto´re wymagały odpowiedniego zabezpieczenia i opracowania. Autor podkres´la godna˛ uznania aktywnos´c´ pracowniko´w archiwum w okresie
powojennym przy organizowaniu ro´z˙nego rodzaju wystaw i sesji naukowych, czy tez˙
wykorzystywaniu materiało´w archiwalnych w licznych publikacjach.
Udoste˛pnianie zasobu historykom-regionalistom postrzega autor jako gło´wne zadanie
stoja˛ce przed piotrkowskimi archiwaliami. Zarys historyczny uzupełnia charakterystyka
najcenniejszych zespoło´w. Autor zalicza do nich 14 pergamino´w, przywilejo´w wystawionych przez władco´w Polski dla miasta Piotrkowa w latach 1569–1725. Dobrze
zachowane sa˛ takz˙e dziewie˛tnastowieczne akta gmin z powiato´w piotrkowskiego i radomszczan´skiego.
Na uwage˛ zasługuje dos´c´ obfita bibliografia AP w Piotrkowie. Autor zebrał publikacje
(artykuły i opracowania) zajmuja˛ce sie˛ bezpos´rednio i pos´rednio działalnos´cia˛ samego
archiwum. Uzupełnieniem jest bibliografia regionu piotrkowskiego. Znacza˛ce miejsce
w niej zajmuja˛ z´ro´dła, z kto´rych wie˛kszos´c´ powstała w oparciu o zaso´b archiwum.
Bibliografie˛ zamyka wykaz wydawnictw w AP w Piotrkowie Trybunalskim, przy czym
autor poje˛cie wydawnictwa zawe˛z˙a do publikowanych materiało´w z sesji organizowanych
lub tez˙ wspo´łorganizowanych przez archiwum oraz prac stricte historycznych (ła˛cznie
4 pozycje). Informatory o zasobie, wydawane przez archiwum, umieszcza w pierwszej
cze˛s´ci bibliografii. Rys historyczny AP w Piotrkowie jest raczej zwie˛złym zestawieniem
informacji. Dla solidniejszego poznania dziejo´w piotrkowskiej placo´wki i jej roli
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
215
w ogo´lnokrajowej sieci archiwalnej, niezbe˛dne be˛dzie wykorzystanie zamieszczonej
w Metryce bibliografii.
Dla tych, kto´rzy be˛da˛ mieli zamiar skorzystac´ z zasobu archiwum, pomocna be˛dzie
informacja, zamieszczona przez autora, prezentuja˛ca jego strukture˛ wewne˛trzna˛ z uwzgle˛dnieniem Oddziału w Tomaszowie Mazowieckim.
Niewa˛tpliwe na popularyzatorska˛ forme˛ publikacji wskazuje wła˛czenie do Metryki 58,
interesuja˛cych pod wzgle˛dem graficznym i historycznym, ilustracji dokumento´w z zasobu
archiwum, a takz˙e kilkunastu fotografii. Kaz˙da ilustracja otrzymała niezbe˛dny opis.
Wydaje sie˛, z˙e ze wzgle˛du na zła˛ czytelnos´c´ nalez˙ało zdecydowac´ o rezygnacji
z niekto´rych, np. ilustr. 25.
Załoz˙enie popularyzatorsko-informacyjne Metryki, przybliz˙enie zasobu i osia˛gnie˛c´
archiwum udało sie˛ autorowi wypełnic´. W poła˛czeniu z opublikowanym pod koniec roku
1994 Informatorem tworzy Metryka dobra˛ ilustracje˛ wspo´łczesnego archiwum s´redniego
szczebla.
Aleksy Piasta (Piotrko´w Trybunalski)
MAREK WOJTYLAK, INFORMATOR O ZASOBIE ARCHIWALNYM, Łowicz 1993,
Archiwum Pan´stwowe m. st. Warszawy. Oddział w Łowiczu, ss. 59
Informator autorstwa Marka Wojtylaka jest pierwszym tak pełnym wydawnictwem,
prezentuja˛cym dzieje i zbiory placo´wki archiwalnej w Łowiczu, kto´ra funkcjonuje juz˙ 45
lat. Stanowi on ro´wniez˙ cze˛s´c´ składowa˛serii informatoro´w, wydawanych z okazji 200-lecia
istnienia Archiwum Pan´stwowego m. st. Warszawy. Pomysł wydawania popularnych
informatoro´w o zasobach małych archiwo´w, niegdys´ powiatowych, jest niewa˛tpliwie
słuszny, pozwala bowiem wyjs´c´ do szerokiej grupy odbiorco´w, zainteresowanych
korzystaniem z materiało´w archiwalnych. Popularyzuje ro´wniez˙ obecnos´c´ placo´wek
archiwalnych w z˙yciu kulturalnym i naukowym regiono´w.
Konstrukcja informatora jest przejrzysta: składa sie˛ on z czterech cze˛s´ci, w tym
opisowej, kto´ra wprowadza odbiorce˛ w podstawowe zagadnienia z przeszłos´ci miasta
i archiwum, spisu zespoło´w Archiwum Pan´stwowego w Łowiczu oraz spisu akt
,,łowickich’’ w innych archiwach, co jest wyrazem pełniejszego, niz˙ to dotychczas
czyniono, uje˛cia informacji o zasobach danego archiwum. Tomik zamyka zbio´r ilustracji:
najcenniejszych dokumento´w i starych fotografii miasta.
W pierwszej cze˛s´ci autor w zwie˛zły sposo´b ukazał przełomowe momenty w dziejach
Łowicza, pocza˛wszy od czaso´w pierwszej zapisanej informacji o mies´cie w bulli papieskiej
z 1136 r., az˙ do wspo´łczesnos´ci. Zaakcentowany został prymasowski charakter miasta,
dawna s´wietnos´c´ gospodarcza i kulturalna, tj. czasy, gdy pod patronatem i za sprawa˛
prymaso´w rozwijało sie˛ rzemiosło, z˙ycie kulturalne i naukowe, a nad miastem go´rował
zamek prymasowski — jedna z najwspanialszych rezydencji. Wyobraz˙enie o mies´cie
przybliz˙aja˛ czytelnikowi trafnie dobrane ilustracje, w tym plan Łowicza z 1607 r. według
G. Brauna i F. Hogenberga, plan zamku z 1655 r. według S. Pufendorfa, czy bogate
w formie przywileje cechowe.
Dzieje archiwum w Łowiczu obrazuja˛ zmiany organizacyjne i statutowe, jakim
podlegało archiwum w cia˛gu ponad czterdziestu lat. (Autor za kaz˙dym razem podaje
216
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
podstawe˛ prawna˛ zachodza˛cych przekształcen´ organizacyjnych).
W toku ogo´lnej charakterystyki zasobu autor zaprezentował specyfike˛ grup zespoło´w
archiwalnych. Ws´ro´d nich wyro´z˙nił zespoły najcenniejsze i najciekawsze dla badan´
regionalnych oraz badan´ w skali ogo´lnopolskiej. Na szczego´lna˛ uwage˛ zasługuja˛ akta
miasta Łowicza z lat 1783–1950, akta cecho´w łowickich z lat 1645–1939, ws´ro´d kto´rych
moz˙na znalez´c´ pergaminowe oryginały przywilejo´w kro´lewskich i arcybiskupich. Obok
nich do najciekawszych autor zaliczył akta instytucji i organizacji politycznych, społecznych i kulturalnych, takich jak Koła Polskiej Macierzy Szkolnej w Łowiczu 1916–1921,
Zwia˛zku Zawodowego Pracowniko´w Miejskich w Łowiczu 1920–1934, czy Zwia˛zku
Popierania Turystyki Ziemi Łowickiej 1935–1939. Osobne miejsce w zbiorach archiwum
zajmuje prywatna kolekcja zbieracza pamia˛tek historycznych — Władysława Tarczyn´skiego z Łowicza — chluby łowickiego archiwum. W skład kolekcji, kto´ra˛ Tarczyn´ski
okres´lił mianem ,,staroz˙ytnos´ci’’, wchodza˛ dokumenty z okresu staropolskiego, przywileje
Łowicza i cecho´w, re˛kopisy wybitnych oso´b z˙ycia politycznego, rozkazy i odezwy
powstan´cze, fotografie, afisze itp.
Na tle analogicznych publikacji, informator ten wyro´z˙nia poszerzenie jego zakresu
o dane o aktach łowickich w zasobach innych archiwo´w. Znajdziemy w nim przede
wszystkim informacje o archiwaliach kos´cielnych zwia˛zanych z działalnos´cia˛ arcybiskupo´w gniez´nien´skich i rezyduja˛cych w Łowiczu, z istnieniem kapituły kolegiackiej
i urze˛dowaniem konsystorza generalnego archidiecezji w Łowiczu, a przechowywanych
gło´wnie w archiwach archidiecezjalnych Gniezna i Warszawy.
Autor nie pomina˛ł strat, jakie poniosły archiwa kos´cielne podczas II wojny s´wiatowej,
w tym zniszczen´ archiwalio´w prymasowskich z lat 1464–1818, kto´re po przewiezieniu do
Warszawy niemal w całos´ci spłone˛ły w 1944 r.
Ro´wnie szeroko, jak na zakres skromnego obje˛tos´ciowo informatora, omo´wione
zostały niewielkie a jednak reprezentuja˛ce duz˙a˛ wartos´c´ historyczna˛ zbiory Biblioteki
i Archiwum Katedry w Łowiczu. W podobny sposo´b przedstawione zostały akta łowickie
znajduja˛ce sie˛ w archiwach pan´stwowych, przede wszystkim w Archiwum Gło´wnym Akt
Dawnych i Archiwum w Łodzi. Autor wskazał na koniecznos´c´ przeprowadzenia
szczego´łowej kwerendy do akt łowickich w odniesieniu do zespoło´w akt dziewie˛tnastowiecznych przechowywanych w AGAD. Do najwaz˙niejszych zaliczone zostały akta
Komisji Spraw Wewne˛trznych Kro´lestwa Polskiego z lat 1815–1868, Komisji Wojewo´dztwa Mazowieckiego i Rza˛du Gubernialnego z lat 1793–1913 i inne.
Zasadnicza˛ cze˛s´c´ informatora stanowi spis zespoło´w AP w Łowiczu, obejmuja˛cy 176
zbioro´w akt. Zawiera niezbe˛dne dane o zespole, a wie˛c ramy chronologiczne, liczbe˛ j.a.,
oraz stan opracowania. Zespoły podzielone zostały na działy okres´laja˛ce charakter akt, np.
akta administracji ogo´lnej, akta gmin, akta wymiaru sprawiedliwos´ci i inne. Wewna˛trz
działo´w zastosowano podziały chronologiczne na cztery okresy: zaboro´w do 1918 r.;
Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939; okupacji hitlerowskiej 1939–1945; PRL. W przypadku akt gminnych, notarialnych czy tez˙ urze˛do´w stanu cywilnego zespoły zostały
uszeregowane alfabetycznie. Taki układ spisu zespoło´w bardzo ułatwia korzystanie z niego
i szybko pozwala dotrzec´ do potrzebnych informacji. Spis zawiera 10 działo´w, pocza˛wszy
od akt miasta i cecho´w, a skon´czywszy na archiwaliach prywatnych oraz zbiorach
i kolekcjach.
W trzeciej cze˛s´ci informatora znalazły sie˛ loviciana poza siedziba˛ AP w Łowiczu.
Pierwszy spis obejmuje zespoły znajduja˛ce sie˛ w AP w Łodzi, ws´ro´d kto´rych najwie˛cej
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
217
miejsca zajmuja˛ akta Urze˛du Stanu Cywilnego. Drugi spis zawiera wykaz mikrofilmo´w
akt łowickich z Archiwum Archidiecezjalnego w Gniez´nie, a doste˛pnych w siedzibie
Towarzystwa Przyjacio´ł Nauk w Łowiczu.
Taka konstrukcja informatora daje w miare˛ pełny i wszechstronny przegla˛d archiwalio´w, co wobec ich duz˙ego rozproszenia stanowi o wartos´ci omawianej publikacji.
Jolanta Les´niewska (Kutno)
POLAND. MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH. REGISTER IN THE HOOVER INSTITUTION ARCHIVES, oprac. Zbigniew Leopold Stan´czyk, Hoover Institution, Stanford University, Stanford 1994, ss. 468.
Ten oprawny i przekazany do kraju w kilku egzemplarzach wydruk komputerowy
znacznych rozmiaro´w inwentarza archiwalnego ma wyja˛tkowe znaczenie, gdyz˙ obejmuje
najwie˛kszy i najwaz˙niejszy zespo´ł archiwalny ws´ro´d akt polskich przechowywanych
poza granicami pan´stwa polskiego, w Hoover Institution Archives (dalej: HIA). Bardzo
wiele nalez˙ałoby na temat tej instytucji powiedziec´, gdyz˙ ła˛czy sie˛ ona s´cis´le ze sprawami
polskimi1. Wystarczaja˛ce be˛dzie jednak, jez˙eli wskaz˙emy na podstawowe opracowania,
w tym takie, kto´re sa˛ u nas doste˛pne. Na ich czele postawic´ nalez˙y przewodnik po
zbiorach HIA2 oraz kilka opracowan´ Macieja Siekierskiego3, kustosza zbioro´w europejskich tej instytucji — człowieka, kto´rego wielkiej pasji Uniwersytet Stanforda zawdzie˛cza
bardzo wiele. Szczyci sie˛ bowiem ta uczelnia znacza˛ca˛ w skali s´wiatowej kolekcja˛
materiało´w archiwalnych proweniencji pan´stwowej i prywatnej z kilkudziesie˛ciu pan´stw
s´wiata. Miejsce wyja˛tkowe w tej kolekcji zajmuja˛ archiwalia proweniencji rosyjskiej (jest
ich tu najwie˛cej) i polskiej. Najwie˛kszym z polskich zespoło´w archiwalnych proweniencji
pan´stwowej jest tutaj grupa akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych, kto´re opracował
Zbigniew Leopold Stan´czyk, jedyny pracownik HIA znaja˛cy je˛zyk polski. Jego wysiłek
nawia˛zuje w sposo´b s´wiadomy do sposobu opracowania akt tego samego urze˛du, kto´re
przechowywane sa˛ w Warszawie. Stwierdzic´ trzeba, z˙e poruszamy tu jeden z najpowaz˙niejszych problemo´w archiwistyki polskiej. Rozbicie zespołu archiwalnego tej rangi
mie˛dzy kilka instytucji w kilku krajach (w gre˛ wchodzi jeszcze Instytut Polski i Muzeum
Sikorskiego w Londynie) na dwu kontynentach jest zjawiskiem wyja˛tkowym. Cze˛s´c´
zespołu akt wytworzonych przez ten urza˛d centralny Rzeczypospolitej przechowywana
w Warszawie liczy 12 727 j. a. (140 m. b.). Jest to jeden z wie˛kszych zespoło´w
archiwalnych z tego okresu, kto´rego opracowanie wspomina sie˛ w Archiwum Akt
Nowych jako najbardziej skomplikowane zadanie archiwalne wykonane w tej instytucji4.
1
´ ro´dła do dziejo´w Polski zgromadzone w Stanfordzie, ,,Archiwista Polski’’,
Zob. W. Ste˛pniak, Z
1996, nr 2.
2
Ch. G. Palm, D. Reed, Guide to the Hoover Institution Archives, Stanford 1980.
3
M. Siekierski, Biblioteka i Archiwum Instytutu Hoovera przy Stanford University (Kalifornia),
,,Pamie˛tnik Literacki’’, t. 12, London 1988; tenz˙e, Zbiory polskie i materiały pos´wie˛cone stosunkom
polsko-radzieckim w Bibliotece i Archiwum Instytutu Hoovera przy Stanford University, ,,Rocznik
Biblioteki Narodowej’’, t. 26, 1934. Zob. B. Winid, Wspo´łczesne archiwalia polskie i rosyjskie
w zbiorach Instytutu Hoovera, ,,Archeion’’, t. 95, 1995.
4
Na szcze˛s´cie przy ograniczonym do minimum brakowaniu akt!
218
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
Materiały MSZ RP przechowywane w Warszawie pochodza˛ prawie wyła˛cznie z okresu
do roku 1939. Niewielkie ilos´ci materiało´w archiwalnych wywiezione zostały we wrzes´niu
1939 r. i droga˛ przez Rumunie˛ trafiły na Zacho´d. Te materiały przechowywane sa˛ dzisiaj
przede wszystkim w Instytucie Polskim i Muzeum Sikorskiego w Londynie w ilos´ci około
16 m.b.5 Sa˛ one przemieszane w nieznacznym stopniu z materiałami powstałymi po roku
1939. Do pocza˛tku lat dziewie˛c´dziesia˛tych uwaz˙ac´ moz˙na było, z˙e poza HIA nie ma juz˙
wie˛cej instytucji przechowywuja˛cych akta polskiego MSZ z okresu mie˛dzywojennego.
Okazało sie˛ jednak, co było powaz˙nym zaskoczeniem, z˙e od roku 1949 w National
Archives w Waszyngtonie znajduja˛ sie˛ takz˙e akta tego urze˛du. Jak pisze zaangaz˙owany
w sprawe˛ ich zwrotu do Polski Jerzy Jaruzelski ,,[...] do dokumento´w MSZ, co niewa˛tpliwie
warte jest uwagi [...] nikt nie miał doste˛pu. Lez˙ały dalej w skrzyniach z oryginalnymi
niemieckimi napisami i nawet specjalis´ci, historycy polscy czy amerykan´scy nie wiedzieli
o tym zespole. Byc´ moz˙e jego zawartos´c´ sprawiła, z˙e nie kwapiono sie˛ z oddaniem go
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej [...]’’6. Materiały te, w ilos´ci 427 tek, pochodza˛ z lat
1918–1940. Ich przekazanie do Polski miało byc´ zapewne wyrazem uznania przez Stany
Zjednoczone, z˙e Polska, stawszy sie˛ pan´stwem w pełni niezalez˙nym, zapewni im
bezpieczen´stwo i warunki do wszechstronnego wykorzystywania7. Sytuacja ta uzmysławia
wiele ograniczen´, kto´re stały przed historiografia˛ polska˛ podejmuja˛ca˛ problematyke˛
z zakresu historii wspo´łczesnej8. Bariera˛ podstawowa˛ były jednak, i sa˛ nadal, akta
polskiego MSZ, kto´re znajduja˛ sie˛ w HIA.
Dla polskich emigracyjnych władz pan´stwowych był to bardzo powaz˙ny problem,
kto´rym zaje˛to sie˛ stosunkowo wczes´nie. Terytorium Wielkiej Brytanii nie było uznane
przez polski rza˛d emigracyjny w Londynie za bezpieczne miejsce dla przechowywania akt
MSZ. W 1959 r. w imieniu Rza˛du RP na emigracji o´wczesny minister spraw zagranicznych
przekazał do Hoover Institution 976 pudeł z materiałami rza˛dowymi, ws´ro´d kto´rych
w sposo´b zdecydowany przewaz˙ały akta MSZ wytworzone do roku 1944. Jest rzecza˛
interesuja˛ca˛, z˙e w przewodniku po zbiorach archiwalnych tej instytucji odnotowano, iz˙ był
to dar Aleksandra Zawiszy9. W Stanfordzie uwaz˙a sie˛, z˙e te materiały zostały tam
przekazane na mocy decyzji rza˛du emigracyjnego. Trudno jest natomiast stwierdzic´, kiedy
doszło do zabezpieczenia w Westminster Cathedral w Londynie akt MSZ RP za rok 1945,
5
Guide to the Archives of the Polish Institute and Sikorski Museum, London 1985, s. 34–40.
J. Jaruzelski, Z archiwalio´w Ministerstwa Spraw Zagranicznych II Rzeczypospolitej. Po 50
latach kolekcja sovietico´w wraca z Waszyngtonu, ,,Przegla˛d Wschodni’’. Historia i wspo´łczesnos´c´
Polako´w na Wschodzie, t. 1, 1991, z. 4, s. 841.
7
Decyzja MSZ RP dotycza˛ca przetrzymywania tych materiało´w we własnej registraturze, czyli
dalsze uniemoz˙liwianie AAN przygotowania ostatecznej wersji inwentarza akt tego zespołu,
wywoływac´ musi co najmniej powaz˙ne wa˛tpliwos´ci!
8
Obok akt MSZ znajdowały sie˛ ws´ro´d tych materiało´w akta Komisji Rza˛dowej we Lwowie
z roku 1918 oraz austriackiej wojskowej administracji okupacyjnej na obszarze Kro´lestwa Kongresowego. Z dokumentacji dyplomatycznej, kto´ra tu przewaz˙ała, obok akt centrali jest takz˙e nieco
akt polskich placo´wek dyplomatycznych i konsularnych. Pisał o tym J. Jaruzelski. Cze˛s´ci historyko´w
polskich udoste˛pniony został wykaz Records of the Polish Ministry of Foreign Affaires 1918–1940,
mps, s. 32.
9
Ch. G. Palm, D. Reed, Guide to the Hoover Institution Archives, op. cit., s. 181.
6
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
219
kto´re zostały odkryte w 1980 r. i przekazane do Instytutu Polskiego i Muzeum
Sikorskiego10.
W 1994 r. zakon´czono porza˛dkowanie akt MSZ w HIA. W trakcie pracy
Z. L. Stan´czyk mo´gł posiłkowac´ sie˛ obszernym wste˛pem do akt cze˛s´ci tego zespołu
przechowywanej w AAN11. Moz˙liwe stało sie˛ dzie˛ki temu zastosowanie podobnej, o ile
nie takiej samej, metody opracowania akt. Oznacza to łatwos´c´ informacyjnego czy tez˙
rzeczywistego scalenia zespołu, tzn. jego cze˛s´ci przechowywanych w Stanfordzie
i Warszawie. Te prace archiwalne oparte bowiem zostały na podstawie znajomos´ci
organizacji kancelarii MSZ RP. W tym konteks´cie znaczenie podstawowe dla rozwaz˙an´
maja˛ informacje dotycza˛ce wprowadzenia od 1 I 1933 r. w centrali MSZ i w polskich
placo´wkach dyplomatycznych bezdziennikowego systemu kancelaryjnego 12. Ustalony
wo´wczas jednolity wykaz haseł registratury dzielił materiał aktowy na 10 grup tematycznych13.
W 1937 r. ukazały sie˛ nowe przepisy w MSZ RP. Wprowadzono wtedy Instrukcje˛
o poste˛powaniu z aktami w urze˛dach RP za granica˛14 z uzupełnieniami do wykazu haseł
registratury z 1933 r. oraz wytycznymi co do brakowania akt. Akta MSZ dzieliły sie˛
według wykazu haseł registratury na 10 grup tematycznych, w ramach kto´rych wyste˛powało 900 haseł (z pewna˛ liczba˛ nie wykorzystanych numero´w). W AAN akta
polskich placo´wek dyplomatycznych i samej centrali w Warszawie zostały opracowane
zgodnie z tymi przepisami kancelaryjno-archiwalnymi. W Stanfordzie do czasu podje˛cia
prac nad aktami MSZ przez Stan´czyka panowała pod tym wzgle˛dem całkowita dowolnos´c´. Nie oznacza to jednak, z˙e nie wyste˛puje ro´z˙nica mie˛dzy inwentarzami powstałymi
w AAN i HIA. Ten pierwszy uwzgle˛dnia strukture˛ organizacyjna˛ MSZ. Oznacza to, z˙e
wykaz haseł registratury znajduje zastosowanie do opisu akt kaz˙dorazowo w podziale
na: Gabinet Ministra, Protoko´ł Dyplomatyczny, Biuro Personalne, Departament Ekonomiczno-Polityczny (z wydziałami: Organizacji Mie˛dzynarodowych, Zachodnim, Wschodnim, Prasowym, Radcy Ekonomicznego), Departament Konsularny (z wydziałami:
Polityki Emigracyjnej, Polako´w za Granica˛, Opieki Społecznej), Departament Administracyjny oraz delegacje, komisje i komitety. W czasie II wojny s´wiatowej struktura
organizacyjna MSZ uległa zmianie15. Po przeniesieniu do Londynu w 1940 r. wygla˛dała
naste˛puja˛co: Sekretariat Ministra, Sekretariat Generalny, Protoko´ł Dyplomatyczny, Referat: Anglosaski, Niemiecki, Prasowy, Francuski, Radca Prawny,
10
Z. L. Stan´czyk, Poland. Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Register in the Hoover Institution
Archives, Stanford 1994, s. III, Hoover Institution.
11
Archiwum Akt Nowych. Ministerstwo Spraw Zagranicznych (1917) 1918–1939 (1949). Wste˛p
do inwentarza, mps, Warszawa 1971, s. 180.
12
E. Kołodziej, Organizacja i kancelarie placo´wek dyplomatycznych i konsularnych w latach
1918–1939, ,,Archeion’’, t. 69, 1979, s. 193. Sytuacje˛ wczes´niejsza˛ w tym zakresie omawiaja˛:
T. Manteuffel, Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ,,Przegla˛d Historyczny’’, t. 27, 1928,
s. 224–235; M. Motas, Kancelarie, registratury i archiwa Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz
placo´wek zagranicznych RP w latach 1918–1933, ,,Archeion’’, t. 53, 1970, s. 134–152.
13
Hasła rejestratury MSZ, Warszawa 1933.
14
Warszawa 1937.
15
Bliz˙ej na ten temat H. Batowski, Polska dyplomacja na obczyz´nie 1939–1941, Krako´w 1991,
s. 36–54, 146–169; E. Kołodziej, Organizacja i kancelarie polskich placo´wek dyplomatycznych
i konsularnych w latach 1939–1945, ,,Archeion’’, t. 75, 1983, s. 157.
220
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
Uchodz´czy, Konsularny, Personalny i Administracyjny, Wydział Szyfro´w i Kancelaria 16.
W trakcie nadawania układu materiałom archiwalnym Stan´czyk nie odtwarzał tej
struktury. Wiele wskazuje, z˙e akta te posiadały juz˙ układ nadany im w Londynie według
haseł registratury, lecz przy pominie˛ciu wewne˛trznego podziału organizacyjnego. Pozostawienie tego rozwia˛zania jest wyrazem przyje˛cia poprawnej metody działania17. W tych
warunkach wystarczy wymienic´ działy ,,Haseł rejestratury MSZ’’, by oddac´ wewne˛trzny
układ akt MSZ przechowywanych w Stanford University, kto´ry pokrywa sie˛ zarazem
z układem tego inwentarza archiwalnego18.
Bardzo waz˙na jest informacja, z˙e akta wyste˛puja˛ w identycznej postaci, w jakiej
znajdowały sie˛ w biurkach urze˛dniko´w MSZ. Zapewne znaczna cze˛s´c´ ich zawartos´ci
zostałaby wybrakowana przed przekazaniem do wieczystego przechowywania. W 1945 r.
mys´lec´ o tym nie moz˙na było, bo bardzo znaczny procent zawartos´ci tego archiwum to
akta o czasokresie przechowywania 20 i 30 lat, a do Stanfordu materiały trafiły juz˙ w roku
1959! W instytucji tej natomiast praktyka brakowania akt nie jest stosowana wobec
zbioro´w polskich.
W trakcie porza˛dkowania materiało´w Stan´czyk wydzielił akta Poselstwa RP przy
emigracyjnych władzach Czechosłowacji i Konsulatu Generalnego, a od 1940 r. Poselstwa RP w Dublinie19. Wczes´niej takz˙e wydzielił akta i materiały nalez˙a˛ce do innych
polskich placo´wek dyplomatycznych i konsularnych. Nie oznacza to jednak, z˙e prace
zostały zakon´czone wraz z powstaniem inwentarza20. Historycy musza˛ byc´ s´wiadomi, z˙e
w trakcie wykorzystywania tych materiało´w archiwalnych natrafiac´ be˛da˛ na materiały
wytworzone przez inne instytucje, niz˙ MSZ RP.
kta MSZ RP przechowywane sa˛ w HIA w 662 pudłach. Przynalez˙a˛ takz˙e do tego zespołu
fotografie w liczbie 132, przechowywane w oddzielnych kopertach. Materiały zostały
wytworzone w latach 1940–1945; znajduja˛ sie˛ jednak ws´ro´d nich akta z okresu
wczes´niejszego, pocza˛wszy od lat 1918/1919, zaro´wno samego MSZ, jak i podległych mu
placo´wek. Jest to dokumentacja typowa dla instytucji tego rodzaju, w kto´rej dominuje
korespondencja dyplomatyczna, depesze, memoranda, notatki, protokoły, os´wiadczenia,
materiały prasowe i publikacje. Zakres tematyczny akt jest oczywis´cie ogromny, lecz — jak
słusznie zauwaz˙a Stan´czyk — brak ws´ro´d nich materiało´w zwia˛zanych z działalnos´cia˛
wywiadu i prowadzonymi operacjami militarnymi 21. Odpowiadaja˛ jednak zakresowi
merytorycznej działalnos´ci polskiej polityki zagranicznej i dyplomacji, w kto´rej problemy
16
Polska słuz˙ba zagraniczna po 1 wrzes´nia 1939, Londyn 1954, s. 29.
W ,,Notatce dla Pana Ministra’’ z 2 X 1944 r. czytamy: ,,Cały materiał jest ułoz˙ony według
roczniko´w i krajo´w, stosownie do rejestru haseł’’... (HIA. MSZ. Pudło 603). Ten problem wygla˛dałby
inaczej, gdyby archiwis´ci w AAN dysponowali całos´cia˛ akt w trakcie prowadzonych prac.
18
Stan´czyk — s´wiadom znaczenia informacyjnego ,,Haseł rejestratury MSZ’’ — podał w całos´ci
ich tres´c´ w je˛zykach polskim i angielskim w swym inwentarzu.
19
O decyzji jego utworzenia we wrzes´niu 1940 r. informuje H. Batowski, Polska dyplomacja na
obczyz´nie..., op. cit., s. 161.
20
Przyje˛te tam normy pracy utrudniaja˛ archiwis´cie moz˙liwos´c´ bliz˙szego rozpoznawania
materiało´w archiwalnych. Oznacza to, z˙e w wypadku przemieszania niewielkich fragmento´w
ro´z˙nych zespoło´w nie ma on szans na dokonanie ich odpowiedniej oceny.
21
Jego zdaniem materiały tego rodzaju musiały byc´ usunie˛te ze wzgle˛du na podległos´c´ w tych
sprawach władzom brytyjskim, Z. Stan´czyk, op. cit., s. III.
17
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
221
´ rodkowej
stosunko´w z ZSRR, zachodnimi pan´stwami sojuszniczymi, krajami Europy S
i Południowej oraz okupacji ziem polskich i przygotowania do kongresu pokojowego
odgrywały pierwszoplanowa˛ role˛.
W Stanfordzie kryterium podstawowym jest czas, kto´ry ta instytucja wyznacza
pracownikowi na wykonanie okres´lonego zadania. Zadanie Stan´czyka uwaz˙ano za waz˙ne,
wprost prestiz˙owe, gdyz˙ National Endowment for Humanities przyznała specjalny grant
na opłacenie jego pracy. Mimo z˙e Stan´czyk mo´gł na to zadanie pos´wie˛cic´ trzy lata, jest to
okres dla archiwisty polskiego, w poro´wnaniu z ogromem wykonanego zadania, bardzo
kro´tki. Robiono by to oczywis´cie znacznie dłuz˙ej, ale ro´wnoczes´nie to, co nazywamy
głe˛bokos´cia˛ informacyjna˛ pomocy archiwalnej, wygla˛dałoby inaczej. Stwierdzic´ trzeba,
z˙e opracowane w AAN pomoce informacyjne do akt MSZ i placo´wek dyplomatycznych,
zwłaszcza opublikowane, sa˛ czyms´ wyja˛tkowym w skali s´wiatowej. Jednym słowem,
rozpieszczaja˛ polscy archiwis´ci swych uz˙ytkowniko´w, a badania prowadzone w polskim
centralnym archiwum pan´stwowym nad dziejami polskiej polityki zagranicznej i dyplomacji przebiegac´ moga˛ nadzwyczaj sprawnie. Problemem jest tylko, z˙e akta słuz˙a˛ce do
tych badan´ zachowały sie˛ w zbiorach krajowych w stopniu fragmentarycznym. Stan´czyk
pozbawiony był szans na przygotowanie pomocy archiwalnej o ro´wnie duz˙ej głe˛bokos´ci
informacyjnej. Nie oznacza to, z˙e zasługuje na wyrazy wdzie˛cznos´ci mniejsze od tych,
kto´re kierujemy pod adresem AAN. Dzie˛ki jego wysiłkowi posiadamy znaczna˛ orientacje˛
w zawartos´ci akt zespołu, najwaz˙niejsze czynnos´ci wykonane zostały bowiem w sposo´b
włas´ciwy. Przede wszystkim utrzymany został układ akt zgodny z porza˛dkiem kancelaryjnym. Stosowano sposo´b opisu konsekwentnie prosty, dos´c´ oszcze˛dny w słowach,
lecz odzwierciedlaja˛cy zawartos´c´ tres´ciowa˛ j.a. Bogactwem inwentarza sa˛ indeksy,
zajmuja˛ce znaczna˛ cze˛s´c´ jego obje˛tos´ci22, w kto´rych opracowaniu uczestniczyło kilku
pracowniko´w HIA z p. Linda˛ Berrnard — kierownikiem działu opracowania — na czele.
Efekt jest imponuja˛cy. Czytelnik z łatwos´cia˛ dociera do j.a. dotycza˛cych ro´z˙nych pan´stw
i ich stosunko´w z Polska˛, instytucji czy tez˙ wybranych problemo´w. Dobry to prognostyk
dla zainteresowanych ta˛ problematyka˛ historyko´w polskich, kto´rzy dzie˛ki intensywnym
staraniom szefa polskich archiwo´w pan´stwowych, prof. Jerzego Skowronka, korzystac´
be˛da˛ mogli z mikrofilmo´w tych akt w AAN23. A oto nieco informacji na temat zawartos´ci
recenzowanego inwentarza.
Na wste˛pie Stan´czyk omo´wił materiały odpowiadaja˛ce tematycznie działowi pierwszemu ,,Haseł rejestratury MSZ’’, kto´ry dotyczy pan´stw obcych. Akta te znajduja˛ sie˛
w pudłach 1–49. Polityce zagranicznej kilkunastu pan´stw pos´wie˛cona jest zawartos´c´
pudeł, gdzie wyste˛puja˛ materiały polskich placo´wek w danym kraju dotycza˛ce jego
aktywnos´ci mie˛dzynarodowej z lat 1940–1944 (Argentyna, pan´stwa bałtyckie, Belgia,
Brazylia, Bułgaria, Czechosłowacja, Egipt, Finlandia, Francja, Niemcy, Hiszpania,
Holandia, Grecja, Japonia, Rumunia, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania) i 1945
(Algieria, Francja, Hiszpania, Niemcy, Irlandia, Liban, Turcja, We˛gry i ZSRR). Nie jest
tych materiało´w wiele, gdyz˙ zawartos´c´ pudła uzupełniaja˛ jeszcze raporty polityczne
22
S. 417–468.
Zawarte zostało porozumienie mie˛dzy NDAP a dyrekcja˛ Hoover Institution on War,
Revolution and Peace w sprawie zmikrofilmowania dla potrzeb polskich archiwo´w, na koszt strony
amerykan´skiej, wszystkich akt proweniencji pan´stwowej przechowywanych w Stanfordzie oraz
wymiany mikrofilmo´w innych akt w zbiorach tej instytucji i archiwo´w polskich.
23
222
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
polskich placo´wek dyplomatycznych, kto´re stanowia˛ zasadniczy rodzaj dokumentacji
w dziale. Obok raporto´w politycznych wyste˛puja˛ jednak inne rodzaje korespondencji
i materiały publikowane, gło´wnie wycinki prasowe. Materiały te dotycza˛ sytuacji
politycznej i ekonomicznej wymienionych juz˙ pan´stw oraz wielu naste˛pnych, w tym
Kanady, Indii Brytyjskich, Chile, Kuby, Grecji i pan´stw bałtyckich (nimi zajmowało sie˛
w sposo´b szczego´lny Poselstwo RP w Sztokholmie) oraz krajo´w południowoamerykan´skich i afrykan´skich (obok kilku placo´wek działał takz˙e Delegat RP na Afryke˛
E. Hutten-Czapski). Znajduja˛ sie˛ one w pudłach, az˙ do numeru 33. Ta imponuja˛ca
kolekcja materiało´w archiwalnych, be˛da˛cych wytworem polskiej dyplomacji w trudnym
okresie jej działalnos´ci w warunkach II wojny s´wiatowej, posiada bardzo duz˙e znaczenie
naukowe. W oparciu o te włas´nie materiały podejmowane były decyzje polityczne
dotycza˛ce polskiej polityki zagranicznej w krytycznym okresie historii pan´stwa polskiego. W odniesieniu do raporto´w politycznych (przemieszanych z innymi materiałami)
polskich placo´wek dyplomatycznych dotycza˛cych innych pan´stw jestes´my zobowia˛zani
zwro´cic´ uwage˛ na najwaz˙niejsze materiały, kto´re wyste˛puja˛ w dodatku w znacznej ilos´ci.
Sa˛ to przede wszystkim materiały dotycza˛ce Zwia˛zku Radzieckiego (pudła 6, 12–13, 20,
31), Niemiec (pudła 4, 11, 17–18, 27–28), Francji (pudła 4, 10, 17 i 26), pan´stw
bałtyckich (pudła 3, 8, 15 i 23), Czechosłowacji (pudła 3, 9, 16, 24–25). Na uwage˛
zasługuja˛ takz˙e materiały dotycza˛ce Rumunii, We˛gier, Włoch i Japonii, kto´re dowodza˛,
z˙e załoz˙enia polskiej polityki zagranicznej w okresie powojennym zakładały s´cis´lejsza˛
wspo´łprace˛ z tymi pan´stwami, podobnie zreszta˛ jak i z Turcja˛, co jest w historiografii
polskiej mało znane24.
Kolejnych kilka pudeł (nr 34–37) zawiera materiały dotycza˛ce wybranych problemo´w
w sytuacji innych pan´stw. Na podkres´lenie zasługuja˛ materiały z 1944 r., na temat
uchodz´co´w niemieckich w Wielkiej Brytanii (pudła 34–35) oraz spraw mniejszos´ci
narodowych w ZSRR (1940–1944) i ruchu panslawistycznego (1943–1944) — pudło 35.
W pudle kolejnym pomieszczone zostały materiały, w tym raporty dyplomatyczne
o wspo´łpracy gospodarczej i sytuacji ekonomicznej ro´z˙nych pan´stw, w tym Niemiec
i Stano´w Zjednoczonych. Obje˛tos´ciowo najwie˛cej miejsca zajmuja˛ materiały Poselstwa
RP w Sztokholmie.
Powaz˙ne znaczenie naukowe posiadaja˛ w ramach tego zespołu materiały zawarte
w Dziale II ,,Stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z pan´stwami obcymi’’, kto´re przechowywane sa˛ w pudłach 37–83. Obok materiało´w z 1931 r. dotycza˛cych spraw wewne˛trznych
MSZ (szkolenia pracowniko´w) dział ten zawiera kilka instrukcji z lat 1943–1944, w tym
instrukcje˛ z 6 XI 1943 r. w sprawie obserwacji działan´ zwia˛zanych z powojenna˛
organizacja˛ s´wiata i instrukcje˛ wewne˛trzna˛ w sprawie naszej taktyki w sporach polskosowieckich w rozmowach prowadzonych na zewna˛trz (b.d.). Kolejna˛ grupe˛ dokumento´w
stanowia˛ materiały z lat 1920–1935, zgromadzone w sposo´b przypadkowy a odnosza˛ce
sie˛ m. in. do stosunko´w: polsko-radzieckich (1932–1934), polsko-niemieckich
(1933–1934), polsko-rumun´skich w roku 1932 oraz kilku innych spraw. Z roku 1938
pochodzi korespondencja prezydenta I. Mos´cickiego z prezydentem E. Beneszem,
a z naste˛pnego dokumentacja dyplomatyczna dotycza˛ca stosunko´w Polski z Francja˛,
Litwa˛ i ZSRR w okresie paz´dziernik-grudzien´. Uzupełniaja˛ to pudło materiały z 1940 r.,
24
Zwraca uwage˛ na te˛ problematyke˛ w swoich pracach H. Batowski.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
223
ws´ro´d kto´rych przewaz˙aja˛ dokumenty dotycza˛ce stosunko´w polsko-czechosłowackich
(nawia˛zanie stosunko´w, koncepcja federacyjna, notatki z rozmo´w). Dalej naste˛puja˛ akta
w sprawie polityki Polski wobec Finlandii, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Francji, Niemiec,
Japonii, Litwy, Rumunii, Stano´w Zjednoczonych, Szwajcarii, Szwecji i Wielkiej Brytanii
roku 1940. Szczego´lnie materiały dotycza˛ce stosunko´w polsko-francuskich (liczna
korespondencja i raporty F. Frankowskiego), polsko-brytyjskich (korespondencja ministra A. Zaleskiego z lordem Halifaxem) oraz stosunko´w polsko-rumun´skich (raporty
ambasadora R. Raczyn´skiego przysyłane po zerwaniu stosunko´w dyplomatycznych ze
Stambułu) zasługuja˛ na uwage˛ historyko´w.
Znaczna ilos´c´ tych akt dotyczy polskiej polityki zagranicznej i stosunko´w bilateralnych z innymi pan´stwami w latach 1941–1944. Dokumentom nadany został układ
alfabetyczny według nazw krajo´w. Ro´z˙norodnos´c´ materiało´w jest bardzo znaczna
i s´wiadczy o duz˙ej aktywnos´ci dyplomacji polskiej na arenie mie˛dzynarodowej. Obok
stosunko´w z pan´stwami, wspo´łpraca z kto´rymi posiadała dla Polski priorytetowe
znaczenie, znajduja˛ sie˛ tutaj materiały dotycza˛ce wielu pan´stw s´wiata w całym okresie II
wojny s´wiatowej.
Brak w zbiorach HIA materiało´w tego rodzaju z roku 1945. Zakwalifikowano do nich
natomiast publikacje˛ MSZ z roku 1946: Stosunki polsko-sowieckie od kwietnia 1943 roku
do wrzes´nia 1946 roku. Zbio´r dokumento´w, Londyn 1946, ss. 717 (2 egz.), przechowywana˛
w pudle 62 wraz z pewna˛ ilos´cia˛ materiało´w z roku 1947 dotycza˛cych Watykanu.
Dział II Archiwum MSZ RP przechowywanego w Stanfordzie obejmuje jeszcze
powaz˙na˛ ilos´c´ materiało´w, kto´re w zdecydowanej wie˛kszos´ci dotycza˛ stosunko´w ekonomicznych oraz umo´w dwu- i wielostronnych. Wspomnimy, z˙e w pudle 63 poprzedzaja˛cym te materiały znajduje sie˛ nieco akt dokumentuja˛cych propagowanie polskich
celo´w politycznych na arenie mie˛dzynarodowej (1943–1944) i polskiej polityki morskiej
(1942–1943), co ła˛czy sie˛ z działalnos´cia˛ Central European Maritime Commission.
W tym samym pudle, i cze˛s´ciowo w naste˛pnym, przechowywane sa˛ ciekawe materiały
dotycza˛ce okupacji krajo´w europejskich.
Bardzo rozbudowany jest dział dotycza˛cy sytuacji politycznej w Polsce w latach
1939–1944 (1945), kto´ry reprezentuja˛ materiały zawarte w pudłach 68–79. Tak wie˛c
w dziale dotycza˛cym stosunko´w Polski z innymi pan´stwami znalazło sie˛ wiele materiało´w
na temat sytuacji na ziemiach polskich w warunkach wojennych25. Sa˛ to bardzo
zro´z˙nicowane materiały. Sporo miejsca zajmuje ws´ro´d nich korespondencja dyplomatyczna i instrukcje MSZ, ale ro´wnoczes´nie nie brakuje sprawozdan´ z kraju władz podziemnego
pan´stwa polskiego, a takz˙e analiz i opracowan´ powstaja˛cych na polecenie lub w wyniku
działalnos´ci rza˛du emigracyjnego. Materiało´w tych nie moz˙na zlekcewaz˙yc´ w badaniach
nad okupacyjnymi dziejami terytorium pan´stwa polskiego w jego granicach sprzed
wybuchu II wojny s´wiatowej, co oznacza oczywis´cie, z˙e znaczna cze˛s´c´ tych z´ro´deł dotyczy
losu Polako´w, kto´rzy znalez´li sie˛ w radzieckiej strefie okupacyjnej i na terytorium ZSRR.
W pewnym procencie sa˛ to raporty, gło´wnie prasowe, polskich placo´wek dyplomatycznych
(Vichy, Sztokholm, Lizbona czy Watykan) oraz protesty składane ministerstwom spraw
zagranicznych w krajach, w kto´rych istniały placo´wki dyplomatyczne, przeciwko
działaniom
Niemco´w
na
polskim
terytorium.
Jednym
z
wa˛tko´w
25
W instrukcji MSZ z 1937 r. hasło oznaczone nr 73, do kto´rego Z. Stan´czyk zaliczył te
materiały, było nie wykorzystane.
224
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
tematycznych tych materiało´w archiwalnych jest zagadnienie moz˙liwos´ci pozyskania
przez Niemco´w w Polsce wspo´łpracy przedstawicieli elit politycznych (Leon Kozłowski
i Alfred Wysocki, pudło 74) oraz tworzenia legionu antybolszewickiego pod
dowo´dztwem włoskim (pudło 75). Odnotujmy takz˙e dos´c´ liczne informacje o radzieckich
bombardowaniach Warszawy (np. w nocy z 12 na 13 V 1943 zburzenie 150 domo´w
z pominie˛ciem obiekto´w wojskowych, pudło 77).
Kolejne pudła, oznaczone numerami 80–83, zgodnie z wykazem haseł rejestratury
MSZ powinny zawierac´ materiały dotycza˛ce mie˛dzynarodowych umo´w dwu- i wielostronnych, z tym iz˙ pierwsze cztery foldery pudła 80 zawieraja˛ materiały planistyczne
polskiej polityki ekonomicznej po zakon´czeniu wojny. Sa˛ to opracowania L. Baran´skiego
´ rodkowej i Połuoraz materiały kartograficzne (rozmieszczenie surowco´w w Europie S
dniowo-Wschodniej). Materiały zwia˛zane z traktatami mie˛dzynarodowymi pochodza˛
z całego okresu mie˛dzywojennego i II wojny s´wiatowej.
Dział III akt MSZ RP ,,Organizacje i instytucje mie˛dzynarodowe’’ obejmuje akta
w pudłach 84–95. Jest rzecza˛ charakterystyczna˛ dla układu akt MSZ RP, z˙e do
organizacji mie˛dzynarodowych zalicza on Stolice˛ Apostolska˛, obok oczywis´cie organizacji mie˛dzynarodowych z Liga˛ Narodo´w, Mie˛dzynarodowym Biurem Pracy, trybunałami i komisjami mie˛dzynarodowymi oraz bankami. Do działu tego wła˛czone sa˛ takz˙e
zagadnienia dotycza˛ce mie˛dzynarodowych stosunko´w naukowych, w tym problemy
wspo´łpracy mie˛dzynarodowej zwia˛zane ze zbiorami archiwalnymi, bibliotecznymi i muzealnymi. Nie sposo´b przesadzic´ w wysokiej ocenie znaczenia akt dotycza˛cych stosunko´w polsko-watykan´skich w czasie II wojny s´wiatowej (pudła 84–85). W pierwszym
z nich (foldery 1–7) wyste˛puje korespondencja Ambasady RP w Watykanie z MSZ RP
i innymi polskimi placo´wkami dyplomatycznymi z lat 1941–1943, a cała zawartos´c´ pudła
naste˛pnego to raporty dyplomatyczne przedstawicielstwa polskiego przy Stolicy Apostolskiej w latach 1941–1944. Cze˛s´c´ pudła 84 (foldery 8–9) zawiera materiały dotycza˛ce
aktywnos´ci mie˛dzynarodowej Watykanu. W pudle 85 znajduja˛ sie˛ takz˙e materiały
zwia˛zane z procesem beatyfikacyjnym Rafała Kalinowskiego. Dokumenty stosunko´w
Polska-Watykan zawieraja˛ w pierwszej kolejnos´ci dowody tego, z˙e działalnos´c´ polskiego
rza˛du emigracyjnego w Londynie miała na celu niesienie pomocy ofiarom wojny, w tym
obywatelom polskim pochodzenia z˙ydowskiego, m. in. w drodze moralnego pote˛pienia
zbrodni przez papiez˙a. Cze˛s´c´ z nich dotyczy loso´w polskich do´br kultury w zwia˛zku
z II wojna˛ s´wiatowa˛ (foldery 36–43 w pudle 95). W dalszej kolejnos´ci inwentarz
prezentuje materiały z Działu IV akt MSZ RP ,,Zagadnienia specjalne’’. Dział ten
obejmuje akta zawarte w pudłach 96–120. Zgodnie z wykazem haseł rejestratury sa˛ to
materiały dotycza˛ce traktato´w pokojowych, problemo´w bezpieczen´stwa mie˛dzynarodowego oraz spraw wyznaniowych wyste˛puja˛cych w stosunkach mie˛dzynarodowych.
Zwro´cic´ nalez˙y uwage˛ na akta w Dziale V ,,Emigracja’’. Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e
jednym z najwaz˙niejszych problemo´w polskich władz emigracyjnych był los Polako´w
rozproszonych na kilku kontynentach (pudła 120–155). Akta pochodza˛ z lat 1940–1944
i zwia˛zane sa˛ z polska˛ obecnos´cia˛ w Argentynie, Australii, Belgii, Brazylii, Bułgarii,
Chinach, Chile, Filipinach, Francji, Grecji, Hiszpanii, Kanadzie, Kenii, Kubie, Meksyku,
Mozambiku, Nowej Zelandii, Indiach, Iranie, Jugosławii, Palestynie, Portugalii, Rodezji,
Rumunii, Stanach Zjednoczonych, Słowacji, Syrii, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, Wielkiej
Brytanii, na We˛grzech, we Włoszech, Ugandzie, Urugwaju, Zwia˛zku PołudniowoAfrykan´skim, ZSRR. Sa˛ to materiały obejmuja˛ce całokształt problemo´w zwia˛zanych
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
225
z rozmieszczeniem, ochrona˛ socjalna˛ i opieka˛ zdrowotna˛, problemami os´wiatowymi
i kulturalnymi, kwestiami ekonomicznymi i politycznymi. Trudno przecenic´ znaczenie
tych materiało´w, kto´re dowodza˛, jak ogromnej pracy podja˛c´ musiały sie˛ władze polskie,
by ratowac´ tysia˛ce swych obywateli rozrzuconych w wielu punktach kuli ziemskiej.
Uwage˛ historyko´w zwro´cic´ nalez˙y na materiały zwia˛zane z losem Polako´w w ZSRR
(pudła 145–149). Obok korespondencji dyplomatycznej sa˛ tu takz˙e imienne listy
ewakuacyjne oraz wiele materiało´w dotycza˛cych przede wszystkim pomocy materialnej
i opieki nad dziec´mi (sierotami) i rodzinami wojskowymi.
Dział VI akt MSZ RP to ,,Prasa i propaganda’’. Stwierdzic´ tu nalez˙y, z˙e polskie
władze emigracyjne przywia˛zywały najwie˛ksza˛ uwage˛ do działalnos´ci informacyjnej26.
Totez˙ powaz˙ny procent akt MSZ RP wia˛z˙e sie˛ z ta˛ problematyka˛. Zawarte sa˛ one
w pudłach 155–193. Akta te wyste˛puja˛ w kilku działach. Pierwszym jest organizacja
słuz˙by prasowej, gdzie najwie˛ksze znaczenie maja˛ instrukcje polityczne, cze˛sto formułowane przez Rade˛ Ministro´w, odnos´nie do celo´w stawianych przed polskimi
placo´wkami dyplomatycznymi i ekspozyturami Ministerstwa Informacji i Dokumentacji.
Materiały te obejmuja˛ wszystkie polskie placo´wki dyplomatyczne, kto´rych raporty
prasowe wyste˛puja˛ w bardzo znacznej ilos´ci (pudła 163–172). Wymienic´ nalez˙y takz˙e
akta dotycza˛ce działalnos´ci Polskiej Agencji Telegraficznej (1940–1944) w kilkunastu
krajach, Katolickiej Agencji Prasowej, Telegraficzeskogo Agientstwa Sowietskogo Sojuza (TASS), prasy, wydawnictw i korespondento´w. W dziale tym znajduja˛ sie˛ takz˙e
archiwalia dotycza˛ce udziału Polski w mie˛dzynarodowej wspo´łpracy kulturalnej i intelektualnej w czasie II wojny (pudła 174–181, 186–192). Wspomnimy takz˙e o obchodach
rocznic waz˙nych wydarzen´ oraz s´wia˛t narodowych. Akt tych spraw jest sporo i przechowywane sa˛ w pudłach 181–186, a obejmuja˛ one kilkadziesia˛t pan´stw.
Dział VII akt MSZ RP ,,Komunikacja’’ (pudła 193–198) obejmuje akta, kto´re zgodnie
z regulacjami wewne˛trznymi MSZ posiadały bardzo kro´tki okres przechowywania
(przewaz˙nie 10 lat). Nie oznacza to jednak, z˙e sa˛ one pozbawione wie˛kszej wartos´ci dla
badan´ historycznych, tym bardziej z˙e wyste˛puja˛ tu m. in. takz˙e materiały z okresu
mie˛dzywojennego, zwia˛zane np. z kwestia˛ ,,korytarza’’ pomorskiego.
W zdecydowanej wie˛kszos´ci przypadko´w znacznie dłuz˙szy okres przechowywania
posiadac´ miały akta Działu VIII akt MSZ RP ,,Ministerstwo Spraw Zagranicznych’’. Jest
to oczywis´cie najobszerniejszy dział Archiwum MSZ RP. Nalez˙a˛ce do niego akta
przechowywane sa˛ w pudłach 199–507, 618–643. Jest to ogromna ilos´c´ materiało´w
o bardzo zro´z˙nicowanej wartos´ci. Rozpoczynaja˛ dział akta zwia˛zane ze stanowiskiem
ministra spraw zagranicznych z lat 1924, 1931–1933, 1939–1940, 1943–1944 (pudła
199–200). Jest to dos´c´ luz´na kolekcja materiało´w, w kto´rej wyste˛puja˛ raporty polskich
placo´wek dyplomatycznych oraz dokumenty zwia˛zane z publicznymi wysta˛pieniami
ministro´w spraw zagranicznych i notatki z ich rozmo´w z politykami i dyplomatami
zagranicznymi. W przewaz˙aja˛cej cze˛s´ci materiały te pochodza˛ z czaso´w II wojny
s´wiatowej. Waz˙na˛ jest kolekcja tych materiało´w zwia˛zana z Tadeuszem Romerem i,
w mniejszym stopniu, Adamem Tarnowskim (1943–1944). Podkres´lmy istotne znaczenie
tych materiało´w do badan´ nad dziejami polskiej dyplomacji w przełomowym dla Polski
momencie II wojny s´wiatowej (zwłaszcza foldery 1–21 w pudle 200). To samo dotyczy
26
Widac´ to szczego´lnie wyraz´nie na przykładzie akt Ministerstwa Informacji i Dokumentacji,
kto´re takz˙e w znacznej cze˛s´ci przechowuje HIA.
226
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
zawartos´ci pudła 201, w kto´rym znajduje sie˛ korespondencja napływaja˛ca do ministro´w
Romera i Tarnowskiego. W tym wypadku mamy do czynienia z materiałami wytworzonymi do 20 VI 1945 r. Najwaz˙niejsza˛ tres´cia˛ pudła sa˛ foldery 4–14 dokumentuja˛ce
sierpniowa˛ wizyte˛ w 1944 r. premiera St. Mikołajczyka w Moskwie. W pudle kolejnym
(202) mamy do czynienia z materiałami powstałymi przed wybuchem II wojny
(1931–1939). W znacznym procencie jest to korespondencja dyrektora Gabinetu Ministra
Romana De˛bickiego z polskimi placo´wkami dyplomatycznymi w Berlinie, Brukseli,
Londynie, Rzymie, Wiedniu oraz Jo´zefa Potockiego (wicedyrektora Departamentu
Politycznego) z placo´wkami w Berlinie, Hadze, Londynie, Meksyku. W dalszej kolejnos´ci korespondencja Jo´zefa Lipskiego (kierownika Wydziału Zachodniego)
z placo´wkami w Paryz˙u, Bernie, Brukseli, Genewie, Londynie, Paryz˙u, Rzymie, Sztokholmie, Wiedniu i Waszyngtonie. Wyste˛puja˛ takz˙e raporty polityczne kilku placo´wek.
Kolejna˛ partia˛ akt pochodza˛cych z sekretariatu ministra sa˛ biuletyny informacyjne
MSZ (1943–1945, pudła 203–204) oraz skorowidz imienny akt MSZ (1942–1944, pudła
204–207). Te waz˙ne materiały27 poprzedzaja˛ ogromna˛ liczbe˛ depesz mie˛dzy MSZ RP
a polskimi placo´wkami dyplomatycznymi i konsularnymi (1939–1945, pudła 208–281).
Posiadaja˛ one układ chronologiczny w podziale na rozmaite placo´wki. Wydaje sie˛, z˙e jest
to komplet depesz dyplomacji polskiej z czaso´w II wojny s´wiatowej. Odste˛pujemy w tej
sytuacji od wymieniania kolejnych placo´wek, gdyz˙ taki wykaz pokrywałby sie˛ z oficjalnym spisem polskich urze˛do´w dyplomatycznych funkcjonuja˛cych w czasie wojny.
Ogromne naukowe znaczenie tych materiało´w jest sprawa˛ oczywista˛.
Akta protokołu dyplomatycznego (pudła 282–284) to w pierwszej kolejnos´ci materiały
zwia˛zane z mie˛dzynarodowa˛ notyfikacja˛ polskich pan´stwowych władz emigracyjnych
(1939) oraz korespondencja Prezydenta RP (1942–1945). Sa˛ tu takz˙e materiały zwia˛zane
z podro´z˙a˛ marszałka J. Piłsudskiego na Madere˛ w roku 1930 (gło´wnie telegramy) oraz akta
dotycza˛ce korpusu dyplomatycznego przy władzach polskich w czasie II wojny s´wiatowej.
Mniejsza ilos´c´ akt (pudła 284–285) zwia˛zana jest z organizacja˛ stosunko´w dyplomatycznych i konsularnych w latach 1943–1944, podobnie jak i organizacja˛ działalnos´ci MSZ
(pudło 285). Znaczna jest natomiast ilos´c´ materiało´w dotycza˛cych spraw personalnych,
ła˛cznie z problematyka˛ przygotowania zawodowego dyplomato´w (286–331). Zwraca
uwage˛ znaczna ilos´c´ akt zwia˛zanych z poste˛powaniem dyscyplinarnym przeciwko wielu
dyplomatom, w tym F. Charwatowi, M. Szumlakowskiemu, A. Mohlowi, St. Schimitzkowi, K. Ripie itp. (pudła 286–290). Tu warto odnotowac´, z˙e znaczny procent tego rodzaju
materiało´w archiwalnych nie był przewidziany w instrukcji archiwalnej MSZ do
wieczystego przechowywania. Przez lat 20 np. przechowywane miały byc´ akta personalne
pracowniko´w oraz materiały zwia˛zane z dziesia˛tkami wspo´łpracuja˛cych z MSZ oso´b,
kto´rych jest tu bardzo wiele (pudła 290–326). Dzisiaj nie do pomys´lenia jest juz˙ moz˙liwos´c´
wybrakowania tego rodzaju archiwalio´w, ws´ro´d kto´rych wyste˛puja˛ dokumenty wielu
wybitnych polityko´w i dyplomato´w polskich z gen. W. Sikorskim i kardynałem
A. Hlondem
na
czele.
W
tej
cze˛s´ci
akt
MSZ
wyste˛puja˛ takz˙e
27
Skorowidz imienny powinien byc´ wykorzystywany przez archiwisto´w i historyko´w
zajmuja˛cych sie˛ tymi materiałami archiwalnymi jako indeks do zespołu, czego nie nalez˙y mylic´
z indeksem do inwentarza, kto´ry sporza˛dzili pracownicy HIA.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
227
materiały dotycza˛ce stosunko´w politycznych w polskim s´rodowisku emigracyjnym oraz
dokumenty zwia˛zane z losem wielu wybitnych osobistos´ci. Istotne sa˛ akta zwia˛zane
z organizacja˛ niemalz˙e od podstaw polskiej sieci dyplomatycznej i konsularnej, co ła˛czyc´
sie˛ musiało z szeregiem rozliczen´. W pewnym procencie materiały te zwia˛zane sa˛ z osoba˛
internowanego w Rumunii J. Becka i jego małz˙onki Jadwigi. W pudłach 325–331
znajduja˛ sie˛ akta dotycza˛ce szkolen´ zawodowych dyplomato´w polskich w czasie II wojny
wraz ze znaczna˛ liczba˛ skrypto´w szkoleniowych, ws´ro´d kto´rych wyste˛puja˛ pozycje godne
publikacji, nawet mimo upływu po´łwiecza od zakon´czenia wojny28.
,,Sprawy archiwalne’’ (pudła 331–332). Wyste˛puje tu korespondencja dyplomatyczna
dotycza˛ca loso´w akt polskich placo´wek dyplomatycznych, kto´re ulegały likwidacji
w trakcie wojny w Belgii, Bułgarii29, Francji, Grecji, na We˛grzech, oraz zabezpieczenia
akt Ambasady RP w Londynie. Nie brak jednak ws´ro´d tych materiało´w akt dotycza˛cych
stosunko´w politycznych Polski z Czechosłowacja˛, Wielka˛ Brytania˛, Stanami Zjednoczonymi i Zwia˛zkiem Radzieckim (1940–1944).
Dalsze akta tego działu obejmuja˛ dane zwia˛zane z funkcjonowaniem biblioteki MSZ
i jego oficjalnymi wydawnictwami (pudło 332) oraz wydawaniem paszporto´w dyplomatycznych (pudła 332–338) i zabiegami o wizy zagraniczne (pudło 339). Akt tych
lekcewaz˙yc´ nie nalez˙y, gdyz˙ znajduje sie˛ ws´ro´d nich wiele materiało´w biograficznych.
Dalsze materiały dotycza˛ technicznych aspekto´w funkcjonowania MSZ — poczty
kurierskiej i szyfrowej, komunikacji radiowej (pudła 339–349). W wypadku szyfro´w cze˛s´c´
tych materiało´w obejmuje takz˙e lata trzydzieste. Dalsza powaz˙na ilos´c´ materiało´w
archiwalnych zwia˛zana jest ze sprawami budz˙etowo-rachunkowymi MSZ w czasie
II wojny s´wiatowej (pudła 349–359) oraz finansami, gospodarka˛ i sprawami personalnymi
podległych placo´wek dyplomatycznych i konsularnych (pudła 359–507, 618–649). Te
materiały w najmniejszym stopniu zainteresuja˛ badaczy dziejo´w polskiej dyplomacji
i polityki zagranicznej. W zdecydowanej wie˛kszos´ci posiadały one przy tym kwalifikacje˛
do wybrakowania po upływie od kilku do 20 lat. Dzisiaj zrobic´ juz˙ tego nie byłoby moz˙na,
tym bardziej iz˙ wyste˛puja˛ tu takz˙e akta o znaczeniu historycznym zwia˛zane z problemami
politycznymi. Przykładem takiego braku konsekwencji w tym układzie akt niech be˛dzie
zawartos´c´ pudła 379 z aktami przedstawicielstwa polskiego przy emigracyjnych władzach
Grecji, gdzie obok dokumentacji finansowej wyste˛puje korespondencja dyplomatyczna
z 1943 r. Waz˙ne znaczenie posiadaja˛ materiały zwia˛zane z wymuszona˛ likwidacja˛ polskich
placo´wek dyplomatycznych i konsularnych w kilku pan´stwach (np. pudło 376, w kto´rym
przechowywane sa˛ materiały Konsulatu RP w Marsylii). Jest ws´ro´d tych akt takz˙e sporo
materiało´w dotycza˛cych spraw personalnych (np. pudło 501, zawieraja˛ce materiały
zwia˛zane z dobieraniem oso´b na stanowiska w polskiej słuz˙bie konsularnej). Nade
wszystko waz˙ne sa˛ liczne raporty polityczne, kto´re tu takz˙e wyste˛puja˛. Historycy,
korzystaja˛c z indeksu do inwentarza, nie powinni pomijac´ takz˙e tego działu akt MSZ RP.
Dział IX akt MSZ RP ,,Sprawy konsularne’’ posiada waz˙ne znaczenie dla obywateli
pan´stwa, kto´re znalazło sie˛ w sytuacji tak skomplikowanej jak Polska w czasie II wojny
28
Dotyczy ta uwaga w pierwszej kolejnos´ci ,,Zarysu dziejo´w polskiej polityki zagranicznej’’
Jana Starzewskiego.
29
Akta tej polskiej placo´wki dyplomatycznej w Sofii zagine˛ły niemalz˙e w 100 %, mimo z˙e
zostały wysłane do Kairu. HIA. MSZ. Pudło 331, Telegram A. Tarnowskiego z 27 II 1941 r.
228
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
s´wiatowej. Setki tysie˛cy obywateli poszukiwało bardzo cze˛sto wsparcia i pomocy
w przedstawicielstwach konsularnych, kto´re były zmuszone wykonywac´ swe obowia˛zki
w niewyobraz˙alnym dota˛d zakresie. Te materiały winny byc´ doste˛pne osobom, kto´rych
dotycza˛ oraz ich potomnm, i to nie tylko ze wzgle˛du na wzrost zainteresowan´ badaniami
genealogicznymi. Ich ilos´c´ jest bardzo znaczna — zajmuja˛ pudła 507–592 (1940–1944,
1945).
Ostatni Dział X akt MSZ RP ,,Rzeczpospolita Polska’’ (pudła 593–617) wia˛z˙e sie˛
z udziałem ministro´w spraw zagranicznych w pracach Rza˛du RP i zawiera wiele
materiało´w dotycza˛cych spraw, jakimi rza˛d ten sie˛ zajmował. Nie ma potrzeby omawiania tego rodzaju materiało´w, kto´re w znacznej ilos´ci zawierac´ musza˛ takz˙e zespoły akt
powstałe w wyniku działalnos´ci innych ministerstw. Znalez´c´ moz˙na tu nieco instrukcji
kancelaryjnych stosowanych w MSZ RP wraz z materiałami dotycza˛cymi historii tego
zespołu, w tym ,,Spis zawartos´ci kolekcji Ministerstwa Spraw Zagranicznych sporza˛dzony przez strone˛ depozytuja˛ca˛ przed wysyłka˛ do Stano´w Zjednoczonych’’, ss. 98 (662).
Podkres´lic´ nalez˙y, z˙e Z. L. Stan´czyk zadbał o to, by wyniki jego pracy mogły słuz˙yc´
historykom w kraju. Przesłał w tym celu kilka egzemplarzy inwentarza do instytucji
krajowych, w tym m. in. do Archiwum MSZ RP w Warszawie i Centralnego Os´rodka
Informacji Archiwo´w przy NDAP
Władysław Ste˛pniak (Warszawa)
BIBLIOGRAFIA WARSZAWY. WYDAWNICTWA CIA˛GŁE 1795–1863, red. nauk.
Janusz Durko, Wrocław 1992, ,,Ossolineum’’, ss. LVIII, szp. 1622.
Jedna˛ z form działalnos´ci Muzeum Historycznego m. st. Warszawy jest wydawnictwo
seryjne, pos´wie˛cone stolicy zatytułowane Bibliografia Warszawy. Prace nad nia˛ podje˛te
zostały w 1952 r. Celem ich było zgromadzenie materiało´w i dokumentacji z´ro´dłowej
— tekstowej i ikonograficznej — do dziejo´w miasta. Zasie˛giem chronologicznym
bibliografia obejmuje dzieje miasta od czaso´w najdawniejszych do wspo´łczesnych,
a zasie˛giem terytorialnym obszar Wielkiej Warszawy po zmianach dokonanych w 1951 r.
Zakres merytoryczny obejmuje utwory wydawniczo samoistne, artykuły, rozprawy
z dzieł zbiorowych i czasopism oraz fragmenty. Niezwykle bogaty materiał, jaki udało sie˛
zgromadzic´ dzie˛ki autopsji, został opracowany, podzielony i opublikowany sukcesywnie
w kolejnych siedmiu tomach.
Inauguruja˛cy wydawnictwo t. 1 (wyd. w 1958 r.) stanowi bibliografie˛ wydawnictw
zwartych, seryjnych zbiorowych oraz fragmento´w, doprowadzona˛ do roku 1953. Tom 2,
rozpoczynaja˛cy rejestracje˛ varsaviano´w z wydawnictw cia˛głych, obejmuje pierwsze
dziesie˛ciolecie Polski Ludowej lata 1944–1954 (wyd. w 1964 r.). Trzeci tom gromadzi
materiały z wydawnictw cia˛głych za lata 1864–1903 (wyd. w 1971 r.); t. 4 (wyd. w 1973
r.) — materiały z wydawnictw cia˛głych za lata 1904–1918. Tom 5 (wyd. w 1977 r.)
obejmuje takz˙e wydawnictwa cia˛głe za lata 1919–1928, t. 6 analogiczne materiały za lata
1929–1939 oraz z okresu wojny i okupacji hitlerowskiej 1939–1944 wraz z Powstaniem
Warszawskim (wyd. w 1984 r.).
Sio´dmy tom Bibliografii Warszawy to ro´wniez˙ materiały z wydawnictw cia˛głych,
obejmuja˛ce lata 1795–1863. Wydany w 1992 r., stanowi kolejne ogniwo łan´cucha
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
229
uzupełniaja˛ce dokumentacje˛ bibliograficzna˛ dziejo´w miasta i stolicy, a jego zawartos´c´
chronologicznie wyprzedza wydany ponad dwadzies´cia lat temu tom trzeci.
Tak jak poprzednie tomy Bibliografii, tom ten swym zasie˛giem obejmuje materiały
dotycza˛ce obszaru Wielkiej Warszawy. Uwzgle˛dnione sa˛ jednak i te istotne przypadki,
kiedy obiekty znajduja˛ sie˛ poza granicami miasta, ale maja˛ bezpos´redni wpływ na
funkcjonowanie stolicy i sa˛ administrowane i finansowane przez władze miejskie.
Materiały do niego gromadzono korzystaja˛c gło´wnie ze zbioro´w Biblioteki Narodowej, Biblioteki Publicznej Miasta Warszawy, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego
i innych bibliotek warszawskich, oraz w mniejszym stopniu pozawarszawskich. Zbio´r
czasopism, kto´re wykorzystano liczy 331 tytuło´w. Pełny ich zestaw podany został
w zała˛czonym do pracy Wykazie skro´to´w tytuło´w czasopism. Znalazły sie˛ w nim prawie
wszystkie czasopisma i gazety wydawane na ziemiach polskich w latach, kto´re okres´la
cezura chronologiczna tomu. Pominie˛to tylko dzienniki urze˛dowe miasta i guberni
os´ciennych oraz niekto´re pisemka dla dzieci i ludu wiejskiego. Przy bibliografowaniu
uwzgle˛dniono takz˙e wie˛kszos´c´ czasopism emigracyjnych. Metryki wykorzystanych
czasopism i gazet opatrzono dla łatwiejszej ich identyfikacji odpowiednimi numerami
bibliografii: Jerzego Łojka Bibliografia prasy polskiej 1661–1831, Bolesława Korczaka
Bibliografia prasy polskiej 1832–1864 oraz Katalogu zbioro´w Ludwika Gocla. Powstanie
listopadowe i Wielka Emigracja, t. 1, ksie˛gozbio´r w opracowaniu Stanisława Ciepłowskiego. Wykorzystuja˛c zbiory mikrofilmowe Biblioteki Narodowej udało sie˛ zbibliografowac´ kompletne roczniki czasopism, uzupełniaja˛c cze˛sto braki sygnalizowane przez
wymienione bibliografie.
Wnikliwa autopsja gazet i czasopism polskich z kon´ca XVIII i połowy XIX w.
pozwoliła zebrac´ materiał obszerny, urozmaicony, bardzo ciekawy, ale przede wszystkim
o duz˙ej wartos´ci z´ro´dłowej, co przy redakcji autorzy starali sie˛ wykorzystac´. W wyniku
selekcji, jakiej został on poddany, do druku weszły pozycje najwartos´ciowsze i najbardziej uz˙yteczne. Ze wzgle˛du na specyficzny charakter utworo´w prasowych pierwszej
połowy XIX w. zaniechano stosowania selekcji formalnej, obowia˛zuja˛cej w tomach
poprzednich. Celem nadrze˛dnym stało sie˛ udokumentowanie temato´w w sposo´b daja˛cy
najpełniejszy ich obraz. Powszechnos´c´ stosowania tytuło´w fingowanych wynika ze
specyfiki materiału typu informuja˛co-sprawozdawczego, anonsowo-reklamowego, ale
ro´wniez˙ urze˛dowych informacji prasowych, takich jak: obwieszczania, rozporza˛dzenia,
przepisy. Do kilku działo´w (DZIEJE SPOŁECZNE, Z˙YCIE GOSPODARCZE, TEATR,
MUZYKA) zgromadzono materiał tak obfity, z˙e zmusiło to zespo´ł redakcyjny do
rezygnacji z cze˛s´ci pełnowartos´ciowych pozycji, co nasta˛piło jednak bez szkody dla
prezentowanych w pracy zagadnien´ i temato´w. I tak na przykład w dziale TEATR
skoncentrowano uwage˛ na przedstawieniach premierowych, ograniczaja˛c liczbe˛ cytowanych recenzji jednego przedstawienia do trzech. W dziale MUZYKA zachowano
w tytułach fingowanych szczego´łowe dane dotycza˛ce wykonawco´w, ale ze wzgle˛du na
brak miejsca zrezygnowano z podawania programo´w koncerto´w. Wyja˛tek stanowia˛
prapremiery dzieł wybitnych kompozytoro´w. W grupie tematycznej zatytułowanej
Muzyka w kos´ciołach zaprezentowano jedynie waz˙niejsze wydarzenia muzyczne,
zwia˛zane przewaz˙nie z obchodami s´wia˛t kos´cielnych. Przedstawienie pełnej dokumentacji bibliograficznej tego tematu przekraczało moz˙liwos´ci prezentowanej pracy.
Penetracja wydawnictw cia˛głych z lat 1795–1863 dała — jak juz˙ wspomniałam
— cenne informacje z´ro´dłowe. Wykorzystano to przy opracowywaniu materiało´w
230
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
biograficznych uwzgle˛dniaja˛c nekrologi prasowe jako pełnowartos´ciowe dane faktograficzne. W zwia˛zku z tym materiały biograficzne rozmaitych działo´w zostały podzielone na dwie cze˛s´ci. W pierwszej, zwanej Nekrologia, umieszczono chronologicznie
(według ogo´lnych zasad stosowanych w tomie) informacje-wzmianki o zgonach i uroczystos´ciach pogrzebowych tych oso´b, do kto´rych nie ma innych materiało´w biograficznych.
W cze˛s´ci drugiej, Biogramy, umieszczono w porza˛dku alfabetycznym (jak w tomach
poprzednich) pozycje biograficzne, a zatem: z˙yciorysy, omo´wienia two´rczos´ci lub
działalnos´ci, sprawozdania z uroczystos´ci jubileuszowych, wspomnienia pozgonne i nekrologi tych oso´b. Redakcje˛ materiało´w biograficznych oparto na zasadach stosowanych
w poprzednich tomach, tzn.: 1. Uwzgle˛dniono materiały dotycza˛ce oso´b, kto´re z˙yły
w Warszawie lub poza Warszawa˛, ale poprzez swa˛ działalnos´c´ wniosły istotny wkład do
kto´rejs´ z dziedzin z˙ycia miasta; 2. Uwzgle˛dniono tylko te pozycje, kto´re dotycza˛ ich
działalnos´ci na terenie miasta lub dla miasta; 3. Materiały biograficzne oso´b o ro´z˙norodnej działalnos´ci umieszczono w jednym miejscu — dziale uznanym dla danej postaci za
gło´wny, biora˛c za podstawe˛ kwalifikacji pełniona˛ funkcje˛ ba˛dz´ profesje˛ osoby.
Opracowuja˛c materiał z działo´w Z˙ycie gospodarcze, Z˙ycie kulturalno-obyczajowe czy
Muzyka korzystano z katalogo´w Archiwum Pan´stwowego m. st. Warszawy. Trzeba
jednak podkres´lic´, z˙e sama praca stanowi takz˙e uzupełnienie z´ro´deł archiwalnych do
wielu temato´w. Zawiera takz˙e m. in. materiały dotycza˛ce archiwum magistratu i archiwum senatu.
Zgodnie z ustalonymi dla całos´ci wydawnictwa zasadami, tom nie rejestruje materiało´w dotycza˛cych centralnych władz, instytucji i towarzystw maja˛cych swe siedziby
w Warszawie. Wyja˛tek stanowia˛ ich bezpos´rednie zwia˛zki z funkcjonowaniem miasta,
oraz publikacje dotycza˛ce architektury obiekto´w przez nie administrowanych.
Materiał zawarty w t. 7 Bibliografii został podzielony na XIX działo´w tematycznych.
´ rodowisko geograficzne; III. Z˙ ycie gospodarcze; IV.
Sa˛ to: I. Materiały ogo´lne; II. S
Dzieje społeczne; V. Dzieje polityczne; VI. Władze i administracja miasta; VII. Organy
bezpieczen´stwa i wymiaru sprawiedliwos´ci; VIII. Architektura i budownictwo; IX. Nauka
˙ ycie
i os´wiata; X. Czasopis´miennictwo; XI. Literatura; XII. Teatr; XIII. Muzyka; XIV. Z
kulturalne i obyczajowe; XV. Dagerotypia i fotografia; XVI. Plastyka; XVII. Sport;
XVIII. Wyznania; XIX. Warszawa w ilustracji.
W miare˛ moz˙liwos´ci starano sie˛ rozwia˛zac´ jak najwie˛cej pseudonimo´w, kryptonimo´w
i kryptogramo´w. Tom został zaopatrzony w kilka wykazo´w pomocniczych: Wykaz
skro´to´w tytuło´w czasopism, Wykaz skro´to´w w nazwach instytucji i urze˛do´w, Wykaz
skro´to´w ogo´lnie stosowanych, Wykaz skro´to´w w tytułach rubryk, Indeks nazw osobowych.
Znacza˛ca˛ pomoc przy korzystaniu z pracy stanowi Taryfa domo´w miasta Warszawy,
niezbe˛dna przy ustalaniu wzajemnych relacji pomie˛dzy hipoteczna˛ a policyjna˛ numeracja˛
nieruchomos´ci usytuowanych w obre˛bie miasta, do kto´rych to nieruchomos´ci obfity
materiał znajduje sie˛ w ro´z˙nych działach tomu.
Publikacja ukazała sie˛ z okazji obchodo´w 400-lecia stołecznos´ci Warszawy.
Cecylia Pietrzak (Warszawa)
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
231
ROBERT BIELECKI, DŁUGA 7 W POWSTANIU WARSZAWSKIM,
Warszawa 1994, Naczelna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych, Archiwum Gło´wne Akt
Dawnych, ss. 120, 42 nlb., fot.
Mimo z˙e dos´c´ bogata jest juz˙ bibliografia o Powstaniu Warszawskim, wiele zagadnien´
zasługuje nadal na pełniejsze odbicie w literaturze 1. Istotne jest opracowanie tzw. małych
monografii, kto´re dokumentowałyby walke˛ i me˛czen´stwo w ro´z˙nych dzielnicach Warszawy. Na duz˙a˛ uwage˛ zasługuje w tym wzgle˛dzie opracowanie Roberta Bieleckiego
pos´wie˛cone ,,Pamie˛ci tysia˛ca z˙ołnierzy Powstania Warszawskiego i mieszkan´co´w Starego Miasta zmarłych, poległych i zamordowanych w pałacu Raczyn´skich i jego najbliz˙szym sa˛siedztwie’’.
Konstrukcje˛ ksia˛z˙ki wyznaczaja˛ naste˛puja˛ce elementy: rekomendacja prezydenta
Miasta Stołecznego Warszawy, wste˛p, dziewie˛c´ rozdziało´w, zatytułowanych: Godzina
,,W’’; ,,Wigry II’’; Centralny Powstan´czy Szpital Chirurgiczny nr 1; Czołg pułapka;
Komenda Gło´wna Armii Krajowej; Ewakuacja; 2 wrzes´nia; Powro´t; Krajobraz po bitwie;
oraz aneksy, indeks, streszczenie w je˛zyku angielskim, dokumenty i fotografie.
Idea˛ przewodnia˛ publikacji było ukazanie obrazu Powstania Warszawskiego przez
pryzmat jednego z jego ognisk, tj. koncentruja˛cego sie˛ przy pałacu Raczyn´skich
(ul. Długa 7), obecnie siedzibie Archiwum Gło´wnego Akt Dawnych.
Ulica Długa stanowiła gło´wna˛ arterie˛ powstan´czej dzielnicy staromiejskiej. Przy niej
znajdowały sie˛ sztaby i bastiony powstan´cze, polowe szpitale. W pałacu Raczyn´skich
znajdowała sie˛ od 13 do 26 VIII 1944 r. Komenda Gło´wna Armii Krajowej. Tam tez˙
tworzył sie˛ batalion ,,Wigry II’’ oraz ulokowano Centralny Powstan´czy Szpital Chirurgiczny nr 1.
Ksia˛z˙ka jest starannym zapisem zdarzen´ maja˛cych miejsce w pałacu Raczyn´skich
oraz w jego pobliz˙u. Przygotowana została wielce starannie, wykorzystuja˛c materiały
z´ro´dłowe, przechowywane m. in. w Wojskowym Instytucie Historycznym w Rembertowie, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Biura Informacji i Poszukiwan´ Polskiego
Czerwonego Krzyz˙a w Warszawie, Centralnej Bibliotece Lekarskiej w Warszawie.
Waz˙na˛ cze˛s´c´ materiało´w z´ro´dłowych stanowia˛ relacje s´wiadko´w zdarzen´. Jest to
szczego´lna kategoria materiało´w z´ro´dłowych. Ro´z˙ny jest stopien´ ich wiarygodnos´ci.
Posługuja˛c sie˛ bardzo duz˙a˛ liczba˛ relacji w poznaniu problemu słusznie podkres´lono, z˙e
,,[...] relacje maja˛ oczywis´cie ro´z˙na˛ wartos´c´, bo tez˙ ro´z˙ny jest stopien´ rzetelnos´ci tego,
o czym mo´wili i pisali naoczni s´wiadkowie. W kaz˙dym razie jednak historyk Powstania
Warszawskiego, kto´ry przywykł tylko do wertowania dokumento´w aktowych zrezygnowałby z zapoznania sie˛ z takimi relacjami, popełniłby bardzo powaz˙ny bła˛d, a jego
praca byłaby z pewnos´cia˛ niepełna. [...] specyfika rzetelnych badan´ nad Powstaniem
Warszawskim [...] wymaga dotarcia takz˙e do tych ludzi, kto´rzy niczego nie napisali,
chociaz˙ brali udział w interesuja˛cych nas wydarzeniach. Tu historyk musi zamienic´ sie˛
w detektywa — w dobrym tego słowa znaczeniu — i pokonawszy bariery braku
informacji odnalez´c´ s´wiadko´w Historii, przełamac´ ich nieufnos´c´, skłonic´ do zrelacjonowania tego, co zapamie˛tali, a takz˙e dokonac´ niezbe˛dnej weryfikacji’’ (s. 9).
1
Por. W. Kiedrzyn´ska, Powstanie Warszawskie w ksia˛z˙ce i prasie. Poradnik bibliograficzny,
Warszawa 1972; W. Bartoszewski, 1859 dni Warszawy, Krako´w 1984.
232
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
Na marginesie charakterystyki materiało´w z´ro´dłowych podniesiono bardzo waz˙ka˛
kwestie˛ bezwiednego niszczenia wielu cennych dokumento´w. ,,Chodzi tu o ro´z˙nego
rodzaju dokumenty, fotografie i powstan´cze pamia˛tki, przechowywane w re˛kach prywatnych, przez uczestniko´w walk z 1944 roku, ich rodziny, a czasem po prostu kolekcjonero´w. Odnalezienie ich jest bardzo trudne i w gruncie rzeczy zalez˙y od szcze˛s´liwego
przypadku. Ich los jest nader niepewny, bo niejednokrotnie po s´mierci osoby, dla kto´rej
były szczego´lnie cenne, dokumenty takie i przedmioty sa˛ po prostu niszczone’’ (s. 9–10).
Bezwiedne niszczenie cennych dokumento´w staje sie˛ zjawiskiem dos´c´ cze˛stym.
Wydaje sie˛, z˙e problem ten powinien znalez´c´ sie˛ w polu uwagi słuz˙b archiwalnych, m. in.
poprzez budzenie s´wiadomos´ci archiwalnej społeczen´stwa.
W ksia˛z˙ce, zasługuja˛cej na wiele sło´w uznania, odczuwa sie˛ kilka niedostatko´w
˙ ałowac´ nalez˙y, z˙e nie zamieszczono w niej mapki czy planu sytuacyjnatury ogo´lnej. Z
nego Warszawy. Czytelnos´c´ wykładu wymaga tez˙ ukazania na mapce czy szkicu
sytuacyjnym os´rodko´w walki powstan´czej w Warszawie oraz przy ul. Długiej.
Opracowanie monograficzne o cza˛stce wydarzen´ Powstania Warszawskiego wymaga
tez˙ ogo´lnej charakterystyki całego powstania. Zrezygnowanie z informacji ogo´lnych
o Powstaniu Warszawskim, o jego przyczynach, przebiegu, konsekwencjach, układzie sił
mie˛dzynarodowych uczyniło z ksia˛z˙ki lekture˛ bardzo hermetyczna˛, a nawet niezrozumiała˛ we fragmentach dla czytelnika nie zajmuja˛cego sie˛ bliz˙ej problemem. Na przykład,
charakteryzuja˛c sytuacje˛ na ul. Długiej w czasie ,,Godziny W’’, nalez˙ało chociaz˙by
ogo´lnie wskazac´ geneze˛ i układ sił politycznych w przededniu wybuchu powstania oraz
wskazac´ na istote˛ kryptonimu; czy tez˙ wskazuja˛c na bilans tragedii powstan´czej na
ul. Długiej, a zwłaszcza w pałacu Raczyn´skich, istotne byłoby dla zobrazowania
pełniejszego obrazu podanie ogo´lnych wskaz´niko´w o całos´ci Powstania Warszawskiego.
Istotnym walorem opracowania jest duz˙a precyzja chronologiczna w prezentacji
codziennej walki powstan´czej. W walce ukazane zostały postawy i zachowania ludzi,
kto´rzy podje˛li sie˛ misji przywo´dczej w powstaniu, jak i tych, kto´rzy znalez´li sie˛ w wirze
powstania. Z uwagi na fakt, z˙e w pałacu Raczyn´skich znajdował sie˛ Centralny Szpital
Chirurgiczny duz˙o miejsca pos´wie˛cono ludziom zwia˛zanym ze słuz˙ba˛ zdrowia; prezentuja˛c lekarzy przybliz˙ono ich dane biograficzne. Dane te przekonuja˛, z˙e byli oni ludz´mi
starannie wykształconymi, o bogatym a zarazem złoz˙onym dos´wiadczeniu z˙yciowym,
bezgranicznie oddanymi niesieniu pomocy innym.
Z duz˙a˛ starannos´cia˛ ukazano w ksia˛z˙ce wydarzenia zwia˛zane z czołgiem-pułapka˛,
ustawionym przez Niemco´w 13 VIII 1944 r. w pobliz˙u pałacu Raczyn´skich, kto´rego
wybuch pochłona˛ł ok. 250–300 ofiar. Autor rzetelnie zgromadził dane faktograficzne
o tym zdarzeniu, starannie je uporza˛dkował oraz zarysował przebieg wydarzen´ oceniaja˛c
postawy i zachowania powstan´co´w. Niezbyt fortunne wydaje sie˛ tu swoiste podsumowanie: ,,Kto wie, byc´ moz˙e, gdyby — zgodnie z niemieckim planem — zniszczona
została barykada na Podwalu, nieprzyjaciel wdarłby sie˛ w gła˛b powstan´czych pozycji,
a wo´wczas los Starego Miasta byłby nader niepewny. Od 13 sierpnia, od owej «czarnej
niedzieli», powstan´cy wiedzieli juz˙, do czego słuz˙a˛ takie «tankietki», i ani razu nie dali
sie˛ potem zaskoczyc´’’ (s. 36). Sformułowanie to wydaje sie˛ nazbyt uproszczone
i emocjonalne.
Interesuja˛cych danych społeczno-psychologicznych dostarcza rozdział ksia˛z˙ki traktuja˛cy o Komendzie Gło´wnej Armii Krajowej, m. in. ukazano tu postawe˛ i zachowanie gen.
Tadeusza Komorowskiego ,,Bora’’. Na uwage˛ zasługuje tez˙ poznanie działalnos´ci
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
233
Komendy Gło´wnej Armii Krajowej w powstaniu. Dos´c´ wspomniec´ np., z˙e w pałacu
Raczyn´skich odbywały sie˛ codzienne spotkania z pracownikami pism powstan´czych,
wychodza˛cych na Staro´wce, takimi jak: ,,Wigry’’ — biuletyn informacyjny batalionu o tej
samej nazwie, ,,Kurier Stołeczny’’ — be˛da˛cy organem Stronnictwa Pracy, ,,Powstaniec’’
— czasopismo zgrupowania mjra ,,Roga’’, ,,W walce’’ — czasopismo baonu ,,Łukasin´˙ ywia˛ i Bronia˛’’
ski’’, ,,Warszawianka’’ — czasopismo Polskiej Partii Socjalistycznej, ,,Z
— czasopismo Komendy Gło´wnej Bataliono´w Chłopskich (s. 39).
Problem postaw i zachowan´ w Powstaniu Warszawskim ukazany został z duz˙a˛
wyrazistos´cia˛ w rozdziale Ewakuacja. Gdy koniecznos´cia˛ okazało sie˛ opuszczenie pałacu
Raczyn´skich, znajdowało sie˛ w nim ok. 400 oso´b. Spos´ro´d nich ok. 150 oso´b nie było
w stanie o własnych siłach opus´cic´ szpitala. Do ewakuacji przygotowano sie˛ z najwie˛ksza˛
ofiarnos´cia˛ i pos´wie˛ceniem. Z osobami nie moga˛cymi opus´cic´ szpitala pozostał personel
medyczny. 2 IX 1944 r. pałac Raczyn´skich znalazł sie˛ w re˛ku Niemco´w oraz wspo´łpracuja˛cych z nimi Ukrain´co´w. Los cie˛z˙ko rannych powstan´co´w stał sie˛ kolejna˛ tragedia˛:
zostali masowo w sposo´b bestialski rozstrzelani. Z gehenny uratowało sie˛ ok. 50 oso´b;
4 i 5 IX 1944 r. zostali ewakuowani przez PCK do Milano´wka.
Po zakon´czeniu wojny pałac Raczyn´skich stał sie˛ swoistym punktem kontaktowym
dla wielu oso´b poszukuja˛cych najbliz˙szych oraz przyjacio´ł. Na tablicach marmurowych
informuja˛cych o czasie zbudowania i terminie odnowienia pałacu, znajduja˛cych sie˛
w bramie wjazdowej do pałacu oraz na murze bramy wjazdowej, zapisywano ro´z˙ne
pytania oraz informacje, przeznaczone dla najbliz˙szych, na kto´re oczekiwano odpowiedzi.
9 IV 1945 r. przysta˛piono do ekshumacji oso´b poległych w pałacu oraz w jego pobliz˙u.
Akcja˛ zajmowały sie˛ ekipy PCK. Waz˙nym zadaniem była identyfikacja oso´b. Problem ten
przedstawiono w rozdziale Powro´t.
W rozdziale ostatnim autor podnio´sł kwestie˛ utrwalania pamie˛ci o tragicznych dniach
Powstania Warszawskiego, zwłaszcza pamie˛ci o zdarzeniach w pałacu Raczyn´skich, kto´ry
był dla powstan´co´w i rodzin oso´b tam poległych miejscem szczego´lnego kultu. Zaznaczył
przy tym, z˙e z upływem lat coraz mniej jest spektakularnych dowodo´w pamie˛ci
o Powstaniu Warszawskim.
Wartos´ciowa˛ cze˛s´c´ ksia˛z˙ki stanowia˛ aneksy. Zawieraja˛ one naste˛puja˛ce wykazy:
1. Personel medyczny Centralnego Powstan´czego Szpitala Chirurgicznego nr 1 przy
ul. Długiej 7; 2. Personel medyczny szpitala przy ul. Kilin´skiego 1/3 — filii szpitala przy
ul. Długiej 7; 3. Ranni i chorzy zmarli w szpitalu przy ul. Długiej 7 przed 2 IX 1944 (tj.
dniem zagłady szpitala); 4. Polegli w wyniku eksplozji czołgu przy ul. Kilin´skiego; 5. Ranni
i chorzy zamordowani przez Niemco´w 2 IX 1944 w szpitalu przy Długiej 7; 6. Ranni
i zamordowani przez Niemco´w w szpitalu przy ul. Kilin´skiego 1/3; 7. Ranni i chorzy ze
szpitala przy ul. Długiej 7, kto´rzy unikne˛li zagłady 2 wrzes´nia; 8. Lekarze, piele˛gniarki
i sanitariuszki, kto´rzy pozostali 2 wrzes´nia z rannymi w szpitalu przy ul. Długiej 7;
9. Powstan´cy i cywile ekshumowani z cmentarzyka wojennego przy ul. Kilin´skiego 1/3.
Duz˙a˛ przydatnos´c´ praktyczna˛ przedstawia indeks. W ksia˛z˙ce wymieniono duz˙a˛ liczbe˛
nazwisk: dzie˛ki indeksowi ksia˛z˙ka spełnia tez˙ role˛ przewodnika. Istotnym walorem indeksu
osobowego jest zamieszczenie pseudonimo´w. W czasie Powstania Warszawskiego nie
podawano nazwisk, a uz˙ywano pseudonimo´w; po zakon´czeniu wojny, do 1956 r., wielu
ludzi ro´wniez˙ nie przyznawało sie˛ do nazwisk z uwagi na obawe˛ przed represjami za udział
w powstaniu (s. 9).
234
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
Swoiste upodmiotowienie zaprezentowanych w ksia˛z˙ce zagadnien´ stanowia˛ ilustracje,
skupione w rozdziale Dokumenty i fotografie. Składaja˛ sie˛ na nie kserokopie i zdje˛cia:
plano´w sytuacyjnych pałacu Raczyn´skich, na kto´rych zaznaczono miejsca ro´z˙nych zdarzen´
z dni Powstania Warszawskiego; odpisy: Wykazu oso´b zabitych w dniu 13 VIII 1944 r., Listy
ofiar wybuchu czołgu dnia 13 VIII 1944...; Szkic sytuacyjny wybuchu czołgu miny; odpisy:
Bilansu strat — fragmentu raportu dra Tadeusza Podgo´rskiego ,,Morwy’’..., Raportu ppłka
Stefana Tarnawskiego ,,Tarły’’...; Protokoły ekshumacyjne por. Mirosława Wesołowskiego
,,Iry’’...; teksty i fotografie kartek z butelek umieszczonych przy zwłokach powstan´co´w;
oraz 32 zdje˛cia, ukazuja˛ce miejsca, powstan´co´w oraz epizody walki i miejsca pamie˛ci
o nich; ponadto 180 fotografii typu paszportowego, kto´re przybliz˙aja˛sylwetki powstan´co´w,
a w tym zwłaszcza pracowniko´w słuz˙by medycznej i dowo´dco´w.
Prezentowana ksia˛z˙ka jest cennym opracowaniem dokumentacyjnym, obrazuja˛cym
tragedie˛ Powstania Warszawskiego. Odznacza sie˛ starannym opracowaniem licznie
zgromadzonych i ro´z˙norodnych materiało´w z´ro´dłowych, przy czym spełnia tez˙ role˛
krzewiciela powstan´czej tradycji i legendy. Jej lektura skłania zarazem do refleksji nad
poznaniem prawdy o powstaniu. Rodzi tez˙ wiele pytan´, wynikaja˛cych z ro´z˙nej interpretacji postaw i zachowan´, zwłaszcza w dobie istnieja˛cych tendencji do odwracania
historii, co słusznie podkres´lono w nocie prezydenta m. st. Warszawy, rekomenduja˛cej jej
wartos´ci w przedmowie. Ksia˛z˙ka ta powinna znalez´c´ trwałe miejsce ws´ro´d opracowan´
dokumentuja˛cych tragedie˛ II wojny s´wiatowej, a zwłaszcza losy Warszawy.
Andrzej Chodubski (Gdan´sk)
POWSTANIE WARSZAWSKIE W DOKUMENTACH BRYTYJSKICH I POLSKICH.
KATALOG WYSTAWY, Warszawa 1994, Naczelna Dyrekcja Archiwo´w Pan´stwowych, ss.
40, ilustr. 11.
W pie˛c´dziesia˛ta˛ rocznice˛ wybuchu Powstania Warszawskiego w Archiwum Gło´wnym
Akt Dawnych została otwarta wystawa: ,,Powstanie Warszawskie w s´wietle dokumento´w
brytyjskich i polskich’’. Towarzyszył jej katalog o tym samym tytule. Jego publikacja,
podobnie jak przygotowanie ekspozycji, stały sie˛ moz˙liwe dzie˛ki z˙yczliwemu zainteresowaniu i powaz˙nemu wkładowi finansowemu Ambasady Brytyjskiej i British Council.
W przygotowaniu katalogu uczestniczyli: prof. Jan Ciechanowski, kto´ry dokonał wyboru
dokumento´w w Public Record Office oraz Instytucie i Muzeum im. Wł. Sikorskiego
w Londynie, oraz pracownicy archiwo´w warszawskich: Edward Kołodziej (AAN),
Krystyna Wieczorek (ADM), Władysław Ste˛pniak i Violetta Urbaniak (AGAD).
Przygotowana publikacja nie jest typowym katalogiem wystawy; raczej pro´ba˛
przyste˛pnego przybliz˙enia wspo´łczesnemu odbiorcy wydarzen´ sprzed 50 laty, w kto´re
zaangaz˙owane zostały siły wojskowe i polityczne polskie w kraju i na emigracji oraz
brytyjskie. Słuz˙y temu wste˛p autorstwa prof. Ciechanowskiego Wielka Brytania a Powstanie Warszawskie, przypominaja˛cy gło´wne cele polskiego ruchu oporu w latach
1939–1944, zasadnicze elementy planu ,,Burza’’, opracowanego z mys´la˛o uzyskaniu przez
Polske˛ niezalez˙nos´ci, oraz skomplikowana˛ sytuacje˛ geopolityczna˛ walcza˛cych w Warszawie, jak i negocjuja˛cych w Londynie, Waszyngtonie i Moskwie warunki udzielenia
pomocy lotniczej powstan´com, a takz˙e realizacje˛ praktyczna˛ tej pomocy.
RECENZJE I NOTY BIBLIOGRAFICZNE
235
Zasadnicza˛ cze˛s´cia˛ publikacji jest wykaz prezentowanych na wystawie dokumento´w.
Składa sie˛ on z naste˛puja˛cych cze˛s´ci: Po godzinie W, Powstania dzien´ pierwszy,
Z perspektywy Londynu i Warszawy, Pomoc alianto´w zachodnich walcza˛cej Warszawie,
Dyplomacja brytyjska wobec konfliktu polsko-radzieckiego, zawieraja˛cych dokładne opisy
260 wystawianych obiekto´w i fotografii, dokumento´w, obiekto´w muzealnych pochodza˛cych ze zbioro´w Polish Institute and Sikorski Museum, Public Record Office, Archiwum
Akt Nowych, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, Muzeum Wojska Polskiego,
Muzeum Historycznego m. st. Warszawy.
Katalog dokumento´w autorzy starali sie˛ opracowac´ bardzo dokładnie. Nieco mniej
uwagi pos´wie˛cili dokumentom polskim; co wydaje sie˛ byc´ oczywiste, jako z˙e odbiorcami
wystawy byli zasadniczo Polacy. Skoncentrowali sie˛ natomiast na dokumentach pochodza˛cych z Public Record Office: ich opisy zostały przygotowane bardzo dokładnie, tak
z˙e nawet osoby nie znaja˛ce je˛zyka angielskiego doskonale mogły zorientowac´ sie˛
w poruszanej tematyce.
Publikacja, zawieraja˛ca wykaz skro´to´w oraz wybo´r fotografii prezentowanych
obiekto´w, jest godna˛ uwagi pozycja˛ wydawnicza˛, nie tylko dlatego, z˙e pozostaje s´ladem po
wystawie, ale przede wszystkim dlatego, z˙e jest jednoczes´nie monograficznym uje˛ciem
tematu dotychczas przemilczanego lub niezbyt dobrze znanego: roli i wkładu władz
politycznych i sił wojskowych Wielkiej Brytanii w pomoc Walcza˛cej Warszawie w 1944 r.
Violetta Urbaniak (Warszawa)
P
R
Z
E
G
L
A˛
D
C
Z
A
S
O
P
I
S
M
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
,,THE AMERICAN ARCHIVIST’’. PUBLISHED QUARTERLY BY THE
SOCIETY OF AMERICAN ARCHIVISTS, Washington 1990, nr 1–4; 1991, nr 1–4;
1992, nr 1–4.
N u m e r 1 (1990). Tom prawie w całos´ci pos´wie˛cony jest standardom opisu
archiwalnego; problemu tego dotyczy 10 artykuło´w.
H. Thomas H i c k o r s o n, Standards for Archival Information Management Systems
(s. 24–28) analizuje siedem wymogo´w ogo´lnych i szczego´łowych dla budowy elemento´w
sieciowych. Uznaje, z˙e system archiwalny musi działac´ i opisywac´ cze˛s´ci składowe
systemu informacyjnego. Wskazo´wki te moga˛ słuz˙yc´ jako model tworzenia systemu.
Victoria Irons W a l c h, The Role of Standards in the Archival Management of
Electronic Records (s. 30–43) omawia techniczne standardy umoz˙liwiaja˛ce archiwistom
wymienianie danych mie˛dzy systemami, zapewniaja˛c długotrwały doste˛p do informacji
przechowywanej w formie elektronicznej. Sumuje elementy 13 standardo´w z USA,
Kanady i Organizacji Narodo´w Zjednoczonych jako maja˛cych najwie˛ksze moz˙liwos´ci
zastosowania w archiwach.
Lisa B. W e b e r, The ,,Other’’ USMARC Formats: Authorities and Holdings. Do We
Care to be Partners in this Danse, too? (s. 44–51) opisuje program USMARC
w zastosowaniu do bibliografii. Zastanawia sie˛ nad jego zastosowaniem do nazw
zakłado´w pracy i zespoło´w oraz ich ulokowaniem w archiwum.
Richard V. S z a r y, Archival Applicability of External Guidelines for Data Structures
(s. 52–54) omawia wnioski Grupy Roboczej nad Standardami (w USA) mo´wia˛ce, z˙e nie
moz˙na zdefiniowac´ standardo´w zewne˛trznej struktury danych. Moz˙e to oznaczac´ brak
takich standardo´w lub brak umieje˛tnos´ci ich zdefiniowania. Moga˛ tu byc´ pomocne
dos´wiadczenia bibliotekarzy.
Kathleen D. R o e, From Archival Gothic to MARe Modern Building Common Data
Structures (s. 56–66) stwierdza, z˙e archiwistom nie udało sie˛ opracowac´ ram moga˛cych
byc´ zwartym opisem zasobu archiwalnego. Jest to rezultat braku porozumienia mie˛dzy
archiwistami a czytelnikami. Analizuje podre˛czniki opisu archiwalnego w ro´z˙nych
pomocach archiwalnych z punktu widzenia elemento´w informacji i struktur danych.
Wskazuje tez˙ na nowe działania w tej sprawie.
Z kolei Leon J. S t o u t, Doing it by the Numbers: Standard Statistics for Describing
Archives (s. 68–75) wskazuje, z˙e opis archiwalny dotyczy takz˙e danych statystycznych
o archiwach i ich zasobie. Omawia szereg działan´ w zakresie standaryzowania statystyki
w bibliotekach i archiwach.
Marion M a t t e r s, Reconciling Sibling Rivalry in the AACR 2 ,,Family’’: The
Potential for Agreement on Rules for Archival Decription of All Types of Materials
238
PRZEGLA˛D CZASOPISM
(s. 76–93) zajmuje sie˛ ro´z˙norodnos´cia˛ specjalnego opisu katalogowego w stosunku do
reguł zawartych w Anglo-American Cataloguing Rules, wyd. 2, i norm w USMARC.
Sharon G i b b s T h i b o d e a u, External Technical Standards for Data Contents and
Data Values: Prospects for Adoption by the Archival Community (s. 94–98) podkres´la, z˙e
niekto´re rodzaje informacji (jak dane, gazety, je˛zyki, okres´lenia geograficzne) sa˛ szeroko
stosowane w przetwarzaniu danych, takz˙e szeroko rozwinie˛to standardowe listy kodo´w (dla
wartos´ci danych) lub standardy formato´w dla wprowadzenia informacji (dla zawartos´ci).
Opisano wiele specyficznych standardo´w jako przykłady i poddano je ocenie.
Harriet O s t r o f f, Subject Access to Arrival and Manuscript Material (s. 100–105)
zajmuje sie˛ numerycznymi wykazami słownictwa, kto´re moga˛byc´ wykorzystane w katalogowaniu materiało´w archiwalnych i re˛kopis´miennych. Cze˛s´ciowo ze swej winy, archiwis´ci
niewiele uczestnicza˛ w tworzeniu, utrzymaniu i kontrolowaniu tych wykazo´w, a cze˛s´ciowo
z powodu braku dostatecznych wytycznych ich zastosowania. Autorka proponuje sprawdzenie USMARC jako narze˛dzia w rozwia˛zaniu tego problemu.
Jean E. D r y d e n, Dancing the Continent: Archival Descriptive Standards in Canada
(s. 106–108) omawia rozwo´j standardo´w opisu w Kanadzie, kto´ra przoduje w tej
dziedzinie, referuje zasady opisu i s´rodki zabezpieczaja˛ce doste˛p do sposobo´w opisu
archiwalnego.
Na uwage˛ zasługuje artykuł Johna W. R o b e r t s a, Archival Theory: Myth or Banality?
(s. 110–120), kto´ry stwierdza, z˙e teoria archiwalna cze˛sto jest trywialna, kunsztowna,
niepotrzebna i bez zwia˛zku z potrzebami. W innych naukach teoria moz˙e sugerowac´ nowe
pogla˛dy i stymulowac´ rozwo´j intelektualny, natomiast w archiwach nie moz˙e odgrywac´
analogicznej roli i nie moz˙e wspomagac´ zawodu archiwisty. Pro´buje ona upros´cic´ to, co jest
skomplikowane i skomplikowac´ rzeczy w istocie proste. Nadmiar teorii grozi przestratyfikowaniem danej dziedziny. Moz˙na jednak w tej sprawie stwierdzic´, z˙e nie wystarcza
tylko praktyka, gdyz˙ trzeba ja˛ podsumowywac´ i uogo´lniac´, tworza˛c teorie˛ danej dziedziny.
David M. W e i n b e r g, The Other Side of the Human Experience: Providing Access to
Social Service Case Files (s. 122–129) omawia akta opieki społecznej, zawieraja˛ce
wartos´ciowe z´ro´dła do biografii ro´z˙nych oso´b.
Z innych krajo´w artykuł Michaela C o o k a, The British Move Toward Standards
of Archival Description: The MAD Standard (s. 130–138) omawia drugie wydanie
podre˛cznika opisu archiwalnego (Manual of Archival Description), kto´ry zawiera normy
opracowywania pomocy archiwalnych w Wielkiej Brytanii. Danièle N e i r i n c k, The Role
of the Technical Service of the Direction des Archives in the Construction of Archival
Buildings in France (s. 140–146), omawia znaczenie słuz˙by technicznej w Dyrekcji
Archiwo´w francuskich w konstruowaniu i wyposaz˙aniu archiwo´w. W ostatnich 40 latach
pobudowano we Francji kilkadziesia˛t nowych archiwo´w. Artykuł zawiera liczne szczego´ły
konstrukcyjne. Michael H. G e l t i n g z Danii, The Archivist as Historical Researcher:
Research and Archivistics at the Danish State Archives (s. 148–156) stwierdza, z˙e
archiwis´ci w tym kraju sa˛ tez˙ badaczami naukowymi, na co pos´wie˛caja˛ cze˛s´c´ dnia pracy
w archiwum.
Tom zawiera informacje (s. 162–178) o działalnos´ci Stowarzyszenia Archiwisto´w
Amerykan´skich.
N u m e r 2 (1990). Patricia B a t t i n , The Importance of Archives (s. 188–190)
podkres´la znaczenie archiwo´w i stwierdza, z˙e waz˙na˛ role˛ w trwałos´ci materiało´w
archiwalnych odgrywa jakos´c´ papieru, zwłaszcza jego bezkwasowos´c´. Wielkie znaczenie
PRZEGLA˛D CZASOPISM
239
w ograniczeniu rozmiaro´w archiwo´w ma technika komputerowa. Gromadza˛ one materiały
z´ro´dłowe do dziejo´w społeczen´stwa demokratycznego.
George Martin C u n h a, Current Trends in Preservation, Research and Development
(s. 192–202) wskazuje, z˙e bibliotekarze i archiwis´ci zwracaja˛ wielka˛ uwage˛ na zabezpieczanie i konserwacje˛, pro´buja˛c stosowac´ — gdyz˙ takie sa˛ potrzeby — techniki
pozwalaja˛ce działac´ masowo. Zwraca sie˛ uwage˛ na s´rodowisko, ale ro´wniez˙ na odkwaszanie papieru i inne zabiegi. Omawia ro´z˙ne stosowane działania, jak kontrole˛
wilgotnos´ci i insekto´w, zabezpieczenie przeciwpoz˙arowe, przechowywanie, zamraz˙anie,
osuszanie, stosowanie papieru odpowiedniej jakos´ci (odzyskanego z makulatury po
przero´bce — recycled), masowe odkwaszanie i wzmacnianie papieru.
Paul C o n w a y, Archival Preservation Practice in Nationwide Context (s. 204–222)
stwierdza, z˙e zabezpieczanie materiało´w archiwalnych w ro´z˙nych formach i formatach jest
kulturalna˛ koniecznos´cia˛ i obowia˛zkiem słuz˙by archiwalnej. Chodzi o opracowanie w tej
dziedzinie wskazo´wek, kto´re trafia˛ do ro´z˙nych archiwo´w w kraju, nie tylko do waz˙nych
i znanych. Podaje w tej sprawie modele i statystyke˛.
Janet E. G e r t z, Preservation Microfilming for Archives and Manuscripts
(s. 224–234) proponuje wspo´lny projekt mikrofilmowania, kto´ry dotyczyłby wielkiej ilos´ci
materiało´w archiwalnych. Decyzja o zasie˛gu mikrofilmowania zalez˙y od oceny zawartos´ci
tych materiało´w i plano´w działania w tej sprawie kierownictw archiwo´w. Autor podaje
sugestie rozwia˛zan´.
Bonnie Rose C u r t i n opublikowała artykuł Preservation Planning for Archives:
Development and Field Testing of the NAGARA GRASP (s. 236–243) mo´wia˛cy o działalnos´ci załoz˙onego w 1985 r. Narodowego Stowarzyszenia Archiwo´w Rza˛dowych i Zarza˛dco´w
´ rodki Strategicznego PlanowaDokumentacji (w archiwach zakładowych). Przewodnik i S
nia Zabezpieczenia Archiwo´w (NAGARA GRASP) maja˛ na celu opracowanie wyczerpuja˛cego programu zabezpieczania. Opisała tez˙ rozwo´j działalnos´ci i jej zarys oraz
testowanie opisanego systemu.
Patricia A. M o r r i s, Educational Options for Preservation Administrators: An
Afterword on the Preservation Management Institute (s. 244–248) zwraca uwage˛ na role˛
pracowniko´w zajmuja˛cych sie˛ w archiwach zabezpieczeniem zasobu. Wspominany
w tytule instytut prowadzi szkolenie w tej dziedzinie.
Margaret S. C h i l d, Selection for Microfilming (s. 250–255) pisze o zasadach wyboru
materiało´w archiwalnych do mikrofilmowania. Chodzi o dobo´r archiwalio´w zagroz˙onych
oraz najwaz˙niejszych.
Karen G a r l i c k, Planning an Effective Holdings Maintenance Program (s. 256–264)
wskazuje na kilka podstawowych zasad poprawienia magazynowania w archiwum.
Uwzgle˛dnia zasady ogo´lne, jak tez˙ w stosunku do zasobu specjalnego (ze wzgle˛du na jego
stan fizyczny).
Hilary A. K a p l a n i Brenda S. B a n k s, Archival Preservation: The Teaming of the
Crew (s. 266–273) stwierdzaja˛, z˙e stan zasobu archiwalnego zalez˙y od pracowniko´w.
Dlatego spos´ro´d nich nalez˙y wyłonic´ i wyszukac´ zespo´ł, kto´ry be˛dzie w pełni kompetentny
przy zabezpieczaniu zasobu.
Christopher Ann P a t o n, Whisper in the Stacks: The Problem of Sound Recordings in
Archives (s. 274–280) zwraca uwage˛ na fakt ignorowania przez archiwisto´w problemu
zabezpieczania i przechowywania w archiwach nagran´ dz´wie˛kowych. Wysuwa sugestie co
do sposobo´w poprawienia tej sytuacji.
240
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Jes´li chodzi o zagranice˛, na uwage˛ zasługuje artykuł Johna F. D e a n a, The
Preservation of Books and Manuscripts in Cambodia (s. 282–297). Autor uczestniczył
w programie pomocy w zabezpieczaniu bibliotek i archiwalio´w w Kambodz˙y. Znajduja˛ sie˛
w nich m. in. dokumenty (re˛kopisy) sporza˛dzone na lis´ciach palmowych. Nieprzychylny
tym materiałom jest klimat, ale takz˙e ludzie, gdyz˙ za czaso´w rza˛do´w Pol Pota niszczono
systematycznie zabytki ,,skorumpowanej kultury’’. Władze obecne Hun Sena z pomoca˛
zagranicy ratuja˛ ocalone od zniszczenia ksia˛z˙ki i archiwalia. Przeprowadza sie˛ przede
wszystkim ich konserwacje˛.
Carolyn Hoover S u n g, Walerij Pawłowicz L e o n o w, Peter W a t e r s w artykule Fire
Recovery at the Library of the Academy of Sciences of the USSR (s. 298–312) omawiaja˛
tragiczny poz˙ar biblioteki Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie w 1988 r. Zgine˛ło wtedy
400 tys. wolumino´w, a woda poz˙arnicza uszkodziła ich około 3,6 mln. Omo´wiono metody
ratowania uszkodzonych ksia˛z˙ek przez dezynfekcje˛ i osuszanie. Korzystano przy tym
z dos´wiadczen´ uzyskanych przy ratowaniu ksia˛z˙ek we Florencji, zalanych przez wode˛
w 1966 r.
Sandra W r i g h t, Conservation Program Planning at the National Archives of Canada
(s. 314–322) omo´wiła plan przeprowadzenia konserwacji zasobu w Archiwum Narodowym Kanady. Przygotowały go w dziale konserwacji archiwalnej dwa zespoły. Po
opracowaniu przez nie programo´w przeprowadzono dyskusje˛ i wypracowano jeden
program do realizacji, rozpisany na lata.
Victoria Irons W a l c h przygotowała Checklist of Standards Applicable to the
Preservation of Archives and Manuscripts (s. 324–338), w kto´rej to lis´cie wskazała, z˙e
w Stowarzyszeniu Archiwisto´w Amerykan´skich opracowano ponad 150 standardo´w
odnosza˛cych sie˛ do zabezpieczenia archiwalio´w. Autorka prezentuje te standardy oraz
apeluje do archiwisto´w o wspo´łprace˛.
W omo´wieniu literatury zaje˛to sie˛ kilkoma publikacjami o zabezpieczeniu materiało´w
audiowizualnych, wizualnych i dz´wie˛kowych, jak tez˙ zwia˛zanych z technika˛ komputerowa˛. Archiwista we˛gierski Lajos K ö r m e n d y opublikował Manual of Archival
Reprography, Monachium 1989, w serii wydawniczej Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w.
N u m e r 3 (1990). Kenneth E. F o o t e, To Remember and Forget: Archives, Memory,
and Culture (s. 378–392) pisze, z˙e idea archiwo´w jako kolektywnej pamie˛ci słuz˙y za
metafore˛ w dyskusji o społecznej i kulturalnej roli archiwo´w. Archiwa wspo´lnie z innymi
zbiorami słuz˙a˛ przekazywaniu informacji z jednej generacji do drugiej.
Elisabeth L o c k w o o d, ,,Imponderable Matters’’: The Influence of New Trends in
History on Appraisal at the National Archives (s. 394–405), zwraca uwage˛ na zmiany
zainteresowan´ historyko´w. Pojawiły sie˛ nowe kierunki badan´ z zakresu dziejo´w społecznych, ludnos´ci pochodzenia afrykan´skiego, kobiet itp. Powoduje to koniecznos´c´ uwzgle˛dnienia tych potrzeb przez archiwisto´w.
Maureen A. J u n g, Documenting Nineteenth-Century Quartz Mining in Northern
California (s. 406–418) zwraca uwage˛ na metody poszukiwania złota w XIX w.
i dokumentowania tej działalnos´ci.
Mary Frances M o r r o w, Moving An Archives (s. 420–431) przedstawia problemy
zwia˛zane z przeniesieniem archiwum do nowych pomieszczen´, zwłaszcza gdy archiwum to
jest duz˙e.
Carolyn A. S h e e h y, Chicago Dance Collection: A Case in Pointe (s. 432–440)
wypowiedziała sie˛ na temat zbioro´w w Newberry Library w Chicago pos´wie˛conych
PRZEGLA˛D CZASOPISM
241
dziejom tan´ca. Ukazała interesuja˛co losy tej prywatnej fundacji.
Theresa G a l v i n, The Boston Case of Charles Merrill Monunt: The Archivist ´s Arch
Enemy (s. 442–450) opisuje przypadek wielkiej kradziez˙y akt przed 10 laty w Bibliotece
Kongresu oraz w Centralnym Archiwum USA. Wskazuje na koniecznos´c´ lepszego
zabezpieczenia akt przed takimi moz˙liwos´ciami.
Robert S i n k, Appraisal: The Process of Choise (s. 452–458) ukazuje model procesu
oceny i wyboru materiało´w archiwalnych. Zajmuje sie˛ projektami oceny akt opracowywanych kolektywnie w archiwum oraz strategia˛ dokumentacyjna˛.
James M. Ó T o o l e, Curriculum Development in Archival Education: A Proposal
(s. 460–466) stwierdza, z˙e w ostatnim dziesie˛cioleciu zawodowe kształcenie archiwisto´w
znacznie sie˛ polepszyło, ale pozostaje nadal wiele do zrobienia. Kształcenie to zaniedbuje
problemy teoretyczne w archiwach.
W 1990 r. archiwis´ci radzieccy ustosunkowali sie˛ do artykułu znawczyni archiwo´w
ZSRR Patricii Kennedy Grimsted, Glasnost ´in Archives? Commentary by Soviet Historians
and Archivists (s. 468–475). Wypowiedzieli sie˛: Mikołaj Mikołajewicz Bolkowitinow
(członek-korespondent Akademii Nauk ZSRR), Borys Semienowicz Ilizarow (Pan´stwowy
˙ ytomirskaja (była
Instytut Historyczno-Archiwalny w Moskwie) i Sara Władimirowna Z
pracownica Biblioteki Lenina w Moskwie). Wszyscy troje potwierdzili, z˙e sytuacja
w archiwach jest zła, zwłaszcza z punktu widzenia doste˛pu do akt i stanu pomocy
archiwalnych. Przyznali, z˙e znaczna poprawa w pierwszej sprawie nasta˛piła po 1990 r.
˙ u p a n c´ i c´, National Archival
Ponadto godzien zainteresowania jest artykuł Tonki Z
System and Structures in the Socialist Federal Republic of Yugoslavia (s. 476–482)
o sytuacji archiwo´w Jugosławii w przeddzien´ rozpadu kraju i wojny domowej.
Peter D r a š k a b a i Juraj S p i r i t z a, The Solution of the Space Requirements of
State Archives in Slovakia (s. 484–487) prezentuja˛ potrzeby magazyno´w archiwalnych
w Słowacji w przeddzien´ oddzielenia sie˛ tego kraju od Republiki Czeskiej. Nawia˛zuja˛c do
sie˛gaja˛cej kilkuset lat słowackiej tradycji archiwalnej, informuja˛ o budowie kilku nowych
archiwo´w.
Richard J. C o x, RAMP Studies and Related UNESCO Publications: An International
Source for Archival Administration (s. 488–495) wskazuje na waz˙na˛ pomoc, jaka˛
otrzymuje wiele krajo´w dzie˛ki publikacjom, przygotowywanym na zlecenie MRA, na
temat podstawowych zagadnien´ archiwalnych, np. kształcenia archiwisto´w, metod oceny
akt, ich opracowywania, zabezpieczania i udoste˛pniania oraz konserwacji.
Ws´ro´d recenzji — omo´wienie publikacji P. Kennedy G r i m s t e d, Archives and
Manuscript Repositories in the USSR: Ukraine and Moldavia, Princeton 1988 i A Handbook for Archival Research in the USRR, Princeton 1989. Godna uwagi jest tez˙ podre˛cznikowa publikacja James Gregory B r a d s h e r a, Managing Archives and Archival
Institutions, Chicago 1989.
Sprawozdania z działalnos´ci Stowarzyszenia Archiwisto´w Amerykan´skich
(s. 509–520) za lata 1989–1990.
N u m e r 4 (1990). Don C. S k e m e r i Geoffrey P. W i l l i a m s, Managing the
Records of Higher Education: The State of Records Management in American Colleges and
Universities (s. 532–547) stwierdzaja˛, z˙e około 50 lat temu rozpocze˛ło sie˛ zakładanie
archiwo´w w amerykan´skich szkołach wyz˙szych. Archiwis´ci musza˛ jednak obecnie
zmodyfikowac´ tam zarza˛dzanie zasobem archiwalnym stosownie do nowych potrzeb
naukowco´w.
242
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Az˙ czterech autoro´w: Larry J. H a c k m a n, James M. O ’ T o o l e, Liisa F a g e r l u n d
i John D o j k a, Case Studies in Archives Program Development (s. 548–560) omawia
rozwo´j programo´w archiwalnych. Wskazali na znaczenie takich programo´w i wspo´łzalez˙nos´ci z nimi zwia˛zane.
Roy T u r n b a u g h, Ploving the Sea: Appraising Public Records in an Ahistorical
Culture (s. 562–565) stwierdza, z˙e ocena akt ma znaczenie dla władz i dla obywateli.
Decyzje zwia˛zane z ocena˛ akt opieraja˛ sie˛ na specyfice władz i ich archiwo´w.
Saliou B b a y e, Oral Records in Senegal (s. 566–574) zaznaczył, z˙e w Senegalu
francuskie władze kolonialne w 1935 r. zacze˛ły gromadzic´ przekazy ustne do dziejo´w tego
kraju. Działalnos´c´ w tej sprawie rozwine˛ła sie˛ w 1960 r.: z´ro´dła przechowuje kilka
archiwo´w i instytuto´w senegalskich. Obecnie nalez˙y jednak ustalic´ zasady wspo´łpracy
i zakres gromadzenia z´ro´deł.
Peep P i l l a k, Reforms in Estonian Archives (s. 576–581) omawia zmiany w archiwach
eston´skich od 1989 r. Przede wszystkim znoszono zakazy doste˛pu do akt. Podejmuje sie˛
takz˙e starania o pełniejsze gromadzenie akt i o nowoczesne wyposaz˙enie archiwo´w.
Rozpocze˛to tez˙ prace nad sformułowaniem eston´skiego prawa archiwalnego.
Frank Keverling B u i s m a n, The Dutch Association of Archivists Marks Its Centenial
(s. 582–586) podsumowuje działalnos´c´ Holenderskiego Stowarzyszenia Archiwisto´w,
załoz˙onego w 1891 r., najstarszego w skali s´wiatowej stowarzyszenia archiwisto´w. Brało
ono udział w opracowaniu sławnego holenderskiego podre˛cznika archiwalnego z kon´ca
XIX w., a zwłaszcza w interpretacji zasad archiwalnych dla potrzeb praktycznych.
Zajmowało sie˛ ro´wniez˙ krajowymi ustawami archiwalnymi.
Na uwage˛ zasługuje obszerna bibliografia monografii oraz artykuło´w o tematyce
archiwalnej z czasopism. Zebrano je w dwo´ch grupach: teoria i praktyka archiwalna
i omo´wienie zasobo´w archiwalnych (s. 588–647). Zamieszczono wykaz czasopism
archiwalnych z ro´z˙nych pan´stw (s. 648–652), bez czasopism polskich; wspomniano tylko
Polski Instytut Sztuki i Nauki Amerykan´skiej w Nowym Jorku.
Ann P e d e r s o n z Australii, Do Real Archivists Need Archives et Museum Informatics? (s. 666–675) omawia zawartos´c´ czasopisma ,,Archives Museum Informatics’’,
jako bardzo potrzebnego dla archiwisto´w, gdyz˙ pozwala im zrozumiec´ nowe spojrzenie na
techniki i technologie stosowane we wspo´łczesnych archiwach.
Ws´ro´d recenzji na uwage˛ zasługuje dzieło Williama V. H a r r i s a, Ancient Literacy
(s. 676–677), pos´wie˛cone pis´miennos´ci staroz˙ytnej i korzystaniu z niej przez o´wczesne
społeczen´stwa. Dokumentowano sprawy pisza˛c listy, zawieraja˛c umowy, wydaja˛c przepisy
i ustawy, odnotowuja˛c wydarzenia, zapisuja˛c pros´by itp. Zdarzyło sie˛ tez˙ niszczenie
dokumentacji podczas demokratycznych rewolucji w Grecji, czy tez˙ przez ludnos´c´
rzymskich prowincji, jako wyraz sprzeciwu wobec obcego panowania.
Ira A. T e n n opublikowała podre˛cznik, Records Management Handbook (s. 689–690)
na temat zarza˛dzania dokumentacja˛. Przewidziany jest on dla praktyko´w archiwalnych jako
materiał do dyskusji.
Ze wzgle˛du na rzadko spotykane informacje o archiwach chin´skich, nalez˙y podkres´lic´ ukazanie sie˛ w 1985 r. publikacji o zasobie gło´wnego archiwum pan´stwowego
w Pekinie: Guide to Chiná s First Historical Archives (s. 698–700). Archiwum utworzono w 1925 r. w pałacu, pochodza˛cym z lat 1420–1421, wybudowanym na terenie
,,zakazanego miasta’’ (od 1368 do rewolucji z 1911 r., kto´ra obaliła cesarstwo).
Przechowywane sa˛ w nim akta z czaso´w dynastii Ming (1368–1644) i Kwing
PRZEGLA˛D CZASOPISM
243
(1644–1911). Zgromadzono gło´wnie akta władz centralnych, ale ro´wniez˙ władz prowincjonalnych i regionalnych oraz nieco akt znacza˛cych rodzin. Wielkos´c´ zasobu szacowana jest na około 3,5 mln j.a.
N u m e r 1 (1991). Prezes Stowarzyszenia Archiwisto´w Amerykan´skich, John A.
F l e c k n e r, opublikował artykuł ,,Dear Mary Jane’’: Some Reflections on Being an
Archivist (s. 8–13), maja˛cy forme˛ listo´w do kolez˙anki po fachu, Mary Jane Appel, kto´ra
podje˛ła prace˛ w centrum archiwalnym w Smithonian Institution’s National Museum of
American History.
Frederick J. S t i e l o w, Archival Theory Redux and Redeemed: Definition and Context
Toward a General Theory (s. 14–26) dyskutuje z pogla˛dem, z˙e praca archiwalna jest zbyt
prosta, aby dyskutowac´ o jej teorii. Analizy historycznego rozwoju tej dziedziny wskazuja˛,
z˙e archiwis´ci stosuja˛ ogo´lne zasady wyjas´niania i analizy sposobo´w rozwia˛zywania
problemo´w i usuwania pomyłek. Teoria archiwalna obejmuje elementy nauk humanistycznych i technicznych oraz zasad organizacyjnych.
Barbara C. O r b a c h, The View From the Researcher ´s Desk: Historians Perceptions
of Research and Repositories (s. 28–43) pisze, z˙e w celu uzyskania pogla˛du na uz˙ytkowanie
archiwum trzeba uwzgle˛dnic´ nie tylko to, kto z nich korzysta, ale takz˙e, kiedy naukowcy
sie˛gaja˛ do archiwalio´w oraz gdzie, jak i dlaczego z nich korzystaja˛? Autorka przeprowadziła wywiady z dziesie˛cioma historykami.
Terry A b r a h a m, Collection Policy or Documentation Strategy Theory and Practice
(s. 44–52) zastanawia sie˛ nad problemami dokumentacji w latach osiemdziesia˛tych.
Tworzono wtedy podstawy teoretyczne dla uzyskiwania pierwiastkowych z´ro´dłowych
materiało´w i sugerowano stosowanie w tym celu specyficznych metod.
Christine W e i d e m a n, A New Map for Field Work: Impact of Collections Analysis
on the Bentley Historical Library (s. 54–60) stwierdza, z˙e w ostatnich pie˛ciu latach
archiwis´ci pos´wie˛cili wiele czasu na opracowanie programo´w analizy zbioro´w (zasobu).
Zastanawia sie˛ nad wysiłkami w dokumentowaniu czterech dziedzin: przemysłu samochodowego, naduz˙ycia alkoholu i innych substancji, kos´cioło´w afro-amerykan´skich
i polityki w sprawie aborcji.
Z kolei Bradford K o p l o w i t z, The Oklahoma Historical Records Survey (s. 62–68)
stwierdza, z˙e w Oklahomie nie ma systematycznego podejs´cia do zarza˛dzania lokalnymi
aktami. W zwia˛zku z tym miejscowa organizacja Oklahoma Historical Records Survey
w 1989 r. sporza˛dziła wykaz najwczes´niejszych akt powiatu (county) i miasta na podstawie
ankiet rozesłanych do 772 urze˛do´w w Oklahomie. Na tej podstawie opracowano
przewodnik po tych aktach.
Patricia Kennedy G r i m s t e d, Perestroika in the Archives? Further Efforts at Soviet
Archival Reform (s. 70–95) omawia zmiany zachodza˛ce w archiwach ZSRR w latach
1988–1990. Wymienia tez˙ akta dotycza˛ce ziem polskich, m. in. Os´wie˛cimia i Wielkiej
Rogoz´nicy.
Marie B. A l l e n i Roland M. B a u m a n n, Evolving Appraisal and Accessioning
Policies of Soviet Archives (s. 96–111) przedstawili rezultaty swojej podro´z˙y do archiwo´w
ZSRR w paz´dzierniku 1989 r., zwłaszcza z punktu widzenia rozwoju polityki oceny
wartos´ci akt i ich udoste˛pniania. W artykule wyste˛puja˛ takz˙e elementy polskie (zwłaszcza
sprawy Katynia).
W obszernym dziale recenzji publikacji archiwalnych na uwage˛ zasługuje podre˛cznik
Frederica M. M i l l e r a, Arranging and Describing Archives and Manuscripts, Chicago
1990, ss. 191, oraz Stevena L. H e n s e n a, Archives, Personal Papers, and Manuscripts,
244
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Chicago 1989, ss. 196. Obszerne uwagi pos´wie˛cono działalnos´ci Stowarzyszenia Archiwisto´w Amerykan´skich.
N u m e r 4 (1991). Robert D. R e y n o l d s Jr. prezentuje wydany przez Biblioteke˛
Kongresu w 1913 r. przewodnik Johna C. Fitzpatricka, Notes of the Care, Cataloguing
and Arranging of Manuscripts (s. 466–482).
Tyler O. W a l t e r s, Possible Educations for Archivists: Integrating Graduate
Archival Education with Public History Education Programs (s. 484–492) omawia
dyskusje na temat ła˛czenia kształcenia archiwisto´w wraz z uwzgle˛dnieniem wykształcenia historycznego. Oba te kierunki kształcenia musza˛ byc´ integrowane.
Bruce H. B r u e m m e r, Access to Oral History: A National Agenda (s. 494–501)
zaja˛ł sie˛ doste˛pem do zbioro´w przekazo´w ustnych jako z´ro´dła historycznego. Wspomina
o zastosowaniu MARC AMC do wypoz˙yczen´ mie˛dzybibliotecznych w zakresie wywiado´w.
Trzy autorki: Hilary A. K a p l a n, Maria H o l d e s, Kathy L u d w i g, Archives
Preservation Resource Review (s. 502–544), omo´wiły literature˛ na temat przechowywania akt, z´ro´deł czytanych maszynowo i fotografii oraz ich konserwacji.
Chiyoko O g a w a, Archives in Japan: The State of the Art (s. 546–554). Z VI i VII w.
pochodza˛ informacje o istnieniu archiwum dokumento´w oficjalnych w archiwach
japon´skich. W VIII w. pobudowano skarbiec cesarski. Do najcenniejszych zbioro´w
nalez˙y 11 tys. akt z wymienionego wieku. W kon´cu XIX w. załoz˙ono pierwsze
stowarzyszenie historyczne. Około 1975 r. załoz˙ono Stowarzyszenie Instytucji Archiwalnych, a w 1988 r. uchwalono ustawe˛ archiwalna˛ (7 artykuło´w).
Ws´ro´d recenzji: publikacja Avry M i c h e l s o n a, Expert Systems and Its Implications for Archives, Waszyngton 1991, s. 41, oraz Optical Digital Image Storage
System. Project Report, oprac. zbior., 1991, ss. XII+378. Opublikowano takz˙e informacje
o działalnos´ci Stowarzyszenia Archiwisto´w Amerykan´skich.
N u m e r 1 (1992) pos´wie˛cony został w całos´ci przedstawieniu w Maastricht, na
stulecie Stowarzyszenia Archiwisto´w Holenderskich, sytuacji archiwo´w europejskich
w okresie przemian w kon´cu XX w. Naczelny dyrektor archiwo´w francuskich Jean
F a v i e r w artykule wste˛pnym stwierdza, z˙e archiwa krajo´w europejskich cechuje
tworzenie ich w czasie od 800 lub 600 lat. Archiwa te zmieniały sie˛ w cia˛gu wieko´w
zgodnie z polityczna˛ transformacja˛ rza˛do´w, ale tez˙ zawieraja˛ bogactwo materiało´w
z´ro´dłowych. Forma dokumento´w zmieniała sie˛, ale juz˙ od XIV w. dokumenty te zbierano,
przechowywano w zabezpieczonych miejscach oraz udoste˛pniano dla potrzeb
społeczen´stwa i poszczego´lnych oso´b. Zwie˛kszała sie˛ ro´z˙norodnos´c´ i liczba pomocy
archiwalnych; zadania archiwisto´w nie zmieniały sie˛, tylko komplikowały. W ostatnich
dziesia˛tkach lat unowoczes´nienie pracy archiwisto´w wia˛z˙e sie˛ z pojawieniem nowych
technologii, a zwłaszcza komputeryzacji i konserwacji.
Znany archiwista francuski Michel D u c h e i n, The History of European Archives
and the Development of the Archival Profession in Europe (s. 14–25) nakres´lił zarys tego
obszernego problemu. Pojawiła sie˛ ostatnio tendencja do harmonizowania europejskiego
prawa archiwalnego i nawet ujednolicenia metod pracy. Autor omo´wił geneze˛ dziejo´w
i rozwoju teorii i praktyki archiwalnej w wie˛kszos´ci krajo´w europejskich, narodzin
archiwistyki jako nauki i rozwoju nowoczesnych archiwo´w. Podkres´lił znaczenie UNESCO, MRA i Mie˛dzynarodowego Staz˙u Archiwalnego w Paryz˙u dla rozwoju archiwo´w
europejskich.
PRZEGLA˛D CZASOPISM
245
Ole K o l s r u d (Dania), The Evolution of Basic Appraisal Principles — Some
Comparative Observations (s. 26–39) poro´wnuje zasady oceny materiało´w archiwalnych
w Anglii, Norwegii, Niemczech i USA. Autor zaznaczył, z˙e bardzo radykalna metoda,
zalecona w 1958 r. w Anglii przez Komitet Grigga, w 1981 r. została ostro skrytykowana,
jednak przy selekcji i ocenie akt władze nadal sie˛ na niej opieraja˛.
Eric K e t e l a a r (Holandia), The European Community and Its Archives (s. 40–45)
omawia sytuacje˛ archiwo´w w 12 krajach Unii Europejskiej. W ramach Rady Ministro´w
ujednolica sie˛ przepisy archiwalne, jak tez˙ standardy budowlane i wyposaz˙eniowe,
zastosowanie nowych technologii oraz zasad udoste˛pniania i wypoz˙yczania akt. Nie
chodzi o totalna˛ integracje˛, ale o swobodne porozumiewanie sie˛ mie˛dzy systemami
archiwalnymi.
Inge B u n d s g a a r d i Michael H. G e l t i n g (Dania), What To Be or Not to Be?
Evolving Identities for State and Grassroots Archives in Denmark (s. 46–57) nawia˛zuja˛
do dziejo´w archiwo´w w Danii — od monopolu władzy do wspo´łczesnych archiwo´w
o znaczeniu społecznym.
Paule R e n é - B a z i n (Francja), The Future of European Archival Education (s.
58–65) rozwaz˙a przyszłos´c´ szkolenia archiwisto´w europejskich. Chociaz˙ za wczes´nie jest
mo´wic´ o archiwis´cie ,,europejskim’’, szkolenie archiwisto´w jest koniecznos´cia˛ w celu
ujednolicenia umieje˛tnos´ci. Pod auspicjami MRA uczyniono w tym kierunku wyraz´ny
poste˛p w ostatnich trzydziestu latach.
Eckhart G. F r a n z (Niemcy), The Vision of a European Archives Institute (s. 66–71)
sugeruje, z˙e krajowe instytucje kształca˛ce archiwisto´w stopia˛ sie˛ w jednolitym programie
kształcenia. Europejski Instytut Archiwalny, organizuja˛cy studia techniczne i teoretyczne,
wypełniłby istnieja˛ca˛ luke˛. Odbywałyby sie˛ w nim studia kro´tkoterminowe.
Kolejny archiwista niemiecki, Friedrich P. K a h l e n b e r g, Democracy and Federalism: Changes in the National Archival System in a United Germany (s. 72–85) ukazuje
zmiany w organizacji sieci archiwalnej w zjednoczonych Niemczech i wkład w ten proces
archiwisto´w.
Imre R e s s (We˛gry), The Effects of Democratization on Archival Administration and
Use in Eastern Middle Europe (s. 86–93) przedstawia wpływ demokratyzacji na archiwa
´ rodkowo-Wschodniej od lat 1988–1989. Nie wspomina o wkładzie Polski
w Europie S
w tej dziedzinie, podkres´laja˛c wpływy we˛gierskie i czechosłowackie. Nie uwzgle˛dnia
faktu, z˙e w Polsce archiwa były szeroko otwarte dla społeczen´stwa, a takz˙e dla
historyko´w zagranicznych.
Patricia K e n n e d y G r i m s t e d (USA), wspo´łpracownik Ukrain´skiego Instytutu
Badawczego, (Beyond Perestroika: Soviet — Area Archives after the August Coup,
s. 94–124) omawia bardzo interesuja˛co, szczego´łowo i obiektywnie zmiany w archiwach
na terenie dawnego ZSRR od zamachu stanu w sierpniu 1991 r.
Natalia B a s o w s k a j a (Rosja), TheRussian State University for the Humanities: A New
Home for Archival Scholarship in Russia (s. 126–131) prezentuje zadania nowego rosyjskiego Pan´stwowego Uniwersytetu Humanistycznego, załoz˙onego w 1991 r. w Moskwie.
Znany francuski archiwista pochodzenia we˛gierskiego Charles K e c s k e m é t i,
Displaced European Archives: Is it Time for a Post-War Settlement (s. 132–140) zaja˛ł sie˛
problemem uregulowania spraw zwia˛zanych ze zwrotem prawowitym włas´cicielom akt,
kto´re uległy rozproszeniu w czasie wojny. Nie wszystkie wro´ciły dota˛d do włas´ciwych
archiwo´w.
246
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Alfred E. L e m n o n, The Archival Legacy of Spanish Louisianá s Colonial Records
(s. 142–155) przedstawia problem akt z Luizjany (USA) z lat 1762–1803, kiedy stan ten
nalez˙ał do Hiszpanii.
Margarita V a z q u e z d e P a r g a i Pedro G o n z a l e z (Hiszpania), Changing
Technologies in European Archives (s. 156–166) zwracaja˛ uwage˛ na wpływ stosowania
w archiwach nowych technik na metody pracy, m. in. na przepisy, teorie˛, zarza˛dzanie
i udoste˛pniane.
David B e a r m a n, Diplomatics, Weberian Bureaucracy, and the Management of
Elektronic Records in Europe and America (s. 168–181) omawia wpływ teorii na
praktyke˛ archiwalna˛ i jaki to ma efekt na zastosowanie techniki elektronicznej w Europie
i Ameryce.
Francis X. B l o u i n, Jr., A Case for Bridging the Gap: The Significance of the Vatican
Archives Project for International Archival Information Exchange (s. 182–191) przedstawia system doste˛pu archiwum watykan´skiego, oparty na technice komputerowej
z zastosowaniem USMARC AMG. Ten sam temat podje˛ła Elisabeth Y a k e l, Pushing
MARC AMC to ITS Limits: the Vatican Archives Project (s. 192–201).
Comfort A. U k w u (gło´wna archiwistka Nigerii), Response to the Minister ´s Speech at
the Opening of the Maastricht Symposiume ,,Archives and Europe Without Boundaries’’
(s. 202–204) ustosunkowała sie˛ do wypowiedzi przewodnicza˛cego konfederacji w Maastricht (na stulecie Stowarzyszenia Archiwisto´w Holenderskich) na temat archiwo´w
w Europie bez granic, zaznaczaja˛c, z˙e kraje afrykan´skie, rza˛dzone przez kolonizatoro´w,
miały trudna˛ droge˛ w okresie organizowania słuz˙by archiwalnej. Dopiero po I wojnie
s´wiatowej Anglicy nieco zainteresowali sie˛ ta˛ sprawa˛ w swoich koloniach. Słuz˙by archiwalne utworzono dopiero w latach pie˛c´dziesia˛tych XX w., po uzyskaniu niepodległos´ci.
Marjorie Rabe B a r r i t t, Harmonization to Meet the Challenge of Change (s. 206–210)
z okazji stulecia Stowarzyszenia Archiwisto´w Holenderskich na spotkaniu w Groningen
wypowiedziała sie˛ na temat sharmonizowania przepiso´w, szkolenia i udoste˛pniania na
podstawie tradycji i dos´wiadczenia w pracy archiwalnej. Do tej tematyki nawia˛zuje Nancy
B a r t l e t t, Introspection and Forecast at the Meeting in Maastricht (s. 212–214),
zwracaja˛c uwage˛ na ro´z˙nice mie˛dzy konferencjami archiwisto´w amerykan´skich a holenderskich, podczas kto´rej przez cztery dni dyskutowany jest tylko jeden temat, i nikt sie˛ nie
spieszy z obawy, z˙e cos´ przeoczy. Podkres´liła tez˙ wielka˛ wartos´c´ wygłoszonych referato´w,
opublikowanych w tym tomie, ukazuja˛cych elementy wspo´lne oraz specyficzne dla
archiwo´w w ro´z˙nych krajach.
N u m e r 2 (1992). W słowie wste˛pnym Richard J. C o x wskazuje na nowoczesnos´c´,
jaka˛ do pracy archiwalnej wnosi technika informacji elektronicznej (Electronic Information Technology and the Archivist: Bright Light, Lingering Concerns, s. 232–234).
Avra M i c h e l s o n i Jeff R o t h e n b e r g w obszernym artykule z bibliografia˛
Scholarly Communication and Information Technology: Exploring the Impact of Changes
in the Research Process on Archives (s. 236–315) omawiaja˛ wpływ zmian w zakresie
kontakto´w naukowych i techniki informacyjnej na przebieg badan´ naukowych w archiwach.
Autorki, Anne J. G i l l i l a n d - S w e t l a n d i Carol H u g h e s, Enhancing Archival
Description for Public Computer Conferences of Historical Value: An Exploratory Study
(s. 316–330) zajmuja˛ sie˛ archiwalnym opisem konferencji naukowych prowadzonych przy
pomocy techniki komputerowej, a nie bezpos´rednio przy stole konferencyjnym. Po raz
PRZEGLA˛D CZASOPISM
247
pierwszy zastosowano ten system na Uniwersytecie Michigan w 1975 r. przy pomocy
programu Confer II. Od 1981 r. przeprowadzono ponad 3100 takich konferencji z udziałem
165 tys. rozmo´wco´w.
Frederic J. S t i e l o w, Archival Theory and the Preservation of Electronic Media:
Opportunities and Standards Below the Cutting Edge (s. 332–343) rozwaz˙a problem
zabezpieczania medio´w elektronicznych przed rozmagnesowaniem sie˛ oraz przed innymi
uszkodzeniami z powodu niewłas´ciwego przechowywania. Podaje kilka sposobo´w
zabezpieczania tych medio´w.
Jackie M. D o o l e y, Subject Indexing in Context (s. 344–354) omawia zastosowanie
formatu USMARC AMC do integrowania materiało´w archiwalnych w jednolitym katalogu
rzeczowym, szeroko rozumianym.
Robert M. W e r n e r, International Archival Adventures (s. 356–368) relacjonuje swa˛
podro´z˙ do archiwo´w ZSRR w 1972 r., z okazji Mie˛dzynarodowego Kongresu Archiwo´w,
jak tez˙ konferencje˛ komisji MRA w 1976 r. w Marburgu i prace Rady w latach 1980 i 1985,
kiedy autor był archiwista˛ USA.
Ws´ro´d recenzowanych publikacji na uwage˛ zasługuja˛: Frank B o l e s, Archival
Appraisal, New York 1991 (o ocenie archiwalio´w) i Janice L. R e i f f, Structuring the Past:
The Use of Computers in History, Washington 1991 (o zastosowaniu komputero´w
w badaniach historycznych), jak tez˙ John D. C a n t w e l l, The Public Record Office,
1838–1958, London 1991 (120 lat dziejo´w centralnego archiwum angielskiego).
N u m e r 3 (1992). Redaktor Richard J. C o x w artykule wste˛pnym Charting the
Unknown: The Continuing Need for Research About Archival Work, Institutions, and the
Profession (s. 410–413) wskazuje na koniecznos´c´ kontynuowania badan´ nad praca˛
w archiwach i rozwojem zawodu archiwisty.
Trudy H. P e t e r s o n, Reading, Riting and Rithmetic: Speculations on Change in
Research Processes (s. 414–419) stwierdza, z˙e coraz mniej ludzi czyta i pisze (na pytanie,
co pan pisze? odpowiedz´ brzmi ,,tylko czeki’’) i liczy, a zaste˛puje ich coraz cze˛s´ciej
komputer. Jest to problem dla archiwo´w i archiwisto´w. Poszukiwana staje sie˛ informacja
ustna i obrazkowa.
Alan D. G a b e h a r t, Qualifications Desired by Employers for Entry — Level
Archivists in the United States (s. 420–439) przypomina, z˙e archiwis´ci zatrudniani sa˛
w instytucjach wymagaja˛cych ro´z˙nego przygotowania zawodowego.
Barbara L. F l o y d i Richard W. O r a m, Learning by Doing: Undergraduates as
Employees in Archives (s. 440–452) podejmuje problem zatrudniania studento´w w archiwach uniwersyteckich; wyłaniaja˛ sie˛ zatem kwestie odpowiedniej rekrutacji, selekcji,
a potem szkolenia zawodowego.
Richard Carter D a v i s, Getting the Lead Qut: the Appraisal of Silver — Lead
Mining Records at the University of Idaho (s. 454–463) relacjonuje opracowanie około
1600 sto´p szes´ciennych akt korporacji go´rniczych w bibliotece Uniwersytetu Idaho;
potwierdza, z˙e wartos´c´ informacyjna akt zalez˙y od wartos´ci (jakos´ci) ich ewidencji
(inwentaryzacji).
John J. G r a b o w s k i, Keepers, Users, and Funders: Building an Awareness of
Archival Value (s. 464–472) zastanawia sie˛ nad powstawaniem przekonania o wartos´ci akt.
Zalez˙y ona od two´rco´w, archiwo´w i uz˙ytkowniko´w. Wielkie znaczenie ma inicjatywa
i zaangaz˙owanie archiwisto´w, dzie˛ki czemu uzyskuja˛ s´rodki finansowe.
Peter J. W o s h i Elisabeth Y a k e l, Smaller Archives and Professional Development:
248
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Some New York Stories (s. 474–482) omawiaja˛ rozwo´j zawodu archiwisty w małych
archiwach kos´cielnych w diecezji nowojorskiej. Grupa archiwisto´w z tych archiwo´w
zajmuje sie˛ kontynuowaniem prac, konsultacjami i zache˛caniem do dokształcania sie˛.
Opracowano program RATAP (Religious Archives Technical Assistance Project), kto´ry
udziela pomocy technicznej.
Joan W a r n o w - B l e w e t t, Word to Internationalize Access to the Archives ad
Manuscripts of Physics and Allied Sciences (s. 484–489) mo´wi o Centrum Historii Fizyki
i jego Mie˛dzynarodowym katalogu z´ro´deł do dziejo´w fizyki. Zache˛ca do wspo´łdziałania
nowe pan´stwa. Jest tu tez˙ wymieniony Instytut Historii Nauki, Os´wiaty i Techniki PAN
w Warszawie jako uczestnik tych prac.
Ws´ro´d recenzji m. in.: Katryn Luther H e n d e r s o n, William T. H e n d e r s o n,
Conserving and Preserving Materials in Nonbook Formats, Illinois 1991, oraz Susanna
M o o d y, Joel W u r l, The Imigration History Research Center: a Guide to Collections,
New York 1990.
N u m e r 4 (1992). Przewodnicza˛cy Stowarzyszenia Archiwisto´w Amerykan´skich,
Frank G. B u r k e, Letting Sleeping Dogmas Lie (s. 530–537) stwierdza, z˙e archiwis´ci nie
moga˛ byc´ grupa˛ wyizolowana˛ od innych dyscyplin: powinni sie˛ do nich zwracac´
z ofertami wspo´łdziałania. Sami musza˛ prowadzic´ badania naukowe i zdobywac´ kolejne
stopnie.
Mary Sue S t e p h e n s o n, ,,The American Archivist’’, 1971 to 1990: A Demographic
Analysis of the Articles (s. 538–561) przeprowadziła analize˛ czasopisma ,,Archiwista
Amerykan´ski’’ z lat 1971–1990 z punktu widzenia demograficznego. Opublikowano 390
artykuło´w przez 433 autoro´w (w tym 28,6% kobiet). Analize˛ obrazuja˛ tabele i wykresy.
Dennis E a s t, The Ohio Historical Society and Establishment of the Staté s Archives:
A Tale of Angst and Apathy (s. 562–577) omawia ewolucje˛ archiwo´w w stanie Ohio
w XX w. Opieke˛ nad archiwami powierzono miejscowemu towarzystwu historycznemu,
zamiast utworzyc´ urza˛d archiwalny i zapewnic´ mu s´rodki archiwalne. Towarzystwo nie
moz˙e podołac´ swym zadaniom we włas´ciwy sposo´b.
Larry J. H a c k m a n, State Government and Statewide Archival Affairs: New York as
a Case Study (s. 578–599) omawia role˛ rza˛du w stosunku do akt nie wytworzonych przez
władze pan´stwowe, np. do akt instytucji miejskich. Chodzi o finansowanie archiwo´w,
kształcenie archiwisto´w itp. Władze pan´stwowe moga˛ jednak odgrywac´ w tych sprawach
waz˙na˛ role˛.
Richard Carter D a v i s, Adventures With MicroMARC: A Report on Idahó s Centennial
Database (s. 600–606) przedstawia opracowanie doste˛pu do re˛kopiso´w i archiwo´w na
terenie całego stanu, w czym pomaga miejscowy uniwersytet.
Roy C. S c h a e f f e r, Transcedent Concepts: Power, Appraisal and the Archivist as
,,Social Qutcast’’ (s. 608–619) podsumowuje personalne, zawodowe i społeczne podstawy
oceny archiwalio´w, zwłaszcza zasade˛ odpowiedzialnos´ci w tej sprawie. Waz˙na˛role˛ spełnia
w tej mierze dos´wiadczenie archiwisto´w.
Ws´ro´d recenzowanych publikacji nalez˙y zwro´cic´ uwage˛ na ksia˛z˙ki Stephena M.
Spivaka i Keith A. Winsell, A Sourcebook of Standards Information: Education, Access,
and Development, Boston 1991 oraz Johna i Barbary Schultz, Picture Research:
A Practical Guide, New York 1991 i Marthy L. Brogan, Research Guide to Libraries and
Archives in the Low Countries, Wertport 1991.
Zamieszczono tez˙ sprawozdanie z działalnos´ci Stowarzyszenia Archiwisto´w Ameryka-
PRZEGLA˛D CZASOPISM
249
n´skich za lata 1991–1992 (liczyło ono 4425 członko´w, w zarza˛dzie pracowało 6 oso´b na
pełnych etatach i jednej poło´wce).
Stanisław Nawrocki (Poznan´)
,,ARCHIVES’’. THE JOURNAL OF THE BRITISH RECORDS ASSOCIATION, t.
21, London 1994, nr 92.
N u m e r 92 (1994) otwiera dos´c´ obszerny artykuł Marka H a r r i s a z Uniwersytetu
w Londynie The finding and use of brief records (s. 129–144) na temat znaczenia dla badan´
akt kos´cielnych, przede wszystkim ogłoszen´ i pro´s´b o datki na odbudowe˛ i remont
kos´cioło´w. Apele takie były uprzednio drukowane i odczytywane w trakcie mszy.
Wpływaja˛ce datki były rejestrowane, a informacje o hojnos´ci parafian zamieszczała lokalna
prasa kos´cielna. Historycy, jak dota˛d, rzadko korzystali z tych z´ro´deł, tymczasem stanowia˛
one waz˙ne uzupełnienie do dziejo´w parafii od pocza˛tku XIX w. Autor zamieszcza
zestawienie opublikowanych inwentarzy i z´ro´deł zawieraja˛cych dane o tych materiałach.
Dawid H a r l e y, English archives, local history, and the study of early modern
midwifery (s. 145–154) informuje o stanie badan´ i z´ro´deł do coraz bardziej rozwijaja˛cej sie˛
dziedziny badan´ nad ,,dziejami kobiet’’. O pocza˛tkach profesjonalnego połoz˙nictwa moz˙na
dowiedziec´ sie˛ z akt parafialnych pocza˛wszy od XVII w. (parafie w Liverpoolu
i Warrington) oraz z niekto´rych akt miejskich. Informacje o połoz˙nych, kto´re działały za
zezwoleniem władz, znajduja˛ sie˛ takz˙e we wspo´łczesnych pamie˛tnikach i autobiografiach
pacjentek i ich me˛z˙o´w oraz w korespondencji prywatnej. Jednak poszukiwania tych
cza˛stkowych informacji w duz˙ej mierze zalez˙a˛ od sprawnos´ci intelektualnej archiwisty.
Aby ułatwic´ przepływ informacji mie˛dzy archiwistami i historykami, w Bibliotece
Kro´lewskiego Wydziału Połoz˙nictwa w Londynie utworzono dział ,,Historii urodzin
dzieci’’.
Dorothy W o o l l e y publikuje artykuł z´ro´dłowy pos´wie˛cony Thomasowi Hillowi of
Tern, kupcowi, bankierowi, a wreszcie deputowanemu do Parlamentu, z˙yja˛cemu w latach
1693–1782. Spus´cizna po Hillu przez lata znajdowała sie˛ w archiwum rodzinnym lorda
Berwick of Attingham. W roku 1947 akta zostały przeje˛te przez ,,Narodowy Trust’’,
a naste˛pnie przekazane jako depozyt do archiwum hrabstwa Shrop. Aktualnie wie˛kszos´c´
zespołu jest uporza˛dkowana, co pozwoliło autorce na napisanie bibliografii bohatera
i cytowanie oryginalnych listo´w (s. 155–171).
Cameron H a z l e h u r s t, Whipping Asquith ´s liberals: J. A. Peasé s journal as
patronage secretary to the treasury 1908–1910 (s. 183–189) przedstawia pamie˛tnik
jednego z gło´wnych wspo´łpracowniko´w premiera Asquitha, J. A. Peasé a. Ze wzgle˛du na
fakt, z˙e polityk o´w pozostawił pamie˛tnik — jako jedyny wspo´łpracownik premiera
— publikacja wspomnien´ wydawała sie˛ rzecza˛ oczywista˛. Autor pamie˛tnika zmarł w roku
1943, zas´ jego wnuk w dwadzies´cia lat po´z´niej zgodził sie˛ na udoste˛pnienie badaczom
materiało´w rodzinnych. Obecnie wszystkie niemal akta Peasé a zostały zdeponowane
w Bibliotece Nuffield College w Oxfordzie. Okazało sie˛ jednak, z˙e w teks´cie pamie˛tnika
znajduje sie˛ wiele informacji, gło´wnie natury obyczajowej, kto´re mogły rzucac´ niekorzystne s´wiatło na o´wczesny gabinet. Ostatecznie autor publikacji postanowił nie dokonywac´
z˙adnej cenzury, wychodza˛c z załoz˙enia, z˙e nalez˙y wiernie odtworzyc´ o´wczesna˛ epoke˛.
250
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Na s. 200–205 redakcja zamies´ciła sprawozdanie z 61 konferencji Brytyjskiego
Stowarzyszenia Archiwalnego, kto´re obradowało w Londynie w dniach 29–30 XI 1993 r.
Konferencja, zorganizowana wspo´lnie z Brytyjskim Stowarzyszeniem Medycznym,
pos´wie˛cona była z´ro´dłom do dziejo´w medycyny od s´redniowiecza do czaso´w wspo´łczesnych. Obrady otworzył referat dra Heatera C r e a t o n a na temat stanu z´ro´deł drukowanych do dziejo´w medycyny w Wielkiej Brytanii, a takz˙e w USA. Autor zaznaczył, z˙e
w archiwach i bibliotekach istnieje jeszcze wiele nieznanych i nie skatalogowanych akt
dotycza˛cych tego zagadnienia. Naste˛pnie dr Carole R a w e l i f f e (pracownik Uniwersytetu Wschodniej Anglii) wygłosiła referat na temat z´ro´deł do dziejo´w s´redniowiecznych szpitali w Anglii, na przykładzie dokumento´w pozostałych po szpitalu w St. Giles,
Norwich. Jak stwierdziła autorka, do połowy XIV w. ogromna wie˛kszos´c´ informacji
´ ro´dła
o szpitalach pochodzi z badan´ archeologicznych i budowlano-architektonicznych. Z
˛
˛
archiwalne pojawiły sie w nieco wiekszej ilos´ci dopiero w okresie nowoz˙ytnym.
´ redniowieczne szpitale były przede wszystkim instytucjami kos´cielnymi, gdzie moz˙na
S
było otrzymac´ schronienie i kawałek chleba, a takz˙e pocieche˛ duchowa˛. Brakuje
natomiast informacji o sposobach leczenia chorych. Janet M c B a i n (Szkockie Archiwum Filmowe) wygłosiła referat o filmach pos´wie˛conych sprawom ochrony zdrowia.
W zasadzie filmy na ten temat zacze˛to produkowac´ dopiero po 1914 r., ale w zbiorach
jest tas´ma z kon´ca XIX w. z Glasgow, na temat walki z gruz´lica˛. Rozwo´j tego typu
filmo´w nasta˛pił po II wojnie s´wiatowej. Obecnie filmy szkoleniowe dotycza˛ce spraw
,,medycznych’’ sa˛ skatalogowane w edycji Researchers ´ Guide to British Film and
Television Collections; ponadto informacje na ten temat publikuje Komitet Medyczny
Brytyjskiego Instytutu Filmowego.
Kolejny referat wygłosiła dr Anne S u m m e r s (kurator działu re˛kopiso´w Biblioteki
Brytyjskiej w Londynie) na temat z´ro´deł wytworzonych przez społeczne organizacje
i instytucje ochrony zdrowia. Natomiast dr Ian T a i t poinformował zebranych o zespołach
akt pacjento´w znajduja˛cych sie˛ w szpitalach i przychodniach. W mys´l obowia˛zuja˛cych
przepiso´w akta te sa˛ niszczone w trzy lata po s´mierci pacjenta. Taka˛ praktyke˛ stosuje sie˛
w odniesieniu do wszystkich akt po roku 1918. Ostatnio zgłoszono wniosek o wyła˛czenie
cze˛s´ci akt pacjento´w na zasadzie przykładowych pro´bek dobranych wedle wypracowanych
kryterio´w.
Denis
Lievesley
(dyrektor
działu
komputerowego
Uniwersytetu Essex) wygłosił referat o zarejestrowanych na dyskach komputerowych
z´ro´dłach do dziejo´w medycyny. Pocza˛wszy od 1967 r. rejestruje sie˛ dla celo´w naukowych
dane z instytucji rza˛dowych (obecnie stanowia˛ one około 50% całos´ci danych) oraz dane
uzyskane przez prywatne osoby — badaczy, kto´rzy droga˛ kwerend bibliotecznych czy
archiwalnych zdobyli informacje i chcieliby je przeanalizowac´ (cze˛s´c´ z nich pozyskuje
naste˛pnie Uniwersytet). Reszta informacji pochodzi z lokalnych urze˛do´w administracyjnych, agencji badania opinii publicznej czy wreszcie z archiwum Zwia˛zku Zawodowego
´ redniego Personelu Medycznego. Obecnie liczba ,,katalogo´w’’ komputerowych sie˛ga
S
4 tys., zas´ liczba uz˙ytkowniko´w wynosi około 3 tys. Dane przeznaczone do uz˙ytku
badaczy pozbawione sa˛ nazwisk.
Trzeci dzien´ obrad pos´wie˛cony był z´ro´dłom historycznym do badan´ choro´b psychicznych, zachorowan´ seksualnych oraz AIDS. Dwa referaty wygłosili pracownicy Archiwum Medycznego Akt Nowych działaja˛cego przy Instytucie w Wellcome. Stwierdzili
oni, z˙e z´ro´dła na ten temat z okresu od XVIII w. znalez´c´ moz˙na w aktach sa˛do´w
kos´cielnych i parafialnych (,,nieobyczajne praktyki seksualne’’, rejestracja dzieci nie-
PRZEGLA˛D CZASOPISM
251
s´lubnych, zeznania zgwałconych kobiet itp.). Na zakon´czenie dr Virginia B e r r i d g e,
wspo´łprzewodnicza˛ca zespołu badawczego zajmuja˛cego sie˛ historyczno-socjologicznymi
aspektami AIDS, podzieliła sie˛ swymi dos´wiadczeniami w zakresie zbierania z´ro´deł. Ze
wzgle˛du na to, z˙e w Wielkiej Brytanii udoste˛pnia sie˛ materiały archiwalne po upływie
trzydziestu lat, badacze musza˛ korzystac´ z materiało´w organizacji społecznych, wywiado´w z uznanymi autorytetami, a nawet z notatek oso´b zaangaz˙owanych w rza˛dowe
programy walki z AIDS.
Ciekawy artykuł informacyjny opublikował Jeremy B l a c k, The papers of British
diplomats, 1689–1793 (s. 205–214). Autor przedstawił zbiory korespondencji wybitnych
dyplomato´w brytyjskich, przechowywane w Public Record Office w Kew pod Londynem, w Bibliotece J. Rylanda w Manchesterze, Bibliotece Uniwersyteckiej w Kansas,
Australijskiej Bibliotece Narodowej w Canberze, Bibliotece Brytyjskiej w Londynie oraz
w Bibliotece Huntington.
W dziale recenzji i omo´wien´ literatury archiwalnej i historycznej redakcja zamies´ciła
m. in. informacje o wydanych drukiem sprawozdaniach archiwo´w Po´łnocnej Irlandii
(The report of the Deputy Keeper of the Records 1976–1979, Belfast 1993), Szkocji
(Annual report of the Keeper of the Records of Scotland for the year 1992–3, Edinburgh
1993). Warto tez˙ zwro´cic´ uwage˛ na ksia˛z˙ke˛ Christophera K i t c h i n g a, Archives
buildings in the United Kingdom 1977–1992, London 1993.
Edward Kołodziej (Warszawa)
,,ARHIVSKI VJESNIK’’. BULLETIN D ´ARCHIVES, t. 34, 1990, Zagreb, ss. 144,
nlb 6; t. 35–36, 1991–1992, ss. 299, nlb 5.
,,Arhivski Vjesnik’’ jest czasopismem wydawanym przez Archiwum Chorwacji, be˛da˛ce
centralnym archiwum tego pan´stwa. Jak wszystkie czasopisma archiwalne z terenu byłej
Jugosławii uz˙ycza ono swych łamo´w takz˙e artykułom stricte historiograficznym.
W dziale ,,Artykuły i rozprawy’’ otwieraja˛cym t. 34 (1990) artykuł Dragutina
P a l v l i cˇ e v i c i a omawia prace nad społecznos´ciami wiejskimi w Chorwacji, prowadzone w XIX w. przez M. Balticia (s. 9–29). Owo studium omawiało panuja˛ce o´wczes´nie
normy zwyczajowe, a zostało zlecone przez administracje˛ austro-we˛gierska˛. W dalszej
cze˛s´ci artykułu autor publikuje tekst opracowania, zachowuja˛c oryginalna˛ pisownie˛ oraz
o´wczesne słownictwo.
Artykuł Ružicy K o l a r e v i c´ - K o v a cˇ i c´ i Petera S t r cˇ i c i a, Propozycja nazwy
i statusu Archiwum Krajowego zgłoszona przez Ivana Bojnicˇicia (1921) (s. 31–37) przynosi
cenne informacje do dziejo´w organizacji archiwalnej w Jugosławii po I wojnie s´wiatowej. I.
Bojnicˇic´, be˛da˛cy dyrektorem Archiwum Ziemskiego Kro´lestwa Chorwacji, Slawonii
i Dalmacji, opracował projekt struktury sieci archiwalnej na terenie o´wczesnego Kro´lestwa
Serbo´w, Chorwato´w i Słowen´co´w, w mys´l kto´rego 4 archiwa: w Belgradzie, Zagrzebiu,
Lublanie i Dubrowniku miały otrzymac´ status archiwo´w pan´stwowych, podporza˛dkowanych bezpos´rednio Radzie Archiwalnej w Belgradzie, kto´ra podlegałaby Ministerstwu Spraw Zagranicznych [sic!]. Propozycja ta pozostała jednak bez odzewu; prawne
regulacje statusu archiwo´w zainicjował dopiero dekret kro´la Aleksandra z 1922 r. Do
artykułu został zała˛czony tekst wniosku Bojnicˇicia.
252
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Vjekoslav M a j c e n, System dokumentacyjny Kinoteki Chorwacji (s. 39–48) przedstawił specyfike˛ opracowania i katalogowania materiało´w filmowych. Składaja˛ sie˛ one
z pie˛ciu grup: 1. Materiało´w powstałych w trakcie prac producenta i autora filmu, kto´re sa˛
tradycyjnymi archiwaliami, opracowywanymi jak materiały biblioteczne; 2. Materiało´w
filmowych (np. kopia filmowa); 3. ,,Dokumento´w o filmie’’ towarzysza˛cych rozpowszechnianiu gotowego dzieła: fotoso´w, reklam, plakato´w; 4. Recenzji, traktowanych jako
materiał biblioteczny; 5. ,,Materiało´w technicznych’’, obejmuja˛cych zaro´wno sprze˛t
filmowy, jak i kostiumy oraz rekwizyty. Chociaz˙ kaz˙da grupa materiało´w wymaga innych
metod opracowania, wszystkie zawieraja˛ identyczne dane: o archiwotwo´rcy, o sposobie
nabycia archiwalio´w, o typie nos´nika informacji oraz o miejscu przechowywania.
Wszystkie grupy posiadaja˛ wspo´lny identyfikator; podobnie w ksie˛dze przybytko´w
odnotowuje sie˛ wszystkie grupy, staraja˛c sie˛ w moz˙liwie wyczerpuja˛cy sposo´b opisac´
kaz˙da˛ z osobna. W trakcie opracowywania kaz˙da z grup otrzymuje tzw. ,,karte˛
macierzysta˛’’, zawieraja˛ca˛ dokładne informacje o archiwotwo´rcy, dane techniczne,
miejsce przechowywania oraz słowa kluczowe. Karta ta stanowi podstawowy s´rodek
informacji dla uz˙ytkownika, a ro´wnoczes´nie jest podstawa˛ do tworzenia ro´z˙nego rodzaju
katalogo´w oraz komputerowej bazy danych.
Problematyce kształtowania narastaja˛cego zasobu pos´wie˛cony jest artykuł Davorina
E r ž i š n i k a, Ukierunkowanie pracy słuz˙b nadzoru Republiki Chorwacji (s. 51–57).
Autor podkres´la, iz˙ archiwis´ci cze˛sto podchodza˛ w sposo´b stereotypowy do materiału
znajduja˛cego sie˛ w registraturach (ten termin w byłej Jugosławii odpowiada polskiemu
archiwum zakładowemu), nie uwzgle˛dniaja˛c specyfiki wytworzonego materiału, uzalez˙nionego od charakteru archiwotwo´rcy; zas´ w spisach akt cze˛sto znajduja˛ sie˛ razem:
materiały o wartos´ci archiwalnej oraz jej pozbawione. Nowe metody pracy powinny
dawac´ prymat ,,szerszemu interesowi społecznemu’’, szczego´lnie nauki i kultury. Tam,
gdzie wytwarzana dokumentacja nie spełnia tych kryterio´w, zdaniem autora, nie zachodzi
potrzeba sprawowania kontroli przez archiwa. Dokumentacje˛ typowa˛ nalez˙y gromadzic´
wybio´rczo. Gdy dane zawarte w materiałach wytworzonych przez organy wyz˙szego
i niz˙szego szczebla sa˛ identyczne, nalez˙y zachowywac´ tylko akta wytworzone przez te
pierwsze. W artykule zasygnalizowano koniecznos´c´ przeprowadzania selekcji materiało´w
juz˙ w registraturach i to przez archiwisto´w, a nie archiwotwo´rce˛, a takz˙e sporza˛dzania
kaz˙dorazowo schematu organizacyjnego archiwotwo´rcy. Spisy akt u archiwotwo´rcy
powinny zawierac´ dane dotycza˛ce przewidywanego stopnia selekcji materiało´w, okres´lonego przez archiwisto´w, kto´rzy sprawowaliby kontrole˛ nad stopniem kompletnos´ci
przechowywanych akt.
Dubravko P a j a l i c´, Nowsze s´wiatowe osia˛gnie˛cia w zakresie ochrony niekonwencjonalnych materiało´w archiwalnych (s. 59–72) omawia metody przechowywania i opracowywania materiało´w ,,czytanych maszynowo’’ w USA, Kanadzie, Francji i byłym
ZSRR. Materiały te maja˛ taki sam status prawny, jak inne archiwalia. W USA The
National Archives and Records Administration gromadzi materiały wytworzone przez
administracje˛ federalna˛ w postaci czytanej maszynowo juz˙ od 1961 r. W trakcie
przejmowania tych archiwalio´w sporza˛dza sie˛ dwie kopie: jedna˛ przechowywana˛ poza
archiwum i nie udoste˛pniana˛ (tzw. master tape) oraz kopie˛ przeznaczona˛ do udoste˛pniania, kto´ra spoczywa w archiwum. Ro´wniez˙ w Kanadzie od 1986 r. gromadzi sie˛
materiały ,,czytane maszynowo’’; jednakz˙e pierwsze prace dotycza˛ce tej problematyki
podje˛to juz˙ w 1973 r. Francuskie Le Centre des archives contemporaines des Archives
PRZEGLA˛D CZASOPISM
253
nationales wymaga, by przejmowane materiały były w stanie ,,dobrej czytelnos´ci’’ oraz
zawierały dokumentacje˛ dotycza˛ca˛ zawartos´ci oraz danych technicznych [np. uz˙ytych
programo´w — P. B.]. W byłym ZSRR na uwage˛ zasługuje szeroko rozbudowany
system nauczania i szkolenia w zakresie opracowywania materiało´w ,,czytanych maszynowo’’.
W dziale ,,Komunikaty’’ opublikowano regulamin przejmowania i przechowywania
materiało´w filmowych przez Kinoteke˛ Chorwacji. Jest to swoiste uzupełnienie omawianego juz˙ artykułu V. Majcena.
T o m 35/36 (1992) — przygotowany juz˙ w niepodległej Chorwacji — otwiera bardzo
istotny dla archiwisto´w artykuł pio´ra Josipa K o l a n o v i c i a, Archiwistyka a dzieje
organo´w władzy (s. 9–20); ukazuja˛cy wzajemne zalez˙nos´ci pomie˛dzy podstawowymi
zasadami archiwistyki a struktura˛ prawno-organizacyjna˛ archiwotwo´rcy. We wste˛pie
autor zauwaz˙ył, iz˙ poje˛cie zespołu archiwalnego, jego struktura i zawartos´c´ sa˛ zdeterminowane charakterem archiwotwo´rcy, dlatego dokładne poznanie dziejo´w organo´w
władzy jest konieczne dla włas´ciwego opracowania akt wytworzonych przez te organy.
W przeszłos´ci traktowano akta przede wszystkim jako s´rodek dowodowy. Dopiero od
pocza˛tku XIX w. wraz z ukształtowaniem sie˛ nowoz˙ytnej archiwistyki akta zostały uznane
przede wszystkim za z´ro´dło informacji waz˙ne dla nauki i kultury. Sprzyjało temu
procesowi powoływanie archiwo´w o charakterze naukowym oraz rozwo´j ustawodawstwa
archiwalnego. Podstawowe zasady archiwistyki umoz˙liwiaja˛ ocene˛ i ochrone˛ archiwalio´w
w postaci, jaka˛ nadał im archiwotwo´rca w trakcie ich wytwarzania, co stanowi
najwaz˙niejszy aspekt teorii i praktyki archiwalnej. W najwczes´niejszym okresie działalnos´ci archiwis´ci szeroko stosowali zasade˛ pertynencji, o´wczes´nie polegaja˛ca˛ na tworzeniu
zbioro´w akt ro´z˙nych archiwotwo´rco´w z jednego terenu. Dopiero w 1819 r. Berlin´ska
Akademia Nauk oraz francuskie MSW w 1841 r. podkres´liły ,,organiczny charakter
całos´ci’’ (zespołu). Wspo´łczesna˛ definicje˛ zasady proweniencji wypracowali uczeni
holenderscy: Johann Adrian Feith, Robert Jacobus Fruin i Samuel Muller, zas´ teoria
informacji okres´la zespo´ł archiwalny jako: ,,zbio´r informacji wytworzonych przez
jednego two´rce˛ lub jedna˛ osobe˛ prawna˛ albo instytucje˛’’. Dlatego dokładne poznanie
warunko´w i zakresu działania archiwotwo´rcy jest niezbe˛dne dla włas´ciwego okres´lenia
przynalez˙nos´ci zespołowej. Waz˙ny aspekt zasady proweniencji stanowi poszanowanie
pierwotnego układu akt — a w s´lad za tym — stosowanie metody kancelaryjnej.
W niekto´rych pan´stwach (np. Włochy) metoda ta jest bardzo rygorystycznie przestrzegana. Jednakz˙e respektowanie metody kancelaryjnej nie wyklucza stosowania
niezbe˛dnych korektur w trakcie porza˛dkowania akt; choc´ nalez˙y wiedziec´, z˙e zachowanie
zespołu w pierwotnym kształcie, ze wszystkimi błe˛dami, dostarcza badaczom swoistych
informacji o funkcjonowaniu archiwotwo´rcy. Dokładne zbadanie struktury two´rcy zespołu oraz jego powia˛zan´ organizacyjnych — tak ,,w pionie’’ jak i ,,w poziomie’’
— umoz˙liwia uzyskanie niezachowanych, a znajduja˛cych sie˛ w innych zespołach danych
(np. informacje dotycza˛ce szkolnictwa na szczeblu lokalnym moz˙na znalez´c´ w raportach
znajduja˛cych sie˛ w aktach ministerstwa) oraz wspo´łczes´nie ułatwia sprawowanie nadzoru
nad narastaja˛cym zasobem. Cenna˛ pomoca˛ dla archiwisto´w sa˛ opracowania dziejo´w
archiwotwo´rco´w, ze szczego´lnym uwzgle˛dnieniem zmian nazewnictwa oraz przemian
organizacyjnych. W zakon´czeniu autor sformułował warunki, jakie musi spełniac´
opracowanie dziejo´w instytucji jako archiwotwo´rcy: powinno ono okres´lac´ warunki
polityczne i społeczno-gospodarcze, w jakich dana instytucja powstała i działała oraz
254
PRZEGLA˛D CZASOPISM
ustalic´ jej powia˛zania z innymi instytucjami, a takz˙e informowac´ o okolicznos´ciach
powstania i zakon´czenia działalnos´ci oraz strukturze wewne˛trznej danej instytucji.
Pro´be˛ wypełnienia luki w opracowaniu dziejo´w organo´w władzy w Chorwacji stanowi
druk kilkunastu artykuło´w pos´wie˛conych tej problematyce, z kto´rych najciekawszy dla
ˇ e b o t a r e v a, nosi tytuł: Materiały do badan´ systemu zarza˛du
archiwisto´w, Andreja C
pułko´w pogranicznych (1746–1873) ze szczego´lnym uwzgle˛dnieniem pułku pogranicznego
nr 3 w Ogulinie (s. 195–212). Geneza pułko´w pogranicznych sie˛ga pierwszej połowy XVII
w., kiedy to na terenach granicza˛cych z Imperium Osman´skim zacze˛to osiedlac´ zbiego´w
z pan´stwa tureckiego. W połowie XVIII w. Pogranicze Wojskowe było odre˛bna˛ cze˛s´cia˛
monarchii habsburskiej. ,,Pogranicznicy’’ byli zarazem z˙ołnierzami i rolnikami. Pułk
(Grenz-Regiment) był jednoczes´nie formacja˛ wojskowa˛ i jednostka˛ administracyjna˛.
Spos´ro´d archiwalio´w wytworzonych przez wszystkie pułki, archiwalia wytworzone przez
pułk w Ogulinie sa˛ stosunkowo najlepiej zachowane. Materiały wytworzone lub dotycza˛ce
pułku w Ogulinie sa˛ rozproszone; jednak dla badaczy jest najwaz˙niejszy zespo´ł Pułku
pogranicznego w Ogulinie. W zespole tym spotyka sie˛ pie˛c´ podstawowych serii akt
(szkolnictwo, administracja, finanse, budownictwo, sprawy ,,cywilne’’, w tym sa˛downictwo). Kaz˙da z nich była oznaczona inna˛ litera˛ alfabetu, a w obre˛bie serii narastały
chronologicznie. Sporza˛dzono ro´wniez˙ repertoria, w kto´rych systematyzowano akta
według ich zawartos´ci. Interesuja˛ce dla poznania systemu kancelaryjnego sa˛ tzw. ksie˛gi
registratury, obejmuja˛ce 60 ro´z˙nych typo´w akt. Osobna˛ grupe˛ tworza˛ katastry. Te
interesuja˛ce archiwalia sa˛ nadal mało poznane i trudno doste˛pne.
dziale ,,Komunikaty’’ Ivo F i c o v i c´ przedstawia zniszczenia, jakie poniosły archiwa
i archiwalia chorwackie w trakcie wojny jesienia˛ 1991 i zima˛ 1992 r. (s. 213–232).
Jedynie cztery spos´ro´d trzynastu chorwackich archiwo´w nie odczuły działan´ wojennych.
Najwie˛ksze straty poniosły archiwa w Osijeku, Dubrowniku i Karlovacu (to ostatnie było
jedynym archiwum wzniesionym zgodnie ze wspo´łczesnymi standardami budownictwa
gmacho´w archiwalnych). W Dubrowniku bombardowano Pałac Sponza, stanowia˛cy
dobro kultury ogo´lnos´wiatowej, kto´ry w swoich dziejach nigdy nie był atakowany
zbrojnie, a staro´wka dubrownicka była bombardowana przez dziesie˛c´ godzin. W Pałacu
Sponza znajduje sie˛ archiwum Republiki Dubrownickiej, zawieraja˛ce akta od XIII do
XIX w. Takim stopniem zachowania i kompletnos´ci akt, jak to archiwum, nie legitymuje
sie˛ z˙adne z archiwo´w europejskich. Na szcze˛s´cie, archiwalia nie uległy zniszczeniu.
W Zadarze powaz˙niej została zniszczona Biblioteka Naukowa. Najwie˛ksza˛ strate˛ w zasobie stanowi spalenie katastro´w gminy Drniš z lat 1825–1928. Akta te przechowywane
były poza archiwum. Poniewaz˙ agresor nie przestrzegał Konwencji Haskiej i atakował
dobra kultury, archiwis´ci podje˛li akcje˛ ewakuowania archiwalio´w. W trakcie jednej
z takich ewakuacji eksplodował granat w odległos´ci 5 m od cie˛z˙aro´wki, na kto´ra˛
przeładowywano akta. Wie˛kszos´c´ akt jest zmikrofilmowana, a słuz˙ba archiwalna
udoste˛pniła swoje pracownie fotograficzne innym placo´wkom kultury, kto´rych zbiory
powinny byc´ zmikrofilmowane. W pocza˛tkach wrzes´nia 1991 r. Archiwum Chorwacji
zwro´ciło sie˛ z apelem o ochrone˛ dziedzictwa archiwalnego Chorwacji zaro´wno do
Sekretarza Generalnego UNESCO, jak i do Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w. Niestety,
UNESCO nie podje˛ło z˙adnych kroko´w; natomiast MRA czynnie zaangaz˙owała sie˛
w dzieło ochrony chorwackich archiwalio´w. 25 IX 1991 r. historycy i archiwis´ci
chorwaccy wystosowali apel o zaprzestanie działan´ zbrojnych, a Zwia˛zek Archiwisto´w
Chorwacji wysta˛pił ze struktur Zwia˛zku Archiwisto´w Jugosławii. Podczas konferencji
PRZEGLA˛D CZASOPISM
255
w Maastricht na temat: Archiwa i Europa bez granic (paz´dziernik 1991 r.) przedstawiciele Chorwacji powiadomili zebranych tam archiwisto´w o zagroz˙eniu chorwackich
archiwalio´w. Juz˙ po oddaniu tekstu do druku został uszkodzony gmach archiwum
w Slavonskim Brodzie.
Martin M o d r u š a n przedstawił akcje˛ ratowania archiwalio´w z miejscowos´ci Pokupsko (s. 233–235).
W dziale ,,Recenzje i przegla˛dy’’ polskiego czytelnika moz˙e zainteresowac´ artykuł
recenzyjny Jože Ž o n t a r a, Podre˛czniki archiwistyki w je˛zykach słowian´skich
(s. 252–257), w kto´rych omo´wiono m. in. prace Bohdana Ryszewskiego, Czesława
Biernata oraz polska˛ synteze˛ nauki archiwalnej: Archiwistyke˛ autoro´w torun´skich: Haliny
Robo´tki, Bohdana Ryszewskiego i Andrzeja Tomczaka.
Piotr Bering (Poznan´)
´ CIELNE’’. ORGAN OS´ RODKA AR,,ARCHIWA. BIBLIOTEKI I MUZEA KOS
´ W, BIBLIOTEK I MUZEO´ W KOS´ CIELNYCH PRZY KATOLICKIM UNICHIWO
WERSYTECIE LUBELSKIM, t. 61, Lublin 1992; t. 62, 1993.
T o m 61 (1992) wydawnictwa poprzedzony słowami dedykacji skierowanej na re˛ce
załoz˙yciela czasopisma, ks. prof. Stanisława Librowskiego, z okazji opublikowania juz˙
60 tomo´w czasopisma, rozpoczyna artykuł wspomnieniowy ks. H. E. W y c z a w s k i e g o, Moje zainteresowania archiwoznawstwem i kontakty z czasopismem ,,Archiwa,
Biblioteki i Muzea Kos´cielne’’. Jest on pos´wie˛cony narodzinom pisma zamieszczaja˛cego
artykuły z zakresu archiwoznawstwa i bibliotekoznawstwa kos´cielnego. Przegla˛d dotychczas opublikowanych tomo´w wskazuje, z˙e spos´ro´d prezentowanej tematyki na pierwszym miejscu znajduje sie˛ archiwoznawstwo kos´cielne, potem bibliotekoznawstwo,
wreszcie muzealnictwo. Ponadto w pis´mie znajduja˛ swoje miejsce artykuły z dziedziny
organizacji i metodologii badan´ historycznych, monografie zbioro´w archiwalnych i bibliotecznych oraz muzealnych; inwentarze i katalogi archiwalne, biblioteczne i muzealne;
rozprawy z´ro´dłoznawcze, sprawozdania z kulturalnej działalnos´ci wybranych archiwo´w,
bibliotek i muzeo´w kos´cielnych; biografie zasłuz˙onych pracowniko´w wymienionych
instytucji, recenzje ksia˛z˙ek oraz publikacje z´ro´deł. Autor przypomina nie tylko profil
i charakter pisma, ale ro´wniez˙ własne, zamieszczane na jego łamach prace, do czego
skłaniała go funkcja kierownika Katedry Nowoz˙ytnej Historii Kos´cioła. Kon´czy artykuł
opiniami na temat obecnego funkcjonowania polskich kancelarii kos´cielnych oraz
problemo´w archiwo´w kos´cielnych, w zwia˛zku z napływem do nich akt wytwarzanych
w kancelariach kos´cielnych.
W dziale pos´wie˛conym z´ro´dłoznawstwu zostały zamieszczone dwa artykuły:
Pocza˛tki biskupstwa wolin´skiego w bulli papiez˙a Innocentego II z dnia 14 X 1140 r. oraz
Przekazy historyczne do dziejo´w religijno-politycznych w stosunkach polsko-niemieckich
epoki wczesnopiastowskiej. Pierwszy, opracowany przez G. L a b u d e˛, poprzedza wste˛p
przypominaja˛cy okolicznos´ci powstania zgromadzenia kanoniko´w regularnych wraz ze
skro´conym rysem ich loso´w w Polsce pocza˛wszy od 1163 r., kiedy przybyli do Polski
i osiedli w Miechowie, po rok 1819, kres istnienia w momencie przeprowadzania
sekularyzacji w Prusach. W tym momencie doszło do podziału do´br nalez˙a˛cych do
256
PRZEGLA˛D CZASOPISM
zakonu, w tym ro´wniez˙ biblioteki i archiwum. Spos´ro´d re˛kopiso´w zakonnych niewielu
udało sie˛ przetrwac´ działania wojenne. Zaliczaja˛ sie˛ do nich: oryginał statuto´w uchwalonych w 1675 r.; obrze˛dy obło´czyn i przyjmowanie do nowicjatu; teczka korespondencji
w sprawie poła˛czenia z joannitami; poszyt Constitutiones Generalis Capituli Miechoviensis. Declarationes supra Regulam S. Augustini. Methodus Institutionis Novitiorum.
Niekto´re z nich zostały opublikowane w tym miejscu jako doskonałe z´ro´dło do poznania
codziennego z˙ycia klasztornego.
Druga˛ pozycje˛ przygotowana˛ przez ks. J. S w a s t k a poprzedza zwie˛zła informacja
przybliz˙aja˛ca czytelnikowi typ z´ro´dła, jego ewolucje˛ wynikaja˛ca˛ z decyzji Soboru
Trydenckiego w zakresie reformy liturgicznej oraz podstawe˛ wydania z´ro´dła.
Obszerny i ro´z˙norodny jest dział pos´wie˛cony archiwoznawstwu. Rozpoczyna go H.
D. W o j t y s k a artykułem Jana Chrzciciela Albertrandiego kwerendy archiwalne we
Włoszech w latach 1777–1783. Autor, omawiaja˛c kwerende˛ Albertrandiego, przypomina
wczes´niejsze akcje w tej dziedzinie podejmowane za panowania Stefana Batorego
i Zygmunta III przez poprzedniko´w Albertrandiego. Jednoczes´nie przypomina o s´cisłych
zwia˛zkach pomie˛dzy kwerenda˛ a inicjatywa˛ Stanisława Augusta Poniatowskiego powierzenia Adamowi Naruszewiczowi napisania historii narodowej. Autor nie tylko charakteryzuje postac´ Jana Chrzciciela Albertrandiego, ale opisuje ro´wniez˙ droge˛, jaka˛ przebył
od kro´lewskiego lektora do reprezentanta i przedstawiciela Stanisława Augusta Poniatowskiego w archiwach zagranicznych, a takz˙e szczego´łowo ukazuje etapy jego dociekan´
badawczych w kolejnych archiwach włoskich.
Artykuł jest niezwykle cenny, zaro´wno dlatego, z˙e przypomina postac´ badacza,
wnikliwie odtwarza losy jego poszukiwan´ archiwalnych, ale ro´wniez˙ ze wzgle˛du na
informacje zawarte w przypisach odsyłaja˛cych zainteresowanych do konkretnych pozycji.
Zupełnie odmienny charakter posiada artykuł C. T a r a c h a, Biblioteki i archiwa
kos´cielne Toledo, poprzedzony kro´tkim rysem na temat historii miasta, co okazuje sie˛
byc´ niezbe˛dne dla tres´ci artykułu — wyjas´nia bowiem specyfike˛ archiwalio´w przechowywanych w rozmaitych os´rodkach. Przedmiotem uwagi autora stały sie˛ Biblioteka
Katedralna w Toledo, Archiwum Klasztoru s´w. Klemensa, Nuestra Señora de Asuncioni
oraz klasztor s´w. Anny w Consuerga. C. Taracha koncentruje sie˛ na historii instytucji, ich
zasobie, losach i warunkach przechowywania, a takz˙e pomocach archiwalnych i bibliotecznych, ułatwiaja˛cych korzystanie przez zainteresowane osoby. Artykuły tego typu sa˛
znakomitym przewodnikiem dla polskich badaczy. Daja˛ im bowiem niezbe˛dne informacje o specyfice materiało´w przechowywanych w archiwach kos´cielnych poza Polska˛, tym
bardziej z˙e przewodniki po tych archiwach w zasadzie nie nalez˙a˛ do łatwo doste˛pnych
w s´rodowisku s´wieckich historyko´w i archiwisto´w polskich.
Ro´wniez˙ waz˙ne miejsce pod tym wzgle˛dem nalez˙y przyznac´ artykułowi ks. Franciszka S t o p n i a k a, Przydatnos´c´ i formacje archiwo´w kos´cielnych do badan´ historycznych.
Jego autor przedstawia całos´c´ problemu w dwo´ch cze˛s´ciach: pierwszej — pos´wie˛conej
archiwom parafialnym i uwarunkowaniom, kto´re wywarły swoisty wpływ na ich
ukształtowanie sie˛; drugiej — ukazuja˛cej wpływ uwarunkowan´ epoki na formowanie sie˛
zasobu archiwo´w parafialnych na przykładzie archiwum parafii katedralnej w Lublinie.
Zagadnieniom gromadzenia dokumentacji z´ro´dłowej do badan´ nad dziejami kos´cioła
łacin´skiego na wschodnich ziemiach kresowych dawnej Polski pos´wie˛cił swo´j artykuł
ks. M. T. Z a h a j k i e w i c z. Przypomniał zaro´wno samo poje˛cie kreso´w, jak i specyfike˛
warunko´w z˙yciowych zamieszkuja˛cej je ludnos´ci oraz ich wkład w rozwo´j kultury całego
PRZEGLA˛D CZASOPISM
257
pan´stwa polskiego. W ramach swojego artykułu poruszył kilka punkto´w: aktualne
zainteresowanie dawnymi terenami i mieszkaja˛cymi tam Polakami, złoz˙onos´c´ dziejo´w
kos´cioła łacin´skiego na kresach — istnieja˛cego na skrzyz˙owaniu kultury wschodu
i zachodu, bazuja˛cego zdecydowanie na ludnos´ci polskiej, specyficzny charakter poruszanego przez siebie tematu, a takz˙e przedstawił aktualna˛ baze˛ z´ro´dłowa˛ oraz wspo´łczesne kierunki badan´ prowadzonych w tej dziedzinie. Tekst, opatrzony niezwykle obszernymi przypisami, stanowi pomoc i informacje˛ nie tylko dla historyko´w i archiwisto´w
kos´cioła, ale ro´wniez˙ s´rodowisk badaczy s´wieckich.
W ramach materiało´w historycznych w t o m i e 61 (1992) zostały zamieszczone dwie
pozycje: Schematyzmy diecezji opolskiej z lat 1947–1974, kto´re opracował bp J.
K o p i e c oraz artykuł J. Z b u d n i e w k a, Kontakty profesora Jakuba Sawickiego
z ojcem Polikarpem Sawickim w s´wietle odnalezionej korespondencji.
Pierwsza pozycja, opatrzona wste˛pem zawieraja˛cym informacje˛ na temat narodzin
schematyzmo´w, ich zawartos´ci, metody zapisu informacji, została pos´wie˛cona schematy´ la˛ska Opolskiego. Włas´ciwa˛ publikacje˛
zmom z lat 1947–1974, wybranym z terenu S
autor poprzedza wnikliwym przedstawieniem problemu: pos´wie˛ca sporo uwagi tradycyjnym schematyzmom w dawnej parafii wrocławskiej, przedstawia dzieje obecnej diecezji
opolskiej od 1945 r., a na ich tle schematyzmy opolskie. Zasadnicza˛ cze˛s´c´ pracy stanowi
wykaz zawartos´ci schematyzmo´w pochodza˛cych ze wszystkich instytucji i urze˛do´w
centralnych wraz ze spisem dekanato´w i tworza˛cych je parafii oraz pełnym składem
osobowym.
Druga pozycja pos´wie˛cona została kontaktom Jakuba Sawickiego (1899–1979),
jednego z najwybitniejszych polskich historyko´w prawa kos´cielnego, z Polikarpem
Sawickim, o. paulinem. Cenna˛ cecha˛ tej pracy sa˛ opublikowane listy J. Sawickiego jako
z´ro´dło historyczne.
W ramach działu pos´wie˛conego na opracowania zamieszczona została praca
M. D e˛ b o w s k i e j, Akcja społeczna w archidiecezji lwowskiej za rza˛do´w arcybiskupa
Jo´zefa Bilczewskiego (1901–1923).
T o m 6 2 (1993) zawiera materiały w kilku działach: ,,Organizacja i metodyka nauk
historycznych’’, ,,Archiwoznawstwo’’, ,,Z z˙ycia archiwo´w, bibliotek i muzeo´w’’, ,,Publikacja z´ro´deł’’, ,,Blok artykuło´w bibliotecznych’’, ,,Inwentarze i katalogi zbioro´w’’,
,,Muzealnictwo’’, ,,Informacje i recenzje’’. Przedstawiaja˛ one biez˙a˛ce problemy archiwo´w, bibliotek i muzeo´w kos´cielnych, omawiaja˛c jednoczes´nie wyniki prac naukowych prowadzonych w tym s´rodowisku. Stałymi elementami kaz˙dego niemal tomu sa˛
publikowane z´ro´dła oraz katalogi lub inwentarze biblioteczne. Niniejszy tom obejmuje
dwa z´ro´dła: Relacje˛ o stanie diecezji kijowskiej biskupa Kaspra Kazimierza Cieciszowskiego z roku 1793, kto´ra˛ wydał ks. B. K u m o r, oraz Obrze˛dy błogosławienia chorych
według potrydenckich rytuało´w polskich (1631–1964), wyd. ks. Z. W i t. Oba teksty
zostały przygotowane i wydane zgodnie z wymogami zasad edytorstwa.
Relacja z 1793 r. jest wartos´ciowym dokumentem historycznym, sporza˛dzonym
˙ ytomierzu, w kancelarii bpa K. K. Cieciszowskiego. Ma ona charakter brudnopisu,
wZ
z wieloma dopiskami, dodawanymi zapewne re˛ka˛ biskupa. Jest ostatnia˛ relacja˛ o stanie
diecezji, kto´ra po II rozbiorze Polski znalazła sie˛ poza granicami pan´stwa. Drugi tekst
jest doskonałym z´ro´dłem do badan´ nad z˙yciem liturgicznym na ziemiach Rzeczypospolitej. Wydawca skoncentrował sie˛ gło´wnie na błogosławien´stwach, udzielanych ludziom chorym fizycznie.
258
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Tradycyjne miejsce przeznaczone dla inwentarzy lub katalogo´w zajmuje Katalog
re˛kopiso´w Archiwum klasztoru oo. Reformato´w w Bieczu, opracowany przez L. N o w a k a i Z. P i e t r z y k a. Poprzedza go wste˛p, przybliz˙aja˛cy dzieje klasztoru oo. Reformato´w oraz archiwum klasztornego, a takz˙e metode˛ opracowania i opisania re˛kopiso´w.
Włas´ciwy katalog składa sie˛ z dwo´ch cze˛s´ci: A — opisuja˛cej dyplomy, B — pos´wie˛conej re˛kopisom.
Niezwykle cenna˛ pozycja˛ jest Informator o muzeach kos´cielnych w Polsce, oprac.
M. D e˛ b o w s k a, ks. J. G i e l, zawieraja˛cy w układzie alfabetycznym według miast
wykaz muzeo´w kos´cielnych z terenu całej Polski. Muzea zostały ukazane według
schematu: 1. adres, 2. personel, 3. historia, 4. charakterystyka zbioro´w, 5. pomieszczenie,
6. ekspozycja, 7. inwentaryzacja, 8. ksie˛gozbio´r, 9. publikacje o muzeum i zbiorach
udoste˛pniane dla zwiedzaja˛cych.
Ro´wnie interesuja˛cy jest dział pos´wie˛cony biez˙a˛cym problemom archiwo´w, bibliotek
i muzeo´w, obejmuja˛cy dwie pozycje: Projekt statutu i regulaminu archiwum diecezjalnego, oprac. J. G i e l, oraz cenny artykuł ks. R. N i r a, Archiwa, Biblioteki i Muzea
Polonii w Orchard Lake. Ks. Nir przypomina dzieje two´rco´w archiwo´w, przedstawia
organizacje˛ archiwum, a takz˙e charakteryzuje przechowywane w nim zbiory. Artykuł ten
jest szczego´lnie waz˙ny, ułatwia bowiem prace badaczom polskim.
Byłoby niezwykle cenne kontynuowanie tej inicjatywy w naste˛pnych numerach
wydawnictwa, w postaci przedstawiania kolejnych os´rodko´w kos´cielnych, pozostaja˛cych
poza granicami Polski, a przechowuja˛cych z´ro´dła zwia˛zane z pan´stwem polskim.
Szczego´lnie duz˙o miejsca pos´wie˛cono w t. 62 problematyce archiwalnej: porza˛dkowaniu i ewidencjonowaniu zasobu (A. T. P a w ł o w s k a, Zasady porza˛dkowania
i ewidencjonowania zasobu archiwalnego), dopływowi materiało´w (ks. K. L u t y n´ s k i,
Dopływ materiało´w archiwalnych z centralnych agend diecezji do archiwum diecezjalnego
oraz nabytki; ks. J. P a t e r, Dopływ materiało´w archiwalnych z placo´wek terenowych do
archiwum diecezjalnego), kształtowaniu zasobu (O. R. P r e j s OFM Cap., Kształtowanie
zasobu archiwalnego w zakonie me˛skim na przykładzie Archiwum Warszawskiej Prowincji
Kapucyno´w; K. T r e l a, Kształtowanie sie˛ zasobu archiwalnego w z˙en´skich zgromadzeniach zakonnych na przykładzie Sio´str Imienia Jezus. Oddziaływanie władzy zakonnej i rola
archiwum gło´wnego Zakonu w kształtowaniu zasobu archiwalnego domo´w i placo´wek
zgromadzenia; W. Z y s´ k o, Działania pan´stwowej słuz˙by archiwalnej w zakresie opieki
nad narastaja˛cym zasobem archiwalnym), opracowaniu map (A. T. P a w ł o w s k a,
Opracowanie map archiwalnych w archiwach kos´cielnych).
Artykuły te sa˛ niezwykle waz˙ne dla sprawnego funkcjonowania archiwum kos´cielnego. Sa˛ nie tylko publikacja˛ naukowa˛, ale przede wszystkim instrukcja˛ — pomoca˛ dla
archiwisto´w spotykaja˛cych sie˛ z ro´z˙nymi problemami w praktyce zawodowej.
Violetta Urbaniak (Warszawa)
,,THE INDIAN ARCHIVES’’. NATIONAL ARCHIVES OF INDIA, t. 41, New
Delhi 1992, nr 1.
N u m e r 1 (1992). Wydawany dota˛d przewaz˙nie w je˛zyku angielskim, dwa razy
w roku, organ Archiwum Narodowego Indii obecnie kaz˙dy artykuł drukuje w je˛zyku
PRZEGLA˛D CZASOPISM
259
angielskim i hindi; niekto´re drobne informacje pojawiaja˛ sie˛ w jednym z tych je˛zyko´w.
Numer otwiera artykuł Edwarda C. M o u l t o n a, The contributions of Allan O. Hume to
scientific advancement of Indian ornithology (Wkład A. O. Humé a w rozwo´j indyjskiej
naukowej ornitologii, s. 1–23). Allan O. Hume (1829–1912) był długoletnim urze˛dnikiem
administracyjnym i politykiem, w 1885 r. został federalnym sekretarzem Hinduskiego
Kongresu Narodowego. W roku 1894, po przejs´ciu na emeryture˛, Hume opus´cił Indie
i zamieszkał w Anglii. Jak dowodzi autor, prawdziwa˛ miłos´cia˛ Humé a nie była polityka,
lecz ornitologia i w tej dziedzinie miał on ogromne zasługi.
Pramod M e h r a, Llewellyn Smith Committee Report: genesis of one subject file
system on India (Raport Komitetu Llewellyn Smitha: geneza rzeczowego systemu
kancelaryjnego w Indiach, s. 24–29) przedstawia przebieg reformy kancelaryjnej w centralnych urze˛dach w Indiach, zapocza˛tkowanej w połowie lat dwudziestych. W dziale
sprawozdan´ redakcja publikuje sprawozdanie z 54 sesji Komisji do Spraw Materiało´w
Archiwalnych w Indiach, obraduja˛cej w dniach 20–21 VI 1992 r. Omawiano przede
wszystkim wyniki pracy Archiwum Narodowego w latach 1989–1992. W kuluarach
zorganizowano wystawe˛ ,,Archiwa i urbanizacja’’, na kto´rej eksponowano dokumenty
z archiwo´w pan´stwowych i ze zbioro´w prywatnych, uzupełnione o wspo´łczesne fotografie. W wyniku dyskusji postanowiono dopus´cic´ do obiegu publicznego wiele zastrzez˙onych dota˛d akt, zliberalizowac´ doste˛p do materiało´w kartograficznych; podkres´lono tez˙ koniecznos´c´ rozwijania nowoczesnego budownictwa archiwalnego. Zebranym przedstawiono informacje o akcesji nowych materiało´w archiwalnych i kserokopii dokumento´w z zagranicy. Omawiano takz˙e problemy istnieja˛cej przy Archiwum
Narodowym Szkoły Archiwalnej. Szkoła ta prowadzi nauke˛ przez jeden rok, po czym jej
absolwenci uzyskuja˛ ceniony dyplom. Ponadto organizuje sie˛ tutaj os´miotygodniowe
kursy w dziedzinie administracji archiwalnej, reprografii, konserwacji; planowane jest
zorganizowanie czterotygodniowego kursu zarza˛dzania archiwaliami. Archiwum Narodowe m. in. gromadzi odpisy dokumento´w przeznaczonych do wielotomowego wydawnictwa z´ro´dłowego pt. W kierunku wolnos´ci (pos´wie˛conego walce o niepodległos´c´ Indii
w latach 1938–1947). Bardzo dobre wyniki uzyskało Laboratorium Konserwacji Archiwalio´w (Oddział Archiwum Narodowego), wynaleziono bowiem specjalna˛ mase˛ do
wypełniania ubytko´w w sko´rzanych oprawach ksia˛g; prowadzi sie˛ badania nad s´rodkami
do zwalczania insekto´w w archiwach. W ostatnim okresie opublikowano liczne wydawnictwa jednorazowe i seryjne, m. in. rejestr prywatnych archiwo´w, biuletyn z tezami
i streszczeniami prac naukowych, kolejny tom z´ro´deł do dziejo´w Azji, katalog piecze˛ci,
wreszcie poradnik dla archiwo´w i bibliotek o zwalczaniu termito´w.
Na naste˛pnych stronach opublikowano kro´tkie informacje o akcesji materiało´w
archiwalnych w 13 archiwach stanowych. Dalej omawiane sa˛ waz˙niejsze wydarzenia
z z˙ycia archiwo´w zagranicznych. Tutaj tez˙ zamieszczono notatke˛ o wizycie archiwisto´w
rosyjskich, białoruskich i ukrain´skich w Archiwum Narodowym USA w roku 1992,
w trakcie kto´rej powołano do z˙ycia Rosyjsko-Amerykan´ska˛ Archiwalna˛ Słuz˙be˛ Genealogiczna˛.
Wydawnictwo zamyka dział recenzji, spis autoro´w artykuło´w i spis publikacji
Archiwum Narodowego przeznaczonych do sprzedaz˙y.
Edward Kołodziej (Warszawa)
260
PRZEGLA˛D CZASOPISM
,,JOURNAL OF THE SOCIETY OF ARCHIVISTS’’, t. 15, London 1994, nr 1–2.
N u m e r 1 (1994). Caroline S a m p s o n, When is an archivist not an archivist? (s.
3–5) poruszyła sprawe˛ zatrudnienia w archiwach oso´b odpowiednio przygotowanych do
wykonywania zawodu. Archiwa ogłaszaja˛ce zapotrzebowanie na nowego pracownika
w zasadzie z˙a˛daja˛, aby miał on wykształcenie historyczne. W zalez˙nos´ci od tego, czy
podejmuje prace˛ w archiwum hrabstwa, przedsie˛biorstwa czy uczelni, ro´z˙nicuja˛ sie˛
wymagane od archiwisty umieje˛tnos´ci. Dlatego kaz˙dy z nich musi uczestniczyc´ w kilku
kursach dokształcaja˛cych w jednym z czterech uniwersyteto´w lub na kursach organizowanych przez Stowarzyszenie Archiwisto´w.
Z kolei Nigel Y a t e s, Slaughtering Some Sacred Cows? The archival challenge of
local government re-organisation (s. 9–16) podja˛ł temat wpływu reorganizacji zarza˛do´w
administracyjnych hrabstw na uregulowanie takz˙e zagadnien´ archiwalnych. Artykuł
dotyczy sytuacji w Szkocji i Walii. Moz˙liwos´ci rozwia˛zania problemu maja˛ kilka
warianto´w: 1. jeden zarza˛d ma swoja˛ słuz˙be˛ archiwalna˛; 2. dwa lub kilka zarza˛do´w maja˛
wspo´lne archiwum; 3. słuz˙ba archiwalna oparta jest na archiwum uniwersyteckim oraz
4. archiwum moz˙e byc´ prowadzone przez firme˛ na podstawie umowy. Sprawa˛ decyduja˛ca˛
o przyje˛ciu jednego z rozwia˛zan´ sa˛ posiadane przez zarza˛d hrabstwa s´rodki finansowe.
David B a y n e s - C o p e, Principles and Ethies in Archival Repair and Archival
Conservation, cz. 1: The priniciples of archival repair and of archival conservation (s.
17–26) zastanawia sie˛ nad odpowiedzialnos´cia˛ konserwatoro´w archiwalnych za stosowane przez nich s´rodki przy zabiegach zwia˛zanych z usuwaniem uszkodzen´ w archiwaliach.
Obowia˛zywac´ musza˛ naste˛puja˛ce zasady: 1. naprawianie dokumentu nie moz˙e usuna˛c´,
zmniejszyc´ lub zaciemnic´ jego wartos´ci z´ro´dłowej; 2. nie wolno stosowac´ takich s´rodko´w
i metod, kto´re uszkodziłyby lub osłabiły materiał, z kto´rego jest sporza˛dzony dokument;
3. sposo´b naprawy nie moz˙e utrudniac´ dalszych koniecznych zabiego´w konserwatorskich;
4. zabiegi konserwatorskie nie moga˛ w z˙aden sposo´b zmniejszyc´ estetycznego wygla˛du
archiwalio´w wizualnych i audiowizualnych oraz 5. kaz˙da metoda konserwacji musi byc´
odwracalna, czyli moga˛ byc´ usunie˛te zastosowane s´rodki i moz˙e byc´ zastosowany inny
zabieg.
W artykule wspo´łautorstwa Jennifer H o g a r t h i Gillian M a r t i n, Non-textual
Archive Materiał and Document Image Processing: results of a survey conducted in 1992
(s. 27–38) mowa jest o przekształceniu nietekstowych archiwalio´w przy pomocy skanowania na kopie o formacie cyfrowym w celu ich przechowywania i odszukiwania przy
pomocy systemu komputerowego. Proponuja˛ zastosowanie techniki DIP (document
image processing), czyli przekształcenia obrazu dokumentu. Słuz˙yc´ moga˛ do tego
dyskietki CD-ROM i WORM. Autorki przedstawiły dokładnie sposo´b poste˛powania.
Zała˛czyły kwestionariusz, przy pomocy kto´rego gromadziły informacje o nietekstowych
zasobach archiwalnych.
Christopher H i l t o n, Building Act Cases in the Greater London Record Office
Modern Records Section: an automated cataloguing programme omawia akta o architekturze, znajduja˛ce sie˛ w archiwum Wielkiego Londynu (s. 39–50). Obejmuja˛ one około
400 sto´p biez˙a˛cych. Dokonano selekcji tych materiało´w, na podstawie kryterio´w
omo´wionych przez autora.
Kolejny artykuł pio´ra Rhys G r i f f i t h i C. K. K i r t o n, Capital Transfer: moving
the Greater London Council archive (s. 51–57) pos´wie˛cony jest przeniesieniu archiwum
PRZEGLA˛D CZASOPISM
261
miejskiego Wielkiego Londynu. Archiwum to było przenoszone kilkakrotnie, ostatnio do
nowych pomieszczen´ w dzielnicy London Borough of Islington. Opisano problemy
zwia˛zane z przeprowadzka˛ i nowym pomieszczeniem.
Jeremy G o l d b e r g, Women in Later Medieval English Archives (s. 59–71) omo´wił
wzmianki o kobietach w aktach archiwo´w angielskich z okresu po´z´nego s´redniowiecza.
Wiadomos´ci te sa˛ zro´z˙nicowane: wie˛cej jest ich o przedstawicielkach arystokracji
i bogatszych mieszczan, niz˙ biednych, młodych i zame˛z˙nych. Wie˛cej tez˙ o płacach za
prace˛ i zwia˛zanych ze s´miercia˛, mniej o nauce, odpoczynku, wierzeniach i emocjach oraz
zaje˛ciach kuchennych i domowych.
Sheila F a i r b r a s s, Dry-mounting Tissues Used in Conservation: their nature and
detorioration characteristies (s. 73–81) zaje˛ła sie˛ stosowaniem na sucho tkanin w konserwacji przy naprawie miejscowych uszkodzen´ oraz laminowaniu pełnostronicowym.
Specjalnie wyro´z˙niono tkanine˛ produkowana˛ przez Trinity College w Dublinie (Irlandia),
a na tabeli uje˛to kilku innych producento´w. Omo´wiono tez˙ sposoby przeprowadzania
konserwacji.
M. W. S t j e g a n c e w z Moskwy, The Russian Society of Historians and Archivists:
a profile and objectives (s. 83–87) omo´wił zadania i cele załoz˙onego w 1990 r.
ogo´lnorosyjskiego Stowarzyszenia Historyko´w i Archiwisto´w. Wydaje ono od 1991 r.
,,Biuletyn Archiwisto´w’’.
Pozostała cze˛s´c´ omawianego tomu obejmuje kronike˛ angielskiego Stowarzyszenia
Archiwo´w, a w tym wspomnienia pos´miertne, informacje o działalnos´ci archiwo´w
i recenzje publikacji o tematyce archiwalnej. Wspomniec´ trzeba ksia˛z˙ke˛ Judith E l l i s,
Keeping Archives, Melbourne 1993 (ss. XVII i 491) oraz Christophera K i t c h i n g a,
Archive Buildings in the United Kingdom 1977–1992, London 1993 (ss. VIII i 144).
N u m e r 2 (1994). W tym tomie jako pierwszy Michael C o o k, wybitny specjalista
od komputeryzacji archiwo´w, w kro´tkim artykule Standards for archival description (s.
139) wypowiada sie˛ na temat standardu opisu archiwalnego. Ustosunkował sie˛ on do
krytycznego głosu archiwisty Edwina W e l c h a, kto´ry stwierdził, z˙e standardu opisu
uz˙ywaja˛ ci archiwis´ci, kto´rzy boja˛ sie˛ mys´lec´. Cook twierdzi, z˙e nie mys´la˛ ci, kto´rzy nie
stosuja˛ standardu, gdyz˙ polepsza on jakos´c´ pracy archiwalnej.
H. S. C o b b — prezes angielskiego Stowarzyszenia Archiwisto´w — w artykule
Politicians and Archives (s. 141–149) stwierdza, z˙e politycy z zasady mys´la˛ o najbliz˙szym
czasie i nie moz˙na sie˛ spodziewac´ zainteresowania z ich strony archiwami jako miejscami
przechowywania ,,pamie˛ci narodowej’’, gdyz˙ wola˛, aby naro´d miał kro´tka˛ pamie˛c´. Autor
dokonał przegla˛du stosunko´w polityko´w do archiwo´w w trzech ostatnich stuleciach.
Zdarzało sie˛, z˙e niekto´rzy politycy wykazywali zrozumienie dla archiwo´w, niemniej
istnieje koniecznos´c´ przypominania o sprawach archiwalnych kre˛gom politycznym.
David A. I r e d a l e i John R. B a r r e t, Partners in Care (s. 151–157) opisuje
partnerstwo w zakresie opieki nad archiwami, jakie ukształtowało sie˛ w archiwum
w Maray District Record Office. Chodzi o wspo´łprace˛ urze˛do´w, instytucji (bibliotek
i muzeo´w) oraz lokalnych osobistos´ci w roztaczaniu opieki nad archiwami.
Z kolei Adrian G l e w, Automating Audio-Visual Documentation in the Tate Gallery
Archive opisuje komputerowe opracowanie dokumentacji audiowizualnej w archiwum
sławnej Tate Gallery w Londynie. Archiwum zorganizowano tam w 1969 r. Omo´wiono
przygotowania do komputeryzacji oraz jej przebieg i program.
Anne T h i c k, ,,An experience not to be missed’’ — The Salvage of an Archive
262
PRZEGLA˛D CZASOPISM
(s. 173–179) omawia uratowanie duz˙ego archiwum adwokackiego, maja˛cego pocza˛tek
przed 200 laty.
W artykule Jamesa C o l l e t t - W h i t e i Kevina W a r d, Appraisal of Mental
Hospital Patient Case Files: the Bedfordshire Record Office experience (s. 181–186)
przedstawiono ocene˛ kart zdrowia w szpitalu dla psychicznie chorych. Podano zasady
oceny tych kart.
Artykuł W. R. S t e i t b e r g e r a, Records of Royal Banqueting Houses and Henry
VIII’s Timber Lodging, 1543–59 (s. 187–202) pos´wie˛cony jest kro´lewskim budowlom
bankietowym i budownictwu drewnianemu z połowy XVI w. Podano wiele informacji
o konstrukcji i wyposaz˙eniu tych obiekto´w.
Chris W o o d s, The Nature and Treatment of Wax and Shellac Seals (s. 203–214)
zaja˛ł sie˛ włas´ciwos´ciami i poste˛powaniem z piecze˛ciami woskowymi i lakowymi. Podał
cenne analizy graficzne i omo´wienia zwia˛zane z konserwacja˛ takich piecze˛ci.
P. L. G. B a t e r m a n i C. P. S m i t h, Unique, Zip-up Fumigation System (s.
215–217) przedstawili urza˛dzenie do zwalczania insekto´w przy pomocy dymu (gazu)
w plastykowych pojemnikach zamykanych na zamek błyskawiczny. Pojemnik taki jest
duz˙y, gdyz˙ pomies´ci 30 m3 akt.
Catharine B o n n e t t, New Zealand 1993 (s. 219–222) podzieliła sie˛ spostrzez˙eniami
zwia˛zanymi z pobytem w archiwach w Nowej Zelandii. Scharakteryzowała tamtejszy
klimat (zbyt wilgotny) i zagroz˙enia dla akt oraz metody profilaktyki w archiwach i innych
zbiorach dokumento´w. Jednym z zagroz˙en´ sa˛ tez˙ cze˛ste trze˛sienia ziemi. Archiwum
Narodowe znajduje sie˛ w Wellingtonie; załoz˙ono je w XIX w., gromadzi akta pocza˛wszy
od 1840 r.
Podobnie jak t. 1, ro´wniez˙ t. 2 obejmuje cze˛s´c´ kronikarska˛, w tym nekrologi i recenzje
publikacji ksia˛z˙kowych i czasopism. Na uwage˛ zasługuje recenzja ksia˛z˙ki T. K. Biksona
i E. J. Frinkinga, Preserving the Present: toward viable electronic records (s. 231)
o dokumentacji elektronicznej oraz praca wydana przez Stowarzyszenie Archiwisto´w,
Criteria for Software Evaluation. A Checklist for Archivists (s. 232) na temat programo´w
komputerowych, jak tez˙ Normana Hickina (Robina Edwardsa — wydawcy wznowienia)
pt. Bookworms. The Insect Pests of Books (s. 235) o owadach jako szkodnikach
ksia˛z˙kowych.
Stanisław Nawrocki (Poznan´)
´ STWOWE
,,KRAKOWSKI ROCZNIK ARCHIWALNY’’, ARCHIWUM PAN
W KRAKOWIE, t. 1, Krako´w 1995.
W 1993 r. — przy pełnym poparciu krakowskiego s´rodowiska historycznego
— Archiwum Pan´stwowe w Krakowie rozpocze˛ło przygotowywanie t. 1 swego organu
— ,,Krakowskiego Rocznika Archiwalnego’’. Opublikowany w 1995 r., stanowi pocza˛tek
kontynuacji dawnych, powaz˙nych tradycji wydawniczych krakowskich archiwo´w.
Niniejszy numer otwarty jest przez kro´tkie wprowadzenie redaktora naczelnego, dyrektora archiwum, dra Sławomira Radonia. Omawia on cele podje˛tej publikacji i jej obecnie
proponowany układ, kto´ry tworza˛ naste˛puja˛ce działy: artykuły, materiały z´ro´dłowe,
PRZEGLA˛D CZASOPISM
263
artykuły recenzyjne oraz kronika archiwalna. Redakcja przewiduje, z˙e cennym i wielce
interesuja˛cym działem okaz˙a˛ sie˛ publikacje materiało´w z´ro´dłowych. Ponadto dyrektor
Radon´ wyraz˙a nadzieje˛, z˙e w nowym roczniku be˛da˛ zamieszczac´ swe prace nie tylko
pracownicy krakowskiego Archiwum Pan´stwowego, ale zyska on ro´wniez˙ autoro´w
z archiwo´w innych instytucji, np. Uniwersytetu Jagiellon´skiego, PAN i PAU.
Na obszerny dział ,,Artykuło´w’’ składa sie˛ dziesie˛c´ pozycji. Wacław K o l a k (s.
13–19) podja˛ł sie˛ przedstawienia intelektualnych zainteresowan´ ogo´łu krakowskiego
mieszczan´stwa w XVI w. w oparciu o inwentarze i testamenty, zawarte w aktach
miejskich. Nie sztuka˛ byłoby to uczynic´ dla patrycjuszy i znanych osobistos´ci z z˙ycia
miasta. Autorowi chodzi jednak o pokazanie wpływu kultury renesansowej na umysłowos´c´ krakowskiego mieszczan´stwa. Odbiciem tego wpływu sa˛ m. in. oprawy i szata
graficzna ksia˛g wo´jtowskich, radzieckich i ławniczych, w kto´rych znajduja˛ sie˛ inwentarze
i testamenty mieszczan miasta Krakowa, Kazimierza i Stradomia oraz Kleparza.
Zofia R a˛ c z k a (s. 20–27) dokonała charakterystyki archiwalnej i kancelaryjnej
spus´cizny aktowej miasta Jordanowa z okresu od XVI do XIX w. Lokowane w 1564 r.
przez wojewode˛ krakowskiego Wawrzyn´ca Spytka Jordana miasto, w przekonaniu swego
załoz˙yciela, miało spełniac´ w jego dobrach role˛ os´rodka handlowego. Prawie jednoczes´nie w ordynacji dla Jordanowa znalazł sie˛ uste˛p stanowia˛cy instrukcje˛ o prowadzeniu
w mies´cie archiwum. Niestety, do dnia dzisiejszego zachowała sie˛ jedynie cze˛s´c´ tej
dokumentacji w postaci niewielu ksia˛g i dokumento´w luz´nych.
Na podstawie zachowanych materiało´w archiwalnych Kamila F o l l p r e c h t
´ lemienia w latach
(s. 28–38) omawia działalnos´c´ urze˛do´w dominialnych do´br Suchej i S
1799–1855. Przez dwa stulecia dobra te nalez˙ały do rodziny Wielopolskich, zas´ w latach
czterdziestych XIX w. nabył je hr. Aleksander Branicki. Na ziemiach wła˛czonych po
pierwszym rozbiorze do Austrii wprowadzono austriackie prawo i administracje˛. Jako
urze˛dy administracyjne najniz˙szego szczebla, dominia ła˛czyły dawna˛ władze˛ szlachcica
z uprawnieniami organu władzy pan´stwowej, działaja˛c do czasu reorganizacji władz
lokalnych w 1855 r. Ws´ro´d wielu obowia˛zko´w dominio´w wystarczy wymienic´ choc´by
prowadzenie ksie˛gi ludnos´ci i rejestracje˛ wszelkich rucho´w ludnos´ciowych, pobo´r rekruta
do słuz˙by wojskowej, prowadzenie ksia˛g gruntowych, spraw spadkowych, opieke˛ nad
szkołami, szpitalami, organizacje˛ słuz˙by ogniowej i policji miejscowej, wreszcie wymiar
sprawiedliwos´ci. Sprawy sa˛dowe uja˛ł w swe re˛ce justycjariusz (se˛dzia), zas´ sprawy
skarbowe i policyjne powierzono mandatariuszowi. Urze˛dniko´w tych opłacał i mo´gł
zwolnic´ włas´ciciel do´br. Obecnie AP w Krakowie przechowuje zespo´ł Archiwum
´ lemieniu 1799–1855, licza˛cy 207 j. a., co stanowi
urze˛do´w dominialnych w Suchej i S
znana˛ obecnie cze˛s´c´ wytworzonych przez te dominia akt.
Jadwiga S z y p o s z (s. 36–45) w sposo´b zwie˛zły i przejrzysty uje˛ła historie˛
działalnos´ci kancelarii urze˛do´w i instytucji w Galicji od 1772 r. do 1918 r. Na kon´cu
XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w. urze˛dy pan´stwowej administracji ogo´lnej,
specjalnej i policji wyz˙szego oraz s´redniego szczebla posługiwały sie˛ kancelaryjnym
systemem dziennikowym z rzeczowym układem akt w registraturze. Poniewaz˙ system ten
był skomplikowany, od 1837 r. magistraty zacze˛ły przechodzic´ na układ chronologicznonumerowy. Natomiast urze˛dom pan´stwowym zezwolono na to po 1855 r. Stosowały go
tez˙ starostwa. W drugiej połowie XIX w. i na pocza˛tku XX w. układ rzeczowy był juz˙
rzadko uz˙ywany.
Przejmowanie przez AP w Krakowie i gromadzenie w nim akt galicyjskiego katastru
264
PRZEGLA˛D CZASOPISM
gruntowego z połowy XIX w. od pocza˛tku tej działalnos´ci, tzn. od 1867 r., okazało sie˛
trudne i skomplikowane. Przeszkody pie˛trzyły sie˛ gło´wnie za sprawa˛ przechowuja˛cych je
od 1953 r. powiatowych biur geodezji i urza˛dzen´ (potem tereno´w) rolnych. Cała˛ te˛
działalnos´c´, krok po kroku oraz metode˛ porza˛dkowania przeje˛tego katastru galicyjskiego
przez krakowskie archiwum przedstawiła Jadwiga S t o k s i k (s. 45–57).
Dalsze dwa artykuły pos´wie˛cone sa˛ problematyce z˙ydowskiej. Bogusława C z a j e c k a (s. 58–67) pos´wie˛ciła uwage˛ osobie profesora dra Mojz˙esza Schorra (1874–1942),
wiceprezydenta Wielkiej Loz˙y dla stowarzyszen´ zakonu B ´nei B ´rith (,,Syno´w Przymierza’’) w Rzeczypospolitej. Był on rabinem, wybitnym uczonym, członkiem-korespondentem PAU w Krakowie i senatorem Rzeczypospolitej Polskiej. Przechowywana w AP
w Krakowie korespondencja z lat 1892–1938 nas´wietla jego postac´ jako aktywnego
działacza społecznego, udzielaja˛cego rady i pomocy wielu członkom z˙ydowskiej społecznos´ci z ro´z˙nych krajo´w, m. in. Niemiec i ZSRR.
Z kolei Elz˙bieta O s t r o w s k a (s. 68–79) szczego´łowo omo´wiła działalnos´c´ Komisa˙ ydowskiej w Krakowie w latach 1946–1947.
riatu Wojewo´dzkiego do Spraw Ludnos´ci Z
Komisariat ten powstał dla uregulowania spraw przebywaja˛cych w paz´dzierniku 1946 r.
˙ ydo´w. Przeja˛ł nad nimi wszechstronna˛ opieke˛,
w wojewo´dztwie krakowskim 7 tys. Z
udzielaja˛c im pomocy materialnej, organizuja˛c miejsca pracy, zapewniaja˛c mieszkania,
opieke˛ medyczna˛, szkolnictwo itp. Autorka podkres´la wielkie zasługi Jana Kowalczyka,
jako komisarza wojewo´dzkiego dla spraw produktywizacji ludnos´ci z˙ydowskiej w Krakowie.
Alojzy B a r o n (s. 80–91) przedstawił ro´z˙ne formy pomocy udzielanej ludnos´ci
Warszawy, ewakuowanej po kle˛sce Powstania Warszawskiego do Generalnego Gubernatorstwa. Zapewnieniem przesiedlonej ludnos´ci podstawowych warunko´w do z˙ycia
zaje˛ła sie˛ Rada Gło´wna Opiekun´cza, podległe jej polskie komitety opiekun´cze i PCK. Po
wyzwoleniu obowia˛zki te przeja˛ł specjalny referat pomocy ludnos´ci Warszawy. Ogo´łem
w Krakowie znalazło sie˛ około 35–40 tys. oso´b.
Elz˙bieta C e g l a r s k a (s. 92–101) podje˛ła temat z historii kultury, w oparciu o akta
Teatru Rapsodycznego w Krakowie rekonstruuja˛c jego dzieje oraz okres´laja˛c artystyczny
profil. Teatr Rapsodyczny powstał w sierpniu 1941 r., z inicjatywy grupy młodych,
utalentowanych ludzi, kierowanych przez poloniste˛ i teatrologa Mieczysława Kotlarczyka. Punktem wyjs´cia koncepcji artystycznej działalnos´ci teatru było wyeksponowanie
słowa jako najwaz˙niejszego elementu sztuki teatralnej. Teatr istniał do 1953 r., a reaktywowany w 1956 r., działał ostatecznie do 1967 r. Na zachowane akta w liczbie 234 j.a.
składaja˛ sie˛ materiały zwia˛zane z merytoryczna˛ działalnos´cia˛ teatru: repertuary, teksty
sztuk, zaproszenia, afisze; akta organizacyjne, finansowo-ksie˛gowe i personalne pracowniko´w do 1967 r.
W marcu 1990 r. AP w Krakowie przeje˛ło akta z Archiwum Komitetu Krakowskiego
PZPR. Wiesław F i l i p c z y k (s. 102–109) omawia historie˛ i organizacje˛ tego archiwum
przez pryzmat normatywo´w kształtuja˛cych działalnos´c´ archiwo´w Komiteto´w Wojewo´dzkich PZPR oraz pokazuje role˛ archiwum w strukturze organizacyjnej komitetu.
Na dział ,,Materiało´w z´ro´dłowych’’ składaja˛ sie˛ trzy pozycje. W pierwszej Wacław
U r b a n (s. 113–116) opublikował dwa inwentarze mieszczan krakowskich, kupco´w:
˙ yda Czecha z 1530 r. oraz Jana Kunca z 1545 r. W obu wymieniono nazwy
Abrahama Z
kilku typowo kozackich przedmioto´w, s´wiadcza˛cych o obecnos´ci w pierwszej połowie
XVI w. ws´ro´d krakowskiego mieszczan´stwa — ida˛cej ze Lwowa — mody kozackiej.
PRZEGLA˛D CZASOPISM
265
Publikacja˛ trzech dokumento´w nalez˙a˛cych do zasobu byłego Archiwum Krakowskiego Komitetu PZPR Bogdan S a t a l e c k i (s. 117–125) zilustrował akcje˛ AK na
wie˛zienie w Zamku Lubomirskich w Rzeszowie, przeprowadzona˛ noca˛ z 7/8 X 1944 r.
Akcja, kierowana przez kpt. Łukasza Ciepielin´skiego, miała na celu uwolnienie aresztowanych z˙ołnierzy Podokre˛gu AK Rzeszo´w oraz Okre˛gu AK Lwo´w. Niniejsza publikacja stanowi uzupełnienie ksia˛z˙ki Jana Łopuskiego Losy Armii Krajowej na Rzeszowszczyz´nie (sierpien´-grudzien´ 1944). Wspomnienia i dokumenty, Paryz˙ 1990, Editions
Spotkania.
Sławomir R a d o n´ (s. 126–141) opublikował pisma wybitnych historyko´w i archiwisto´w, w tym Mariana Friedberga, Władysława Semkowicza, Włodzimierza Budki i Witolda Suchodolskiego, skierowane na pocza˛tku 1947 r. do wojewody krakowskiego.
Wyraz˙aja˛ one opinie˛ uczonych na temat dra Ericha Randta, w latach 1939–1944
dyrektora archiwo´w Generalnej Guberni. Mimo zasadniczo realizowanej ogo´lnej polityki
władz niemieckich wobec polskich archiwalio´w, dr Randt wielokrotnie udzielał pomocy
i aprobował posunie˛cia polskich archiwisto´w, dbał o zabezpieczenie zasobu podległych
mu archiwo´w, wspomagał osoby represjonowane przez władze niemieckie.
W dziale ,,Artykuły recenzyjne i recenzje’’ zasygnalizowano publikacje˛ trzech wielce
poz˙ytecznych i interesuja˛cych pozycji. Aleksander L i t e w k a (s. 145–153) w obszerny
sposo´b omawia ksia˛z˙ke˛ Anieli Kiełbickiej Archiwa krakowskie na tle polskiej nauki
historycznej 1878–1951, ,,Biblioteka Krakowska’’, nr 130, Krako´w 1993. Prace˛ przedstawiaja˛ca˛ dzieje AP w Krakowie i Archiwum Akto´w Dawnych miasta Krakowa,
z poła˛czenia kto´rych w 1951 r. powstało Wojewo´dzkie Archiwum Pan´stwowe w Krakowie, autor artykułu nazywa pierwszym tomem historii.
Krystyna J e l o n e k - L i t e w k a (s. 153–154) podkres´la wage˛ opracowanego przez
Aniele˛ Kiełbicka˛ i Zbigniewa Wojasa zbioru Ksie˛gi przyje˛c´ do prawa miejskiego
w Krakowie 1507–1572. Libri iuris civilis Cracoviensis 1507–1572, Krako´w 1993.
Natomiast Sławomir R a d o n´ (s. 154–156) zrecenzowal publikacje˛ pio´ra ks. Romana
Darowskiego, obrazuja˛ca˛ historie˛ rodzinnej miejscowos´ci autora Szczepanowice nad
Dunajcem. Dzieje wsi, parafii katolickiej i gminy kalwin´skiej, Krako´w 1993 — recenzje˛
tej ksia˛z˙ki zamies´cił tez˙ ,,Archeion’’, t. 94, 1995.
W dziale ,,Kronika’’ zamieszczono m. in. sprawozdanie Aleksandra L i t e w k i
i Sławomira R a d o n i a (s. 159–165) z działalnos´ci AP w Krakowie za 1993 r. Na kon´cu
tomu wydawcy podali wykaz stosowanych skro´to´w, indeks nazwisk oraz zasady publikowania w ,,Krakowskim Roczniku Archiwalnym’’.
Anna Wajs (Warszawa)
,,OTIECZESTWIENNYJE ARCHIWY’’. NAUCZNO-TIEORIETICZESKIJ I NAU˙ URNAŁ GOSUDARSTWIENNOJ ARCHIWNOJ SŁUZ˙ BY
CZNO-PRAKTICZESKIJ Z
ROSSII, Moskwa 1994, nr 1–6.
N u m e r 1 (1994). Na dział ,,Artykuły i komunikaty’’ składaja˛ sie˛ trzy pozycje. W. A.
T a n o n i n przedstawia relacje mie˛dzy wspo´łczesnym społeczen´stwem informatycznym,
a nowymi metodami przechowywania tych wytworo´w jego działalnos´ci, jakimi sa˛
informacje zapisane na odpowiednich nos´nikach. Ewolucja ,,nos´niko´w zapisanych
266
PRZEGLA˛D CZASOPISM
maszynowo’’ (MN) przebiegała w cia˛gu kilku dziesie˛cioleci — od perfokart (PK) do
dysko´w optycznych (OD). Dla poro´wnania, na PK moz˙na zapisac´ kilka linijek tekstu, zas´
na OD mies´ci sie˛ około 500 tys. stron mps, czyli około 2 tys. j. a. (ksia˛g, poszyto´w,
dokumento´w dotycza˛cych danej sprawy). Wobec tego 2 mln takich jednostek, zdaniem
autora (s. 15), zapisanych na 3,5 tys. OD moz˙na ulokowac´ w niewielkim pomieszczeniu.
W Rosji jedna˛ z pierwszych instytucji, kto´re rozpocze˛ły przechowywanie danych
z wykorzystaniem MN było Centrum Danych Hydrometeorologicznych. Autor podkres´la
wielkie znaczenie dla badaczy tworzenia baz danych historycznych, w tym wielkich
banko´w. Do takich nalez˙y np. ,,Baza danych do historii społeczen´stwa radzieckiego’’,
zawieraja˛ca m. in. dane z ankiet przeprowadzonych w latach 1918–1922. Warto sobie
us´wiadomic´, z˙e banki danych dotycza˛cych ro´z˙nych dziedzin z˙ycia, jak ekonomia,
ekologia, demografia, problemy zasobo´w naturalnych, maja˛ coraz wie˛ksze znaczenie nie
tylko dla jednostki, rodziny, nawet pan´stwa czy zwia˛zku pan´stw, ale w odniesieniu do
całej naszej planety.
W. A. S a w i n i J. J. W i n o g r a d o w a poruszyli problemy wytworzonego ,,zasobu
specjalnego przechowywania’’ na podstawie badan´ nad takim zasobem w obecnym
Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum Wojenno-Historycznym, gromadzonym od lat dwudziestych XX w. do 1992 r., kiedy to wszystkie — tajne dotychczas — archiwalia
uzyskały status przechowywanych tak, jak inne materiały archiwalne. Autorzy niemal
krok po kroku s´ledza˛ kolejne etapy istnienia i rozwoju tajnego zasobu, najpierw
w Archiwum Wojenno-Historycznym, potem w Centralnym Pan´stwowym Archiwum
Wojenno-Historycznym, opieraja˛c sie˛ na pismach i rozporza˛dzeniach władz radzieckich,
dotycza˛cych tego zasobu. Od 1987 r. rozpocze˛to planowe odtajnianie dokumento´w. Do
dnia 1 I 1992 r. ujawniono prawie 20 tys. j. a. z 324 zespoło´w na ogo´lna˛ liczbe˛ ponad 43
tys. jednostek w 1987 r. W 1992 r. odbyły sie˛ trzy posiedzenia specjalnej komisji, maja˛ce
na celu okres´lenie stopnia tajnos´ci dokumento´w przechowywanych w Centralnym
Pan´stwowym Archiwum Wojenno-Historycznym. Na mocy zarza˛dzenia Rosyjskiego
Pan´stwowego Archiwum Wojenno-Historycznego z 7 IX 1992 r., dotycza˛cego odtajniania dokumento´w, zaso´b tajnych materiało´w przestał istniec´.
Na dział ,,Publikacje dokumento´w’’ składaja˛ sie˛ trzy pozycje. W pierwszej W. P.
P o p o w zagłe˛bia sie˛ w tematyke˛ scalania kołchozo´w w ZSRR w latach pie˛c´dziesia˛tych
i na pocza˛tku szes´c´dziesia˛tych. Miało ono stanowic´ — po kolektywizacji — drugi,
najwaz˙niejszy etap przeobraz˙en´ dawnych rosyjskich wsi. Autor pokusił sie˛ o skonstruowanie interesuja˛cych tabel obrazuja˛cych kilka zagadnien´: poro´wnanie obszaru
upraw rolnych, urodzajnos´ci z hektara i zbioro´w w latach: 1913, 1940 oraz 1949–1963,
zmiany liczebnos´ci i wzajemny stosunek liczbowy ludnos´ci miast i wsi w latach: 1913,
1926, 1940 oraz 1950–1964, wreszcie wielkos´c´ kołchozo´w mierzona liczba˛ ich mieszkan´co´w w latach 1940 oraz 1945–1963. W. Popow ponadto publikuje osiem dokumento´w
z lat 1950–1958, dotycza˛cych tej tematyki.
S. W. D r o k o w prezentuje szes´c´ dokumento´w z okresu 8 I – 21 IV 1920 r.,
przechowywanych w archiwum wydziału obwodu omskiego Ministerstwa Bezpieczen´stwa Federacji Rosyjskiej. Pierwsze cztery to protokoły przesłuchan´ Marii Leontiewny
Boczkariewej, kobiety-z˙ołnierza, jednej z tych, o kto´rych rzadko mo´wi historia; kolejne,
to zamknie˛cie s´ledztwa prowadzonego przez s´ledczego Wydziału Personalnego Rady
Rewolucyjnej 5 Armii i postanowienie komisji s´ledczej w sprawie przeciw Boczkariewej.
Maria Leontiewna Boczkariewa urodziła sie˛ w 1889 r. w rodzinie Frołkowych, w jednej
PRZEGLA˛D CZASOPISM
267
ze wsi gub. nowogrodzkiej. W listopadzie 1914 r., po pokonaniu wielu trudnos´ci, wsta˛piła
do wojska. Przybrała pseudonim Jaszka i do 1917 r. uczestniczyła w działaniach I wojny.
W 1917 r. w Piotrogrodzie zorganizowała pierwszy ochotniczy kobiecy batalion
walcza˛cy przeciw władzy radzieckiej. W 1918 r. odbyła podro´z˙e polityczne do USA
i Wielkiej Brytanii, jako przedstawicielka sił kontrrewolucyjnych. Po powrocie do kraju
przez Archangielsk, ponownie zaangaz˙owała sie˛ w działalnos´c´ agitacyjna˛ na rzecz
białogwardzisto´w oraz sformowała z˙en´ski oddział sanitarny. W kon´cu 1919 r. została
aresztowana, a po kilkumiesie˛cznym s´ledztwie rozstrzelana w maju 1920 r. Jeszcze
w 1919 r. w Nowym Jorku opublikowano jej wspomnienia w je˛zyku angielskim.
Boczkariewa˛ zrehabilitowano w 1992 r.
M. I. O d i n c o w przygotował do publikacji cztery dokumenty z lat 1930–1936,
znajduja˛ce sie˛ w Pan´stwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej. Dotycza˛ one okolicznos´ci
podro´z˙y do Moskwy wiosna˛ 1930 r. muftiego Rizajetdina Fachrietdinowa, tatarskiego
uczonego-encyklopedysty, wieloletniego przewodnicza˛cego Centralnego Urze˛du Duchownego Muzułmano´w Wewne˛trznej Rosji i Syberii. Celem tej podro´z˙y było zwro´cenie
uwagi władz na tragiczne połoz˙enie muzułman´skiego duchowien´stwa w Baszkirii
i innych regionach ZSRR, traktowanego jak ,,społecznie obcy element’’ (s. 67).
W dziale ,,Poszukiwania i odkrycia w archiwach’’ zamieszczono pozycje˛ o wstrza˛saja˛cej tematyce. J. W. D o j k o w odnalazł w Pan´stwowym Archiwum Obwodu Archangielskiego wiele dokumento´w mo´wia˛cych o działalnos´ci, a przede wszystkim precyzuja˛cych date˛ załoz˙enia łagru w miejscowos´ci Hołmogory, lez˙a˛cej 85 km od Archangielska, znanej jako strony rodzinne M. W. Łomonosowa, w kto´rej juz˙ w grudniu 1919 r.
istniał łagier dla wie˛z´nio´w politycznych.
Na łamach działu ,,Wymiana dos´wiadczen´’’, J. N. A m i a n t o w , W. S. N i e w o l i n a oraz Z. N. T i c h o n o w a wypowiadaja˛ sie˛ na temat przygotowania przewodniko´w
po zbiorach Rosyjskiego Centrum Przechowywania i Badan´ nad Dokumentami Historii
Najnowszej. Centrum to, spadkobierca Centralnego Archiwum Partyjnego, przechowuje
obecnie 551 zespoło´w i kolekcji, co stanowi 1,5 mln jednostek. Autorzy w wielkim
skro´cie omawiaja˛ zakres chronologiczny i tematyke˛ przeje˛tych archiwo´w byłej KPZR
oraz ro´z˙nych instytucji pan´stwowych i organizacji. S. N. R o m a n o w a informuje
o przygotowaniu do druku informatora Historia Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w dokumentach regionalnych archiwo´w Rosji, stanowia˛cego t. 1 serii Historia Rosyjskiej Cerkwi
Prawosławnej w dokumentach. Tom ten zawiera dane zebrane w 93 archiwach
pan´stwowych i ich filii w Federacji Rosyjskiej, obejmuja˛ce okres od XV w. do lat
pie˛c´dziesia˛tych XX w. W opracowanej na potrzeby niniejszego informatora bazie danych
umieszczono około 10 tys. zapisek. Przy tworzeniu bazy korzystano m. in. z ksia˛g
liturgicznych, ksia˛g metrykalnych, letopiso´w cerkiewnych, dokumentacji zwia˛zanej
z zawieraniem małz˙en´stw i ksia˛g spowiedzi.
W dziale ,,Archiwa za granica˛’’ T. S. K a b o c z k i n a i S. D. A k u l i n i c z e w a
charakteryzuja˛ prawne aspekty działalnos´ci federalnej słuz˙by archiwalnej w USA po
II wojnie s´wiatowej. Natomiast O. N. K o p y ł o w a i B. A. N u r a ł o w a daja˛
szczego´łowe sprawozdanie na temat funkcjonowania Archiwum Narodowego Kanady,
omawiaja˛ jego strukture˛ i organizacje˛ pracy, sposo´b przechowywania dokumento´w, pisza˛
o moz˙liwos´ci doste˛pu do archiwalio´w, korzystania z pracowni naukowej i wykonywaniu
usług reprograficznych.
W dziale ,,Informacja i kronika’’ sekretarz Białoruskiego Naukowo-Badawczego
268
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Centrum Dokumentacji i Archiwistyki relacjonuje przebieg i zakres obrad mie˛dzynarodowej konferencji na temat ,,Archiwoznawstwo, z´ro´dłoznawstwo i historiografia
Białorusi: stan obecny i perspektywy’’, kto´ra odbyła sie˛ w Min´sku dn. 1–2 XII 1993 r.
N u m e r 2 (1994). A. S. K i s i e l e w, naczelnik Moskiewskiego Miejskiego Zrzeszenia Archiwo´w, przedstawił stan moskiewskich archiwo´w w 1993 r. i zasygnalizował
problemy stoja˛ce przed nimi w przyszłos´ci. Waz˙nym przedsie˛wzie˛ciem okazała sie˛
reorganizacja moskiewskich archiwo´w w 1993 r., w wyniku kto´rej utworzono trzy nowe
archiwa, m. in. Centralne Archiwum Literatury i Sztuki Moskwy. Autor wyraz´nie
stwierdza, z˙e rozwo´j słuz˙by archiwalnej we wspo´łczesnych warunkach w duz˙ym stopniu
zalez˙y od poziomu jej finansowania. Wia˛z˙e sie˛ to bowiem z moz˙liwos´ciami rozszerzania
bazy informatycznej archiwo´w, zakupami nowego sprze˛tu komputerowego, drukarek,
kserokopiarek, wideokamer, czyli tego, co obecnie pozwala lepiej opracowac´ i zabezpieczac´ zaso´b archiwalny. Takimi włas´nie osia˛gnie˛ciami moga˛ sie˛ poszczycic´ moskiewskie archiwa. Stworzono np. siec´ złoz˙ona˛ z 48 komputero´w i superserwerem o pamie˛ci
2 GB. Zreszta˛, dalsza automatyzacja archiwo´w wysuwa sie˛ na jedna˛ z czołowych pozycji
w planowanej w przyszłos´ci działalnos´ci moskiewskich archiwo´w. Uznaje sie˛ wielkie
znaczenie pomocy socjalnej udzielanej archiwistom, jako dziedziny polityki finansowej
archiwo´w. W 1993 r. kaz˙da osoba zatrudniona w archiwach otrzymała pomoc materialna˛
w wysokos´ci dwo´ch miesie˛cznych pensji. Specjalne wsparcie okazano pracownikom
posiadaja˛cym dzieci w wieku szkolnym i studiuja˛ce. Nie zapomniano tez˙ o pracownikach
przebywaja˛cych na urlopach wychowawczych, emerytach i rencistach, udzielaja˛c im
kwartalnej pomocy. Osobny punkt stanowiło dofinansowywanie pracownikom dojazdo´w
do pracy i otwarcie stoło´wki.
W. D. B a n a s i u k i e w i c z omawia aspekt prawny mie˛dzynarodowego przemieszczania dokumento´w archiwalnych. Prawne zabezpieczenie takiego przemieszczania,
m.in. w celu poszerzenia narodowego zasobu archiwalnego o dokumenty rosyjskiego
pochodzenia, z tych czy innych powodo´w znajduja˛cych sie˛ za granica˛, wymaga
koniecznos´ci analizy prawa mie˛dzynarodowego, normuja˛cego stosunki mie˛dzy demokratycznymi pan´stwami, na podstawie kto´rego działa praktyka archiwalna (s. 6–7). Autor
kres´li historie˛ tego mie˛dzynarodowego prawa, od lat siedemdziesia˛tych kształtuja˛cego sie˛
pod skrzydłami UNESCO, obrazuja˛cego wzajemne relacje mie˛dzypan´stwowe dotycza˛ce
przynalez˙nos´ci pan´stwowej i rewindykacji archiwalio´w.
W artykule W. N. B a t a l i n a i G. J. M a ł y s z e w e j czytelnicy maja˛ okazje˛
zetkna˛c´ sie˛ z pewnymi aspektami opracowywania dokumentacji fotograficznej. Autorzy
podkres´laja˛ znaczenie tej dokumentacji, be˛da˛cej niekiedy w stanie bardziej niz˙ jakakolwiek inna jej forma uchwycic´ i uwiecznic´ wiele wydarzen´, szczego´ło´w i fakto´w z ro´z˙nych
dziedzin z˙ycia: polityki, kultury, stosunko´w społecznych. Jednoczes´nie dziela˛ sie˛ swymi
spostrzez˙eniami i koryguja˛ błe˛dy popełnione podczas opracowywania dokumentacji
fotograficznej w Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum Dokumentacji Filmowej i Fotograficznej, obejmuja˛cej okres od kon´ca XIX w. do pocza˛tko´w XX w.
Ł. W. B o r y s o w a dokonuje historiograficznej analizy podstawowych kierunko´w
badan´ z´ro´dłoznawczych nad dokumentacja˛ urze˛dowa˛ epoki radzieckiej; od lat dwudziestych do osiemdziesia˛tych. Na podje˛cie takiego tematu wpłyna˛ł zapewne fakt, iz˙
załamanie sie˛ działalnos´ci starej, biurokratycznej machiny i budowa nowego aparatu
pan´stwowego stanowia˛ jedna˛ z najwaz˙niejszych pozycji w organizacji efektywnego
systemu funkcjonowania aparatu pan´stwowego (s. 22).
PRZEGLA˛D CZASOPISM
269
Interesuja˛ca˛ pozycje˛ stanowi artykuł T. A. Ł o b a s z k o w e j, przybliz˙aja˛cy postac´
w. ks. Mikołaja Michajłowicza (1859–1919), historyka i edytora, postac´ na trwałe
zapisana˛ w dziejach rosyjskiej historiografii. W okresie porewolucyjnym osia˛gnie˛cia tego
wybitnego badacza dopiero teraz, w latach dziewie˛c´dziesia˛tych, ujrzały s´wiatło dzienne.
Ro´wnolegle do kariery wojskowej, wielki ksia˛z˙e˛ kontynuował zainteresowania historyczne, dotycza˛ce przede wszystkim jego rodu w XVIII i na pocza˛tku XIX w. Szczego´lnie
fascynowała go osoba cara Aleksandra I oraz jego otoczenie. Do bardziej znanych,
opublikowanych przez niego pozycji nalez˙a˛: Ksia˛z˙e˛ta Dołgoruki, towarzysze cara
Aleksandra I w pierwszych latach jego panowania (1901), Rosyjskie portrety XVIII
i XIX w. (1905), siedmiotomowe Stosunki dyplomatyczne Rosji i Francji w raportach
posło´w cesarzy Aleksandra i Napoleona 1808–1812 (1905) czy wreszcie gło´wna jego
praca Car Aleksander I (1912). W 1918 r. wielki ksia˛z˙e˛ został aresztowany, a na pocza˛tku
1919 r. rozstrzelany w twierdzy pietropawłowskiej.
,,Publikacje dokumento´w’’ zawieraja˛ interesuja˛ca˛ i bardzo obszerna˛ pozycje˛ autorstwa M. I. O d i n c o w a , w postaci edycji 23 dokumento´w oraz komentarza do nich,
dotycza˛cych postaci Siergieja Stragorodzkiego, patriarchy Moskwy i całej Rosji. Dokumenty te obejmuja˛ okres 1895–1944 r. i sa˛ przechowywane m. in. w Pan´stwowym
Archiwum Federacji Rosyjskiej, Centralnym Historycznym Archiwum Moskwy i Archiwum Patriarchatu Rosyjskiego. Składaja˛ sie˛ na nie listy, dokumenty i s´wiadectwa oso´b
wspo´łczesnych patriarsze, kto´ry faktycznie od kon´ca 1925 r., po s´mierci patriarchy
Tichona był głowa˛ rosyjskiej cerkwi prawosławnej, zas´ teoretycznie został obrany
patriarcha˛ Moskwy i całej Rosji dopiero we wrzes´niu 1943 r. Okazja˛ do dokonania tej
edycji jest 50 rocznica jego s´mierci. Warto zwro´cic´ uwage˛ na najwczes´niejszy dokument,
dyplom Sankt-Petersburskiej Akademii Duchownej z 22 XI 1895 r., przyznaja˛cy
Siergiejowi Stragorodzkiemu stopien´ magistra teologii.
W dziale ,,Przegla˛d dokumento´w archiwalnych’’ N. J. J e l i s i e j e w a, wykorzystuja˛c materiały przechowywane w Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum Wojskowym,
pokazuje wzajemne stosunki mie˛dzy oficerami Armii Czerwonej i Reichswehry w okresie
od kon´ca lat dwudziestych do dojs´cia w Niemczech Hitlera do władzy. Autorke˛ problem
ten zainteresował z punktu widzenia radzieckich oficero´w, składaja˛cych cze˛ste wizyty
w Niemczech i obserwuja˛cych m. in. w 1932 r. manewry armii niemieckiej.
A. W. J e ł p a t i e w s k i j przes´ledził i w skro´cie omo´wił, na podstawie dokumento´w
przechowywanych w Pan´stwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej, mało dotychczas
znane kontakty radziecko-kuban´skie w dwudziestoleciu mie˛dzywojennym.
,,Poszukiwania i odkrycia w archiwach’’ obejmuja˛ tekst przygotowany przez W. G.
B u c h e r t a. Autor, w oparciu o dokumenty z lat 1849–1865, pochodza˛ce z akt
Kancelarii gło´wnego archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, przechowywane
w Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum Akt Dawnych, uzupełnia i us´cis´la biografie˛
Aleksandra Nikołajewicza Afanasjewa, uczonego o s´wiatowej sławie, badacza rosyjskiego folkloru. Podobnego zadania, z wykorzystaniem materiało´w znajduja˛cych sie˛
w Archiwum Rosyjskiej Biblioteki Narodowej, w odniesieniu do postaci sławnego
mys´liciela, filozofa, historyka i publicysty Gieorgija Piotrowicza Fiedotowa, podje˛ła sie˛
G. W. M i c h e j e w a. Natomiast J. S z y m o n e k sygnalizuje obecnos´c´ w Pan´stwowym
Archiwum Obwodu Uljanowskiego archiwalio´w zwia˛zanych z rodzina˛ Kieren´skich,
zwłaszcza z ojcem urodzonego w Symbirsku premiera Rza˛du Tymczasowego Aleksandra
Fiodorowicza, Fiodorem Michajłowiczem Kieren´skim.
270
PRZEGLA˛D CZASOPISM
W dziale ,,Wymiana dos´wiadczen´’’ uwagami na temat wprowadzania zautomatyzowanej technologii archiwalnej w Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum Ekonomiki dzieli
sie˛ J. W. D i e r u s o w a . Wymienia funkcjonuja˛ce w archiwum bazy danych i podaje ich
wielkos´c´.
Dział ,,Archiwa za granica˛’’ zawiera zakon´czenie opublikowanego w nr 1 (1994)
sprawozdania O. N. K o p y ł o w e j i B. A. N u r a ł o w e j o Archiwum Narodowym
Kanady.
Warto zwro´cic´ uwage˛ na recenzje˛ ksia˛z˙ki W. P. Popowa Rosyjska wies´ po wojnie
(czerwiec 1945 — marzec 1953 r.), pio´ra I. M. W o ł k o w a. Praca ta obejmuje 60
nieznanych wczes´niej i nie publikowanych dokumento´w, przechowywanych w Pan´stwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej i Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum Ekonomiki, dotycza˛cych z˙ycia na wsi, pracy i wiejskich obyczajo´w w okresie przed reformami po
s´mierci Stalina.
N u m e r 3 (1994) otwiera publikacja dekretu prezydenta Federacji Rosyjskiej Borysa
Jelcyna z 17 III 1994 r., zatwierdzaja˛cego Regulamin zasobu archiwalnego Federacji
Rosyjskiej oraz Regulamin pan´stwowej słuz˙by archiwalnej Rosji. Naste˛pnie prof. R. G.
P i c h o j a wypowiada sie˛ na temat wyniko´w pracy instytucji działaja˛cych w ramach
pan´stwowej słuz˙by archiwalnej Rosji w 1993 r. i omawia ich zadania na rok naste˛pny.
Porusza ro´z˙ne aspekty tej pracy: wykorzystywanie i udoste˛pnianie dokumento´w archiwalnych, ich naukowe opracowanie, problemy przechowywania, stosunki mie˛dzy archiwami
ro´z˙nych pan´stw i wreszcie finansowanie archiwo´w. Na mocy dekretu prezydenta Rosji
dwa archiwa federalne: Rosyjskie Pan´stwowe Archiwum Akt Dawnych oraz Rosyjskie
Pan´stwowe Archiwum Historyczne w Sankt-Petersburgu zostały wła˛czone do grona
najcenniejszych obiekto´w spus´cizny kulturowej narodo´w Federacji Rosyjskiej. O wypowiedz´ na temat wpływu takiej decyzji na działalnos´c´ pierwszego z wymienionych
archiwo´w i planowanych w zwia˛zku z tym przedsie˛wzie˛ciach, poprosiła jego dyrektora
M. P. Łukiczewa, T. I. B o n d a r i e w a.
Dział ,,Artykuły i komunikaty’’ rozpoczyna artykuł A. F. M a k a r e w i c z a ,
w kto´rym autor — w oparciu o dokumenty z Archiwum Narodowego Republiki
Białoruskiej — podejmuje tematyke˛ walki ludnos´ci Białorusi z niemieckim okupantem,
w kto´rej nie brakowało ,,białych plam’’. Autor sygnalizuje obecnos´c´ materiało´w
obrazuja˛cych ruch partyzancki, walke˛ podziemna˛ i sabotaz˙owa˛ narodu białoruskiego, jak
ro´wniez˙ działalnos´c´ kolaboranto´w. Warto wiedziec´, o czym wspomina tez˙ autor
(s. 37), z˙e w Archiwum Narodowym istnieje unikatowa we Wspo´lnocie Niepodległych
Pan´stw, oryginalna kartoteka zawieraja˛ca dane o 350 tys., spos´ro´d oficjalnie podawanej
liczby 440 tys., członko´w wszelkich form ruchu partyzanckiego na Białorusi (imie˛,
nazwisko, rok urodzenia, narodowos´c´, przynalez˙nos´c´ partyjna, dane o oddziale wojskowym, stopien´ wojskowy, odniesione rany, adresy rodziny w czasie wojny itp.).
W dziale tym umieszczono tez˙ kro´tki, ale bardzo wymowny artykuł M. J.
A n d r o s o w e j, J. W. B o r o d k i n y oraz A. G. S i e r g i e j e w e j, w kto´rym autorki
skupiaja˛ sie˛ na problemach naukowego opracowania i ewidencji dokumento´w zawieraja˛cych tres´c´ artystyczna˛. Dziela˛ je na dwie zasadnicze grupy: 1. dokumenty, w kto´rych
informacja artystyczna (plastyczna) posiada samodzielne znaczenie, np. obrazy, miniatury, znaczki pocztowe; 2. dokumenty, w kto´rych owa tres´c´ wyste˛puje ła˛cznie z tekstem, np. dokumenty lub ksie˛gi z rysunkami, inicjałami, odciskami piecze˛ci. Wobec
dotychczasowego braku jednolitych norm opracowywania tej dokumentacji, autorki
PRZEGLA˛D CZASOPISM
271
staraja˛ sie˛ na wybranych przykładach, m. in. ze zbioro´w Rosyjskiego Pan´stwowego
Archiwum Akt Dawnych, zaproponowac´ pewne zasady jej klasyfikacji, opracowania
i ewidencji.
S. F. F a i z o w ukazał interesuja˛cy aspekt stosunko´w Rusi, a potem Rosji, ze Złota˛
Orda˛. Zmiany, jakie nasta˛piły w charakterze, wysokos´ci i nazwie daniny (,,tysz’’), płaconej
chanom krymskim i Złotej Ordy przez ksia˛z˙a˛t moskiewskich, nalez˙a˛ do tych rzadkich
fenomeno´w historii, kto´re ła˛cza˛ odległe od siebie epoki (s. 53).
W dziale ,,Publikacje dokumento´w’’ M. I. O d i n c o w przygotował do druku i opatrzył
komentarzem 7 dokumento´w z okresu 27 X 1944 — 19 I 1945 r., z Pan´stwowego Archiwum
Federacji Rosyjskiej. Dotycza˛ one pro´b podejmowania przez kos´cio´ł greckokatolicki
uznania go przez władze˛ radziecka˛. Obrazuja˛one przebieg wizyty delegacji cerkwi unickiej
na czele z archimandryta˛ Klementym Szeptyckim w Moskwie w okresie 21 XII — 27 XII
1944 r. w tej włas´nie sprawie. Omawiane dokumenty to korespondencja podejmuja˛cego
delegacje˛, przewodnicza˛cego Rady do Spraw Kulto´w Religijnych, Polan´skiego do W.
Mołotowa oraz stenograficzne zapisy przebiegu rozmo´w. Mimo — jak sie˛ zdawało
— osia˛gnie˛tego porozumienia, juz˙ w marcu 1945 r. doszło do wyraz´nej zmiany stosunku
władz radzieckich do cerkwi unickiej. Z kolei O. J. L e o n o w a wykorzystała do publikacji
interesuja˛ce materiały z Rosyjskiego Naukowo-Badawczego Centrum Dokumentacji
Kosmicznej. Dnia 6 VI 1971 r. wystartował statek kosmiczny ,,Sojuz-11’’ z trzema
kosmonautami na pokładzie: dowo´dca˛ załogi G. T. Dobrowolskim, inz˙ynierem
pokładowym W. N. Wołkowem i kosmonauta˛-badaczem W. I. Pacajewem. Po prawie 27
godzinach lotu dokonali oni poła˛czenia swego statku z wystrzelona˛ 19 IV 1971 r. na orbite˛
okołoziemska˛ stacja˛ naukowa˛ ,,Salut’’. Podczas trwaja˛cego ponad 23 doby lotu kosmonauci wypełnili waz˙ne z naukowego punktu widzenia zadania. Z pokładu ,,Saluta’’
fotografowali i spektrografowali powierzchnie˛ ziemi, atmosfere˛ i terytorium własnego
kraju, celem m. in. sprecyzowania map topograficznych. Niestety, na wysokos´ci 100–120
km, przed wejs´ciem w ge˛ste warstwy atmosfery, doszło do otwarcia sie˛ jednego z zaworo´w
i rozhermetyzowania kabiny. Załoga poniosła s´mierc´. Jak stwierdza autorka, była to
ostatnia załoga, kto´ra podczas startu i powrotu na ziemie˛ nie korzystała ze skafandro´w
ochronnych (s. 72). Tekst opublikowany przez O. J. Leonowa˛ stanowi zapisy rozmo´w
załogi ,,Sojuza-11’’ z baza˛ na ziemi, prowadzonych w dniach 11 VI — 30 VI.
W dziale ,,Poszukiwania i odkrycia w archiwach’’ znajduje sie˛ kro´tki tekst B. B.
L i e b i e d i e w a, be˛da˛cy przyczynkiem do dziejo´w przyznawania nagrody imienia młodo
zmarłego wybitnego geologa Leonida Afanasjewicza Spiendiarowa (1869–1897), ustanowionej w 1897 r. na VII Mie˛dzynarodowym Kongresie Geologicznym w Petersburgu.
Autor publikuje tez˙ list z 20 XII 1928 r. Dmitrija Iwanowicza Muszkietowa, dyrektora
Komitetu Geologicznego, przechowywany w Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum Ekonomiki, obrazuja˛cy starania tegoz˙ u władz radzieckich o przywro´cenie nagrody im.
Spiendiarowa.
Na łamach działu ,,Archiwa za granica˛’’ wypowiada sie˛ T. P. S i n i e l n i k o w a,
dyrektor Pan´stwowego Archiwum Obwodu Riazan´skiego oraz gło´wny pracownik naukowy Rosyjskiego Pan´stwowego Archiwum Ekonomiki A. W. M a r k i n, kto´rzy w listopadzie 1993 r. przebywali na staz˙u w Niemczech. W programie staz˙u znalazła sie˛ przede
wszystkim praca w Archiwum Federalnym w Koblencji oraz kro´tkie wyjazdy do innych
archiwo´w. W sferze zainteresowan´ rosyjskich gos´ci znalazło sie˛ tez˙ niemieckie prawodawstwo archiwalne i gromadzenie zasobu. A. J. Czukowienkow obszernie omawia prace nad
272
PRZEGLA˛D CZASOPISM
projektami ustaw, prowadzone w Kongresie USA, oraz pokazuje działalnos´c´ i wyposaz˙enie
biur senatoro´w w odpowiedni sprze˛t. Przedmiotem zainteresowania M. W. Ł a r i n a stała
sie˛ szkoła archiwalna w Marburgu, jedna z dwo´ch, obok Monachium, najstarszych
w Niemczech. W oparciu o uniwersytet działało w Marburgu w latach 1892–1904
seminarium nauk pomocniczych historii, kształca˛ce ro´wniez˙ archiwisto´w. Obecna szkoła
archiwalna w Marburgu została otwarta w 1949 r. i przez 40 lat funkcjonowała jako cze˛s´c´
Archiwum Pan´stwowego w Marburgu. W 1994 r. organizowała kursy dla archiwisto´w
z Europy Wschodniej oraz kursy dla wszystkich innych che˛tnych specjalisto´w, władaja˛cych je˛zykiem niemieckim.
W dziale ,,Krytyka i bibliografia’’ A. B. K a m i e n s k i j zamies´cił recenzje˛ t. 2
przewodnika po Centralnym Pan´stwowym Archiwum Akt Dawnych ZSRR, opublikowanego
w 1992 r.
N u m e r 4 (1994). B. A. R y b a k o w zamieszcza artykuł na temat cennej, bardzo
wczesnej mapy pan´stwa moskiewskiego z czaso´w Wasyla III, o kto´ra˛ wzbogacił sie˛
narodowy zaso´b archiwalny Rosji. Opublikowana w paz´dzierniku 1525 r., mapa ta
powstała dzie˛ki wykorzystaniu informacji podanych przez Dmitrija Gierasimowa, dyplomate˛, uczonego i podro´z˙nika rosyjskiego kon´ca XV w. i pierwszej połowy XVI w.,
posłuja˛cego do Austrii, Szwecji, Prus, Florencji i Rzymu, two´rce˛ — teoretycznej
wprawdzie — idei odnalezienia po´łnocnej morskiej drogi do Chin, a co za tym idzie, Indii.
Jak stwierdza autor, mapa ta, w gruncie rzeczy prymitywna, niesie nie tyle tres´c´
geograficzna˛, ile ma znaczenie polityczne, albowiem wyraz˙a nie realna˛ sytuacje˛ w tym
regionie, ile retrospektywnie te elementy, z kto´rych wo´wczas złoz˙one było pan´stwo
moskiewskie (s. 6). Ponadto autor kres´li postac´ Gierasimowa na tle o´wczesnych stosunko´w
politycznych w Europie. W naste˛pnym artykule W. F. S t a r k o w dokonuje opisu tej mapy.
Lekture˛ tekstu znacznie ułatwia zamieszczenie w teks´cie fotografii mapy.
Dokumentacja˛ fonograficzna˛ i problemami ustalenia jej autoro´w zajmuje sie˛ Ł. A.
K o b i e l k o w a. W teks´cie skierowanym przede wszystkim do archiwisto´w pracuja˛cych
nad dokumentacja˛ fonograficzna˛ podaje ona ogo´lna˛ charakterystyke˛ tych materiało´w
i zamieszcza praktyczne rady, słuz˙a˛ce do okres´lenia ich autoro´w w złoz˙onych przypadkach
(s. 24). Wreszcie W. W. O l i e w s k a j a — w oparciu o przykłady zaczerpnie˛te przede
wszystkim z Rosyjskiego Pan´stwowego Archiwum Akt Dawnych oraz Pan´stwowego
Archiwum Federacji Rosyjskiej — analizuje niekto´re problemy wynikaja˛ce przy opracowywaniu dokumentacji w obcych je˛zykach. Jednym z najbardziej typowych, popełnianych
błe˛do´w sa˛: zbyt ogo´lny opis obiektu i koncentrowanie sie˛ przy sporza˛dzaniu opisu przez
osobe˛ opracowuja˛ca˛ na jednym z elemento´w z´ro´dła archiwalnego, całkowicie dla niej
zrozumiałym, nie zawsze jednak najbardziej istotnym. Cze˛sto bywa ro´wniez˙ tak, z˙e
zasadnicze słowo okres´laja˛ce tres´c´ dokumentu ma wiele ro´z˙nych znaczen´, zwłaszcza dzieje
sie˛ tak w je˛zykach roman´skich. Bła˛d archiwisty polega na wybraniu niewłas´ciwego
znaczenia tego słowa. Łatwo moz˙na tez˙ w sposo´b niewłas´ciwy zaklasyfikowac´ z´ro´dło: jako
oryginał lub kopie˛.
dziale ,,Publikacje dokumento´w’’ A. I. K o k u r i n opublikował 30 dokumento´w
z okresu 17 V — 16 IX 1954 r., znajduja˛cych sie˛ obecnie w Pan´stwowym Archiwum
Federacji Rosyjskiej. Obrazuja˛ one przebieg powstania w maju–czerwcu 1954 r.
w obozie nr 4 Ministerstwa Spraw Wewne˛trznych — stepowym, połoz˙onym w obwodzie
karagandzkim Republiki Kazachskiej. O tym powstaniu pisał A. Sołz˙enicyn w t.
3 Archipelagu GUŁAG. Rozpocze˛te z˙ywiołowym protestem i strajkiem wie˛z´nio´w,
PRZEGLA˛D CZASOPISM
273
powstanie zakon´czyło sie˛ kle˛ska˛ wie˛z´nio´w, po uz˙yciu przez władze wojska i czołgo´w.
Naste˛pstwem okazały sie˛ masowe represje wobec pokonanych. Opublikowane dokumenty to przede wszystkim s´cis´le tajna, zaszyfrowana korespondencja mie˛dzy MSW ZSRR,
a takimz˙e ministerstwem w Republice Kazachskiej, dotycza˛ca rozwoju wypadko´w
w obozie. Edycji towarzyszy publikacja tekstu obrazuja˛cego dzieje załoz˙enia 12 obozo´w
MSW w ro´z˙nych cze˛s´ciach ZSRR, pocza˛wszy od 1948 r., w tym losy obozu stepowego,
w kto´rym zamknie˛to ponad 20 tys. oso´b. Ponadto zamieszczono w teks´cie kilka
fotografii z z˙ycia codziennego w obozie.
W. P. P o p o w opatrzył komentarzem i opublikował cztery dokumenty z Archiwum
Prezydenta Federacji Rosyjskiej. Sa˛ to wstrza˛saja˛ce s´wiadectwa głodu i cierpien´ ludnos´ci
cze˛s´ci obwodo´w Ukrainy i Mołdawii, be˛da˛ce naste˛pstwem suszy w 1946 r., wyraz˙one
w korespondencji ministro´w bezpieczen´stwa Ukrainy i Mołdawii z ministrem bezpieczen´stwa ZSRR.
W dziale ,,Wymiana dos´wiadczen´’’ N. B. W o ł k o w a zajmuje sie˛ problemem pracy
nad dokumentacja˛ oso´b prywatnych, przechowywana˛ w Pan´stwowym Archiwum Literatury i Sztuki. Na prace˛ te˛ wpływa w znacznym stopniu prawodawstwo archiwalne. Okres´la
ono np. moz˙liwos´ci wywozu takich materiało´w za granice˛ czy tez˙ warunki ich publicznego
udoste˛pniania w konteks´cie prawa autorskiego, kopiowania czy publikacji. N. A.
P a t j a k i n a pisze o gromadzeniu dokumentacji oso´b prywatnych w wielkołuckiej filii
Archiwum Pan´stwowego Obwodu Pskowskiego. Do 1988 r. znajdował sie˛ tam tylko jeden
zbio´r akt prywatnych — materiały gen. mjra A. Ł. Kronika. Obecnie pracownicy archiwum
prowadza˛dwupłaszczyznowa˛ działalnos´c´: tworza˛ listy oso´b wybitnych i znanych w swoim
regionie oraz staraja˛ sie˛ dotrzec´ do oso´b gromadza˛cych dokumentacje˛, wynikaja˛ca˛ z ich
zainteresowan´ lub pracy. Praktyka mo´wi, z˙e tworzenie ciekawych kolekcji nie zalez˙y od
poziomu wykształcenia ich two´rco´w. Bardzo cze˛sto interesuja˛ce i wartos´ciowe zbiory
powstały i znajduja˛ sie˛ w re˛kach mało znanych ludzi, np. bogate materiały zwia˛zane
z historia˛ miasta Wielkie Łuki skompletował emeryt A. P. Łopyriew. O obecnos´ci
prywatnych akt archiwisto´w w Pan´stwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej pisze N. S.
Z i e ł o w. Warto zwro´cic´ uwage˛ na opublikowany przez redakcje˛ regulamin doste˛pu do
materiało´w zamknie˛tych spraw karnych oraz dochodzen´ rehabilitacyjnych w pan´stwowych
i resortowych archiwach Federacji Rosyjskiej.
W dziale ,,Poszukiwania i odkrycia w archiwach’’ G. J. S t u p a k, wykorzystuja˛c
dokumenty Archiwum Pan´stwowego m. Bratska, zwia˛zane z postacia˛ W. G. Liutikowa,
podejmuje temat represji wobec chłopo´w na Syberii w latach dwudziestych i trzydziestych
XX w.
Natomiast Ł. N. R o z a n o w a w dziale ,,Archiwa za granica˛’’ wymienia i kro´tko
omawia najbardziej znacza˛ce miejsca przechowywania dokumentacji fonograficznej na
s´wiecie.
N u m e r 5 (1994) rozpoczyna artykuł, w kto´rym Ł. I. B i e l i a n i n a, W. G. Ł a r i n a
oraz N. I. H u m i n a omawiaja˛ aparat naukowo-informacyjny w byłych archiwach
partyjnych. Moca˛ dekretu nr 83 prezydenta Rosji z 24 VIII 1991 r. partyjne, centralne
i terenowe archiwa ZSRR zostały przekazane pan´stwowej słuz˙bie archiwalnej i weszły
w skład rosyjskiego zasobu archiwalnego. Oznacza to, iz˙ został udoste˛pniony społeczen´stwu mało przebadany ogromny materiał. Jednak z powodu dotychczasowych metod
funkcjonowania tego zasobu — w sposo´b niezalez˙ny od pan´stwowej słuz˙by archiwalnej
— i ukierunkowania na bardzo wa˛ski kra˛g odbiorco´w, nie jest on przygotowany do
274
PRZEGLA˛D CZASOPISM
obsługiwania szerszych rzesz uz˙ytkowniko´w. Aparat naukowo-informacyjny przeje˛tych
zespoło´w wymaga dopracowania i uzupełnienia. Znaczna cze˛s´c´ byłych partyjnych
dokumento´w ma ska˛pe opisy, nie oddaja˛ce tres´ci materiało´w. Cze˛sto daje sie˛ zauwaz˙yc´
subiektywizm przy wyborze metody opisu i wewna˛trzzespołowej systematyzacji archiwalio´w. Poza pomijaniem istotnych informacji, cze˛sto w katalogach i innych pomocach
dochodzi do wymieszania kolejnos´ci zamieszczanych informacji.
Interesuja˛ca˛ tematyke˛ podje˛li: M. P. Ł u k i c z e w oraz A. Ł. S t a n i s ł a w s k i j.
Wskazuja˛ oni moz˙liwos´ci, jakie niesie ze soba˛ wykorzystanie z´ro´deł ,,urze˛dowych’’
z XVI–XVII w. w badaniach genealogicznych. Autorzy opieraja˛ sie˛ na materiałach
Urze˛du do Spraw Wojskowych okresu XVI i XVII w., przechowywanych w Rosyjskim
Pan´stwowym Archiwum Akt Dawnych, zwłaszcza na ro´z˙nego rodzaju dokumentach
zwia˛zanych z nadawaniem bojarom urze˛do´w. W cze˛s´ci dokumento´w wymienieni sa˛
członkowie rodzin kandydata na urze˛dnika, co cze˛sto pozwala na precyzyjne okres´lenie
ła˛cza˛cych ich wie˛zi rodzinnych. Natomiast A. I. P l i g u z o w stara sie˛ odsłonic´
nieznane dota˛d losy biblioteki Wasyla Grigoriewicza Druz˙ynina (1859–1938), historyka, archeografa i wielkiego kolekcjonera. W jego zbiorach znalazły sie˛ słowian´skoruskie re˛kopisy, ksie˛gi, staroobrze˛dowe miedziane odlewy, słowem wszystko, co dotyczyło schizmy. Ponadto Druz˙ynin zgromadził około 40 tys. ksia˛z˙ek. W chwili jego
aresztowania w sierpniu 1930 r., biblioteka i cze˛s´c´ zbioro´w archiwalnych przepadły
bez s´ladu. Podczas pracy w Widener Library na Uniwersytecie w Harvardzie
A. I. Pliguzow natrafił na ksia˛z˙ki opatrzone exlibrisem Druz˙ynina. Od 30 lat znajdowały sie˛ one w depozycie Wydziału Prawa u ukrain´skiego bibliotekarza nazwiskiem
O. Procyk.
M. I. O d i n c o w w dziale ,,Publikacje dokumento´w’’ zamies´cił 25 dokumento´w z lat
1956–1964, nalez˙a˛cych do zbioro´w Pan´stwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej.
Pochodza˛ one z okresu chruszczowowskiej ,,odwilz˙y’’ i obrazuja˛ stosunki mie˛dzy
władzami radzieckimi a cerkwia˛ prawosławna˛. Prezentowane dokumenty to listy, zapisy
rozmo´w patriarchy Moskwy i całej Rosji Aleksieja z przewodnicza˛cym Rady do Spraw
Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej G. G. Karpowym (1943–1960) oraz W. A. Kurojedowym
( 1960–1984).
Historiografia radziecka ukształtowała jednostronna˛, negatywna˛ opinie˛ na temat
osobistos´ci z z˙ycia politycznego Rosji przedrewolucyjnej. Nalez˙y do nich postac´
wiceadmirała floty rosyjskiej A. W. Kołczaka, wybitnego badacza Arktyki, bohatera
dwo´ch wojen: rosyjsko-japon´skiej oraz I s´wiatowej. W zwia˛zku z podje˛ta˛ przez rosyjskich
uczonych i pisarzy inicjatywa˛ jego rehabilitacji, S. W. Drokow przygotował do edycji
dziesie˛c´ oryginalnych protokoło´w z przesłuchan´ admirała przez K. Popowa, przewodnicza˛cego nadzwyczajnej komisji s´ledczej w styczniu-lutym 1920 r. oraz dwa protokoły
z przesłuchan´ zwia˛zanej z admirałem Anny Timiriewej ze stycznia 1920 r. Opublikowane
dotychczas trzy dokumenty, zaczerpnie˛te ze zbioro´w Centralnego Archiwum Federalnej
Słuz˙by Kontrwywiadu, opatrzono pomocnym, szczego´łowym aparatem oraz obszernym
komentarzem.
W dziale ,,Poszukiwania i odkrycia w archiwach’’ T. A. Ł o b a s z k o w a wydobyła
na s´wiatło dzienne 7 dokumento´w obejmuja˛cych okres 24 V 1913 — 22 I 1915 r. Jest to
korespondencja w. ks. Konstantego Konstantynowicza (1858–1915), syna Konstantego
Mikołajewicza i wnuka cara Mikołaja I z profesorem Fiodorem Jewgieniejewiczem
Korszem, wybitnym filologiem, tłumaczem poezji rosyjskiej na je˛zyk łacin´ski i grecki.
PRZEGLA˛D CZASOPISM
275
Poza kontynuowaniem kariery wojskowej wielki ksia˛z˙e˛ zajmował sie˛ two´rczos´cia˛
poetycka˛ oraz tłumaczeniem literatury obcej.
W 1994 r. upłyne˛ła 100 rocznica urodzin Piotra Leonidowicza Kapicy (1894–1984),
s´wiatowej sławy fizyka, laureata Nagrody Nobla. W Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum
Naukowo-Technicznym znajduja˛ sie˛ materiały dotycza˛ce wynalazko´w wybitnego uczonego, jego własnych i tych, w kto´rych powstaniu wspo´łuczestniczył, jak np. hamulec
elektromechaniczny skonstruowany w 1928 r. wspo´lnie z J. W. Łomonosowem. O tych
materiałach pisze A. W. T r i a k i n a. Przypomina wybrane fakty z z˙ycia uczonego.
W dziale ,,Archiwa za granica˛’’ W. N. G a r m a s z analizuje dzieje pan´stwowej słuz˙by
archiwalnej Holandii, omawia holenderskie prawodawstwo archiwalne oraz praktyczne
problemy udoste˛pniania archiwalio´w.
W. D. W a c z n a d z e w dziale ,,Krytyka i bibliografia’’ sygnalizuje ukazanie sie˛
pracy Drogi w kosmos. Wspomnienia weterano´w techniki rakietowo-kosmicznej i kosmonautyki (t. 1, 1992; t. 2, 1993). Natomiast J. W. S t a r o s t i n podkres´la przydatnos´c´
publikacji Historia rosyjskiej Cerkwi prawosławnej w dokumentach regionalnych archiwo´w Rosji (Moskwa 1993).
N u m e r 6 (1994). Zamieszczono tu kilka pozycji, kto´rych nie sposo´b pomina˛c´.
W ostatnich latach obserwowane jest narastaja˛ce zainteresowanie rosyjskich historyko´w
archiwaliami zwia˛zanymi z Rosja˛, znajduja˛cymi sie˛ na terytoriach innych pan´stw.
Tematyki tej dotyczyła konferencja, kto´ra odbyła sie˛ w Moskwie w kon´cu 1993 r. Na
łamach ,,Otieczestwiennych archiwo´w’’ A. D. S t i e p a n s k i j omawia ,,Rossika’’, czyli
z´ro´dła do dziejo´w Rosji, przechowywane w archiwach i innych instytucjach Wielkiej
Brytanii. Takich miejsc, nie licza˛c pomniejszych zbioro´w, nie w pełni poznanych, jest na
Wyspach Brytyjskich 331 w 125 ro´z˙nych miastach, zwłaszcza Londynie, Oksfordzie,
Cambridge, Edynburgu, Manchesterze i Birmingham. Najcenniejsze dla rosyjskich
badaczy zbiory znajduja˛ sie˛ w Public Record Office, archiwum Izby Lordo´w i Labour
Party, redakcji gazety ,,Times’’, zbiorach re˛kopis´miennych Biblioteki Brytyjskiej, muzeach narodowych, Kro´lewskim Towarzystwie Geograficznym i wielu innych. Autor dzieli
dokumenty na trzy grupy: pochodzenia wewna˛trzangielskiego, pochodzenia wewna˛trzrosyjskiego i materiały powstałe dzie˛ki kontaktom rosyjsko-angielskim oraz w skro´cie
omawia je i podaje miejsce przechowywania. Ro´wniez˙ O. N. N a u m o w zaja˛ł sie˛
materiałami zwia˛zanymi z Rosja˛, a powstałymi na obczyz´nie. Postanowił odtworzyc´
dzieje pisma genealogicznego ,,Nowik’’, odgrywaja˛cego ogromna˛ role˛ w rozwoju
teoretycznych i metodologicznych podstaw genealogii rosyjskiej na emigracji. Wydawca˛
pisma był Leonid Michajłowicz Sawiełow (1868–1947), wybitny rosyjski genealog,
przewodnicza˛cy moskiewskiego Towarzystwa Historyczno-Genealogicznego, od 1920 r.
przebywaja˛cy na emigracji w Grecji. Pierwszy numer pisma ukazał sie˛ w 1934 r.
w nakładzie 12 egz.; przez pierwsze 5 lat wydawca borykał sie˛ z trudnos´ciami
finansowymi. Sytuacja poprawiła sie˛, gdy w 1937 r. uzyskał pomoc Zwia˛zku Szlachty
Rosyjskiej w Stanach Zjednoczonych. Po s´mierci Sawiełowa, mimo wielu kłopoto´w,
pismo ukazywało sie˛ jeszcze do 1963 r.
O. D. J e r o s z k i n a poruszyła zagadnienie klasyfikacji i wyboru, celem przechowywania w rosyjskich archiwach, dokumentacji patentowej dotycza˛cej wynalazko´w i osia˛gnie˛c´ nauki i techniki w innych krajach. Autorka omawia zaso´b i działalnos´c´ Rosyjskiej
Pan´stwowej Biblioteki Patento´w, kto´ra przechowuje, unikatowy ze wzgle˛du na swoja˛
wartos´c´, wielomilionowy zespo´ł zagranicznej dokumentacji patentowej.
276
PRZEGLA˛D CZASOPISM
W dziale ,,Publikacje dokumento´w’’ S. W. D r o k o w kontynuuje edycje˛ przesłuchan´
admirała A. W. Kołczaka i A. W. Timiriewej z pocza˛tku 1920 r. W nr 5 znalazł sie˛
komentarz wydawcy oraz trzy pierwsze dokumenty, tu natomiast zamieszczono pozostałe
dziewie˛c´.
Role˛ wspaniałego z´ro´dła do dziejo´w Rosji dla kilkunastu lat przedrewolucyjnych pełnic´
moga˛wspomnienia siostry miłosierdzia F. N. S t i e p c z e n k o. Udziałem tej kobiety stało
sie˛ podro´z˙owanie po całym terytorium Cesarstwa. Lata 1892–1898 spe˛dziła robia˛c to,
o czym marzyła od dziecka. Na podro´z˙owanie zarabiała, zatrzymuja˛c sie˛ na kilka tygodni
i pracuja˛c w chłopskich gospodarstwach. Pozostawiła po sobie wspomnienia, obecnie
przechowywane w Pan´stwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej. N. I. W ł a d i m i r c e w
opublikował i opatrzył wste˛pem fragmenty wspomnien´ dotycza˛ce pracy Stiepczenko jako
siostry miłosierdzia na frontach wojen: rosyjsko-japon´skiej, I s´wiatowej i wojny domowej
w Rosji.
,,Poszukiwania i odkrycia w archiwach’’ publikuja˛ kro´tki, ale interesuja˛cy
tekst M. A. B a k a l i e j n i k a, kto´ry komentuje odkryte niedawno w Rosyjskim
Pan´stwowym Archiwum Ekonomiki dokumenty mo´wia˛ce o dokonaniu na trockim
poligonie w obwodzie orenburskim pro´bnego wybuchu bomby ja˛drowej w dniu
14 IX 1954 r. Problemem, z jakim musiały sie˛ uporac´ władze wojskowe, a robiły to
dos´c´ długo, były pro´by usunie˛cia skutko´w tego wybuchu dla okolicznej ludnos´ci cywilnej.
Podczas dokonywania pro´b ja˛drowych spłone˛ła wie˛kszos´c´ (ponad 230) gospodarstw
z dwo´ch pobliskich kołchozo´w. Poszkodowana˛ ludnos´c´ nalez˙ało przesiedlic´ do innych
kołchozo´w i jednoczes´nie uwolnic´ te ostatnie na dwa lata z wszelkich obowia˛zko´w
dostawczych. Niewymierne natomiast okazały sie˛ straty zdrowotne ludzi z najbliz˙szych
okolic.
W dziale ,,Wymiana dos´wiadczen´’’ A. W. G a p o n o w a charakteryzuje sposo´b i cele
wykorzystywania w cia˛gu ostatnich lat dokumentacji ekonomicznej, przechowywanej
w Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum Ekonomiki, podaja˛c procentowy udział wymienionych kwerend tematycznych z terytorio´w ZSRR.
Z okazji 70 rocznicy urodzin W. W. Caplina J. A. T i u r i n a oraz A. W. G a p o n o w a
zamies´ciły w numerze kilka sło´w na temat tego zasłuz˙onego historyka oraz sporza˛dziły
bibliografie˛ jego prac od 1958 r.
A. W. T i c h o n o w w dziale ,,Archiwa za granica˛’’ omo´wił kolekcje materiało´w
dz´wie˛kowych w pan´stwowych i niepan´stwowych instytucjach USA.
Dział ,,Krytyka i bibliografia’’ przynosi wypowiedz´ S. O. S z m i d t a na temat
wznowienia edycji klasycznej, pomnikowej pracy N. P. Lichaczewa Paleograficzne
znaczenie papierowych znako´w wodnych (nakład 150 egz. w 1899 r.). Tenz˙e, na łamach
działu ,,Informacja i kronika’’, składa hołd pamie˛ci zmarłego 12 VII 1994 r. archimandryty
Innocentego (Anatolija Iwanowicza Proswirnina, ur. 1940 r.), badacza i historyka kultury,
historiografa i wydawcy z´ro´deł historycznych.
Numer zamyka spis tres´ci całos´ci rocznika 1994 w je˛zykach rosyjskim i francuskim.
Anna Wajs (Warszawa)
PRZEGLA˛D CZASOPISM
277
,,RESTAURATOR’’. INTERNATIONAL JOURNAL FOR THE PRESERVATION
OF LIBRARY AND ARCHIVAL MATERIAL, t. 15, Copenhagen 1994,
nr 2–4.
N u m e r y 2–4 (brak nr 1) (1994) obejmuja˛ kilkanas´cie artykuło´w, kto´rych autorzy
dziela˛ sie˛ swoimi dos´wiadczeniami, pozyskanymi na ro´z˙nych polach działan´ konserwatorskich. Sa˛ to cze˛sto pro´by modyfikacji metod rutynowo stosowanych, czy tez˙
podsumowania wieloletnich dokonan´ wybranych, znanych placo´wek. Niekto´rzy z pisza˛cych wprowadzaja˛ czytelniko´w w arkana chemii, nie dla wszystkich tak oczywiste.
N u m e r 2 (1994) D. G. S u r y a w a n s h i, P. M. S i n h a, O. P. A g r a w a l, Basic
studies on the properties of palm leaf (s. 65–78). Lis´cie palmowe stanowiły podłoz˙e, na
kto´rym rysowano i pisano. Były typowym materiałem pis´miennym kre˛gu kulturowego,
pozostaja˛cego pod wpływem Indii. Czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne łatwo
uszkadzaja˛ ten rodzaj podłoz˙a. Szczego´lnie pospolite w uz˙yciu były trzy gatunki palm:
Borassus flabelifer, Corypha umbraculifera i Corypha taliera. Istnieje potrzeba wnikliwych studio´w pos´wie˛conych trybowi przechowywania delikatnych lis´ci. Dla celo´w
eksperymentalnych zebrano lis´cie w południowych Indiach. W badaniach zwracano uwage˛
na grubos´c´ lis´ci, ich wage˛, twardos´c´, wytrzymałos´c´ na zrywanie i zginanie. Pro´bowano
stare i nowe lis´cie. Stare lis´cie były nieco cien´sze, niz˙ nowe. Grubos´c´ pozostaje w zwia˛zku
z elastycznos´cia˛ i sztywnos´cia˛ lis´ci. Jest czynnikiem odpowiedzialnym za zmiany obiektu
w trakcie starzenia. Okres´lano sztywnos´c´ nowych i starych lis´ci, po zabiegu sztucznego
postarzania w 105 oC, w cia˛gu 3, 6, 9, 15 i 30 dni. Analizowano zawartos´c´ celulozy, ligniny,
cze˛s´ci popielnych, krzemionki i odczyn. Badano tez˙ stopien´ rozpuszczalnos´ci nowych
i starych lis´ci w rozmaitych kwasach organicznych i mineralnych, a takz˙e w alkaliach.
Ws´ro´d składniko´w mineralnych stwierdzono z˙elazo, miedz´, cynk, a w starych lis´ciach
ro´wniez˙ mangan. Obecnos´c´ z˙ywic i wosku czyni lis´cie elastycznymi. Dla utrzymania
elastycznos´ci autorzy proponuja˛ oleje: kamforowy, goz´dzikowy i eukaliptusowy.
L. B o t t i, G. I m p a g l i a z z o, L. R e s i d o r i, D. R u g g i e r o, Paper packaging
for the long-term preservation of photographic plates (s. 79–93). Prawidłowa konserwacja materiału fotograficznego uzalez˙niona jest od wielu czynniko´w ,,zewne˛trznych’’
i ,,wewne˛trznych’’. Do zewne˛trznych parametro´w nalez˙a˛: wilgotnos´c´ wzgle˛dna powietrza, temperatura, s´wiatło, zanieczyszczenia atmosfery, woda, ogien´ i takz˙e typ pojemniko´w, w kto´rych materiał fotograficzny jest przechowywany. Odpowiednie opakowanie
moz˙e ograniczyc´ uszkodzenia.
W dos´wiadczeniach uz˙yto siedmiu rodzajo´w papieru, w intencji producento´w przeznaczonego do długoterminowego przechowywania. Testowano przydatnos´c´ papiero´w
dla osłony szklanych płytek fotograficznych. Wymagania co do ochrony takich płytek sa˛
zawarte w mie˛dzynarodowych standardach. Odpowiedni standard znany jest jako ANSI
IT 9.2. 1988. Papier słuz˙a˛cy ochronie płytek fotograficznych musi miec´ odczyn oboje˛tny,
winien byc´ wolny od substancji, kto´re rysowałyby fotografie˛, musi chronic´ ja˛ przed
kurzem, wilgocia˛, zanieczyszczeniami atmosferycznymi i uszkodzeniami fizycznymi.
Ponadto zawartos´c´ L– celulozy winna wynosic´ ponad 87%, odczyn mies´cic´ sie˛ w granicach 7,2 – 9,5 dla obiekto´w biało-czarnych i 7 – 7,5 dla kolorowych. Zawartos´c´ rezerw
alkalicznych powinna stanowic´ 2% CaCO3 w przypadku materiału czarno-białego.
Wymaga sie˛ ro´wniez˙ braku ligniny i cza˛stek metalicznych.
Tylko jeden z badanych papiero´w spełniał wszystkie wymienione wymogi.
278
PRZEGLA˛D CZASOPISM
E. S t r ö f e r - H u a, New trends in science and their impact on conservation and art
— An excursion around restorer ´s Island (s. 94–108). Jest to interesuja˛ce spojrzenie na
zwia˛zki mie˛dzy przyroda˛ a sztuka˛. Historia przyrody jest stałym czynnikiem wzbogacania wiedzy. Wspo´łczesna nauka oferuje narze˛dzia umoz˙liwiaja˛ce poje˛cie s´wiata, w jego
kompleksowej strukturze. Sztuka i natura okazuje sie˛ dwiema komplementarnymi
drogami zrozumienia otaczaja˛cego s´wiata.
L. B r a n d i s, Summary and evaluation of the testing sponsored by the Library of
Congress of books deacidified by the FMC, Akzo and Wei T ´o mass deacidification
processes (s. 109–127). W 1990 r. Library of Congress w Waszyngtonie wysta˛piła
z propozycja˛ odkwaszenia ksia˛z˙ek z własnej kolekcji w skali masowej. Trzy towarzystwa
zgłosiły gotowos´c´ uczestniczenia w tym przedsie˛wzie˛ciu, tj. FMC Corporation, Akzo
Chemicals Inc. i Wei T ´o Associates. FMC stosuje metode˛ bezwodna˛. Rozpuszczalnikiem jest freon 113. Rezerwe˛ alkaliczna˛ stanowia˛ zwia˛zki magnezu. Przy tym
poste˛powaniu ,,z˙ycie’’ papieru przedłuz˙a sie˛ 10–12 razy. Akzo stosuje dwuetylocynk–
´ rodkiem czynnym jest metanolan magnezu. Jako
DEZ. Wei T ´o — proces bezwodny. S
rezerwa alkaliczna powstaje we˛glan magnezu. Najwie˛cej rezerw alkalicznych pozostawia
metoda Akzo.
Po odkwaszeniu, ksia˛z˙ki były poddawane ro´z˙nym testom chemicznym i fizycznym.
Artykuł stanowi podsumowanie wyniko´w, a te wskazuja˛ jasno, iz˙ z˙adna z trzech metod
nie moz˙e byc´ efektywnie stosowana dla kaz˙dego zbioru bibliotecznego. Odkwaszaja˛c
trzeba wzia˛c´ pod uwage˛ ,,koszty’’ procesu, zaro´wno dosłowne, jak i zwia˛zane z uszkodzeniem zbioru. Odkwaszenie moz˙e przedłuz˙yc´ istnienie nowych ksia˛z˙ek, jednak
konieczne jest stosowanie kombinacji technik. Juz˙ w 1894 r. I. Woodhead wysuna˛ł
koncepcje˛ odkwaszania, lecz dopiero w cia˛gu ostatnich 30–40 lat metody te rozwine˛ły sie˛
na tak duz˙a˛ skale˛. Mimo poszukiwan´, brak dota˛d jednej, uniwersalnej metody dla
wszystkich typo´w zbioro´w.
N u m e r 3 (1994). S. P a g e, D. S. N i x o n, Storing and handling oversized
documents (s. 129–141). Wiele archiwo´w, bibliotek i muzeo´w posiada w swych zbiorach
dokumenty duz˙ego formatu, jak mapy, plany architektoniczne itp., wykonane przewaz˙nie
na papierze i dos´c´ łatwo niszczeja˛ce. Stwierdzenie to szczego´lnie odnosi sie˛ do kolekcji
powstałych po 1850 r. Cze˛s´c´ pierwsza artykułu pos´wie˛cona jest specyfice problemo´w
wynikaja˛cych z koniecznos´ci przechowywania duz˙ych wymiarowo obiekto´w. Cze˛s´c´
druga natomiast dotyczy badan´ wykonanych na 17 tys. projekto´w i rysunko´w, gło´wnie
z lat 1940–1952. Podano sposo´b poste˛powania z takimi dokumentami, sprowadzaja˛cy sie˛
ogo´lnie biora˛c do nawilz˙ania, rozłoz˙enia i wyprostowania pojedynczych dokumento´w.
Zaprojektowano specjalne komory nawilz˙aja˛ce i stoły do prostowania. Zrolowane
projekty nawilz˙ano w komorze w cia˛gu 5,5 godzin, a naste˛pnie prostowano i zabezpieczano odpowiednimi osłonami.
I. M o k r e t s o v a, Principles of conservation of byzantine bindings (s. 142–172).
Artykuł dotyczy problemo´w zwia˛zanych z konserwacja˛ opraw bizantyjskich. Materiały
do publikacji zbierano w cia˛gu 25 lat praktyki w Instytucie Restauracji w Moskwie.
Rekonstruowano liczne greckie manuskrypty przechowywane w Moskwie, Kijowie
i Petersburgu. Bibliografia tego tematu jest dos´c´ uboga. Technika opraw bizantyjskich
przetrwała w południowej Europie, krajach bałkan´skich i Rosji, po upadku Bizancjum do
około 1600–1700.
Oprawy składały sie˛ zwykle z desek pokrytych sko´ra˛ o barwie od czerwono-
PRZEGLA˛D CZASOPISM
279
-purpurowej do jasnobra˛zowej. Praktycznie kaz˙da sko´ra ciemniała po wystawieniu na
s´wiatło, z wyja˛tkiem czerwonopurpurowej. Przypuszczalnie około 1400–1500 r., do
pokrywania zacze˛to uz˙ywac´ jedwabiu, welwetu, brokatu. Kolorami preferowanymi były
zielony i karmazynowy. Jako przyczyny zniszczen´ wymienic´ nalez˙y — zmiany temperatury, wilgotnos´ci, niska˛ jakos´c´ sko´ry. Sko´ra i tkanina ,,wycierały sie˛’’, a odsłonie˛te
drewno uległo degradacji. W XIX i XX w. czyniono wysiłki, by zachowac´ oryginalne
oprawy bizantyjskie. Najbardziej pala˛cym problemem restauratorskim jest zmie˛kczanie
wysychaja˛cego pokrycia sko´rzanego. Wiadomo ro´wnoczes´nie, z˙e kaz˙dy sposo´b zmie˛kczania prowadzi do ciemnienia sko´ry. Jednak w oprawach greckich jasne sko´ry były
raczej rzadkos´cia˛.
R. Van G u l i k, N. E. K e r s t e n - P a m p i g l i o n e, A closer look at iron gall ink
burn (s. 173–187). Autorzy zaje˛li sie˛ charakterystycznym zjawiskiem ,,wypalania’’
towarzysza˛cym tekstom pisanym atramentem z˙elazowo-galusowym. Przes´ledzili ten
problem w oparciu o literature˛ fachowa˛, a naste˛pnie pozyskali korespondencyjnie opinie
26 restauratoro´w z 9 krajo´w. Wie˛kszos´c´ opiniodawco´w nie tyle umiała dac´ naukowe
wytłumaczenie zjawiska, co praktycznie poradzic´, jak poste˛powac´ z uszkodzonymi
tekstami. Ujawniły sie˛ dos´c´ znacza˛ce rozbiez˙nos´ci dotycza˛ce poste˛powania zachowawczego — czy pracowac´ na ,,mokro’’ z woda˛, czy tez˙ jej unikac´?
Uszkodzenie papieru wyste˛puje przy obecnos´ci rozpuszczalnych w wodzie zwia˛zko´w
z˙elaza. Istnieje prosta zalez˙nos´c´ mie˛dzy stopniem zniszczenia a ste˛z˙eniem z˙elaza.
Zjawisko cze˛s´ciej dotyczy papieru robionego ze szmat. Jony z˙elaza, zawarte w atramencie, katalizuja˛ utlenienie celulozy. Fosforan celulozy jest uz˙ytecznym zwia˛zkiem przy
absorbcji zwia˛zko´w z˙elaza. Efektywna˛ metoda˛ ochrony papieru jest stosowanie wszelkich roztworo´w odkwaszaja˛cych. Wie˛kszos´c´ roztworo´w odkwaszaja˛cych działa tez˙
wybielaja˛co. Papier ,,impregnowany’’ zwia˛zkami magnezu ma wie˛ksza˛ odpornos´c´, niz˙
zawieraja˛cy wapn´. Kazeinian amonu wia˛z˙e jony Fe, wzmacnia papier i daje nawet lepsze
rezultaty, niz˙ odkwaszanie. Pozytywnie wpływa tez˙ Klucel G.
N u m e r 4 (1994). J. W i t t e k i n d, The Battelle mass deacidification process
— a new method for deacidifying books and archival materials (s. 189–207). Wie˛kszos´c´
wspo´łczesnych dokumento´w i ksia˛z˙ek jest drukowana na kwas´nym papierze. Pocza˛wszy
od około 1850 r. produkowany papier jest kwas´ny i dos´c´ szybko staje sie˛ kruchy. Znanych
jest wiele metod zakwaszenia papieru: stosowanie s´cieru drzewnego do jego wyrobu,
obecne w atmosferze zwia˛zki siarki i azotu, a gło´wnie ałun (siarczan glinu lub siarczan
glinowo-potasowy) uz˙ywany do przeklejania papieru. Obecnos´c´ kwas´nych zwia˛zko´w
w papierze inicjuje proces jego starzenia, osłabienia łan´cucha celulozy.
Battelle Institute we Frankfurcie opracował nowa˛ metode˛ odkwaszania. Posługuja˛c
sie˛ proponowanym systemem, odkwaszono w cia˛gu roku 150 000 ksia˛z˙ek biblioteki
w Lipsku. Wodny system odkwaszania, jako proces masowy, jest problematyczny. Nowa
metoda oparta jest na wprowadzeniu innych niz˙ dota˛d s´rodko´w — alkoholano´w magnezu
i siloksano´w (dwusiloksan szes´ciometylu) jako rozpuszczalnika. Po potraktowaniu
papieru alkoholanami reaguja˛ one z wilgocia˛ atmosferyczna˛, w naste˛pstwie czego tworzy
sie˛ wodorotlenek magnezu. Wodorotlenek ten reaguje kolejno z dwutlenkiem we˛gla,
tworza˛c we˛glan magnezu, spełniaja˛cy role˛ rezerwy alkalicznej. Zaleta˛ siloksanu jest
znaczna lotnos´c´ (szybko odparowuje), nie rozpuszcza atramentu, nie uszkadza kleju ani
opraw ksia˛z˙ek, jest mało toksyczny. Mankamentem jest palnos´c´ przy –1 oC. Operuja˛c
zaproponowana˛ metoda˛, moz˙na podnies´c´ wartos´c´ pH nawet do 7,5 – 9,0.
280
PRZEGLA˛D CZASOPISM
Do eksperymento´w wste˛pnie uz˙yto siedmiu rodzajo´w papieru o zro´z˙nicowanym
terminie produkcji (40–100 lat temu). Stosowano rozmaite ste˛z˙enie Mg/l roztworu – 1,8;
3,0; 6,0 g/l. Najwyz˙sza dawka odkwaszała wszystkie papiery. Wytrzymałos´c´ odkwaszonego papieru była prawie niezmieniona po 100 dniach sztucznego postarzania. Taki
papier be˛dzie miał znacznie przedłuz˙ony okres trwania.
S. A. D o b r u s i n a, V. K. V i s o t s k i t e, Chemical treatment effects on parchment
properties in the course of ageing (s. 208–219). Stan dokumento´w pergaminowych zalez˙y
w duz˙ej mierze od włas´ciwos´ci fizykochemicznych samego pergaminu. W miare˛
starzenia, pojawiaja˛ sie˛ charakterystyczne zmiany — wzrasta kruchos´c´, przes´wiecalnos´c´,
marszczenie sie˛.
Przedmiotem pracy było ustalenie, jakimi rozpuszczalnikami organicznymi moz˙na
w skuteczny sposo´b oczys´cic´ pergamin i jakimi zwia˛zkami chemicznymi moz˙na go
zmie˛kczyc´. Dos´wiadczenie wykonywano na wspo´łczesnym pergaminie. Dla zmie˛kczenia
uz˙ywano 10% roztworu mocznika — w wodzie, alkoholu i mieszaninie wodnoalkoholowej w stosunku 1:1. Roztwory mocznika rozprowadzano na powierzchni
pergaminu. Okres´lano przezroczystos´c´, pH, odpornos´c´ na zrywanie przed i po zabiegu
postarzania w temperaturze 80o C. Wytrzymałos´c´ pergaminu, traktowanego roztworem
alkoholowym i wodno-alkoholowym mocznika, wzrastała po procesie postarzania. Nie
stwierdzono denaturacji kolagenu. Do czyszczenia pergaminu uz˙yto z dobrym skutkiem
chloroformu, n-heptanu i metyloetyloketonu. Ogo´lnie biora˛c, elastycznos´c´ i wytrzymałos´c´ pergaminu, po zastosowanych zabiegach, była na wyz˙szym poziomie.
ˇ u r o v i cˇ, The cellulose ethers in the paper conservation (s.
J. S t r n a d o v a, M. D
220-241). Reakcje grup hydroksylowych w celulozie pozwalaja˛ na tworzenie pochodnych, kto´rych cze˛s´c´ znajduje zastosowanie w zabiegach restauratorskich. Etery celulozy
sa˛ bardzo cze˛sto uz˙ywane w konserwacji papieru, jako s´rodki kleja˛ce, zage˛szczaja˛ce
kleje. Kaz˙da cza˛steczka bezwodnej glukozy ma 3 grupy hydroksylowe (przy we˛glach:
C2, C3, C6).
W ł a s n o s´ c i e t e r o´ w. Zwykle wyste˛puja˛ w postaci białego proszku czy granulek.
Uz˙ywa sie˛ roztworo´w 1–2%. ,,Błonka’’, jaka˛ tworza˛ na powierzchni uz˙ytego substratu,
jest elastyczna, higroskopijna, odporna na tłuszcze. W temperaturze pokojowej sa˛
relatywnie trwałe, w temperaturze 50–150o C poleca sie˛ dodawanie substancji antyutleniaja˛cych. Sa˛ raczej mało wraz˙liwe na rozkład fotochemiczny (z wyja˛tkiem etylocelulozy). Etery moga˛, podobnie jak klasyczna celuloza, ulegac´ degradacji mikrobiologicznej, z tym, z˙e sa˛ bardziej na nia˛ odporne. Wyro´z˙nia sie˛ naste˛puja˛ce etery celulozy:
karboksymetyloceluloza (CMC) = Tyloza C 300; metylohydroksyetyloceluloza (MHEC)
= Tyloza MH 300; metyloceluloza (MC) = Glutofix 100; hydroksypropylceluloza (HPC)
= Klucel M.
Fragmenty bibuły chromatograficznej Whatman nr 4 impregnowano roztworami
rozmaitych zwia˛zko´w, o ro´z˙nym ste˛z˙eniu. Suszono je i połowe˛ pro´b postarzano przez 24
dni (80o C, 65% RH). Testowane odcinki bibuły poddawano pomiarom, ustalaja˛c:
białos´c´, ste˛z˙enie jono´w Na, pH, wytrzymałos´c´ na zrywanie, lepkos´c´, liczbe˛ podwo´jnych
zgie˛c´. Sprawdzono ro´wniez˙ podatnos´c´ impregnowanej bibuły na rozkład mikrobiologiczny.
Najlepsza˛ pochodna˛ okazał sie˛ Glutofix 100. Roztwo´r wodny winien miec´ ste˛z˙enie
wyz˙sze, niz˙ 1%. Uz˙ytkowanie tylozy jest o tyle gorsze, z˙e obniz˙a białos´c´, a ro´wniez˙
odpornos´c´ na zrywanie jest mniejsza. Roztwo´r Klucel M ma najsłabszy efekt wzmac-
PRZEGLA˛D CZASOPISM
281
niaja˛cy na papier. Preparat ten jest jednak interesuja˛cy poprzez swa˛ rozpuszczalnos´c´
w organicznych rozpuszczalnikach. Etery nie chronia˛przed zakaz˙eniem drobnoustrojami. Jes´li
sa˛ przechowywane przez jakis´ czas, musza˛ byc´ osłaniane dodatkiem fungicydu.
Elz˙bieta Chrus´ciak (Warszawa)
,,SBORNÍK ARCHIVNÍCH PRACÍ’’. ARCHIVNÍ SPRÁVA MINISTERSTVA VNITˇ R, r. 41, Praha, 1991, nr 1–2; r. 42, 1992, nr 1; r. 43, 1993, nr 1–2.
RA C
N u m e r 1 (1991) zawiera tylko cztery prace umieszczone w dwo´ch działach, ale
wszystkie one zasługuja˛ na uwage˛. Tom otwiera obszerne opracowanie monograficzne
archiwum miejskiego w Lipniku pio´ra Ivana K r š k a (Archiv meˇsta Lipn´lka nad Becˇvou,
s. 1–112). O wyborze archiwum tego miasta zadecydował doskonały stan zachowania
dokumentacji oraz ukon´czenie opracowania zespołu w latach osiemdziesia˛tych. Praca składa
sie˛ z czterech cze˛s´ci. Pierwsza zawiera dzieje władz miejskich od pocza˛tku istnienia miasta
az˙ do 1945 r., z podziałem na ro´z˙ne okresy. Druga omawia powstanie i historie˛ archiwum
miejskiego, takz˙e w układzie chronologicznym. Cze˛s´c´ trzecia jest przewodnikiem po
zespołach i zbiorach miejskich. Podrozdziały omawiaja˛ zawartos´c´ ro´z˙nych typo´w archiwalio´w, od dokumento´w do map. W cze˛s´ci czwartej znajduje sie˛ schemat układu zespołu.
Zała˛czono takz˙e reprodukcje planu miasta Lipnika i kopie najstarszych dokumento´w.
Monografia ta moz˙e byc´ materiałem poro´wnawczym dla opracowan´ polskich, a takz˙e
wzorem godnym nas´ladowania.
Na uwage˛ zasługuje takz˙e artykuł Borˇ´lvoja I n d r y o słuz˙bie archiwalnej i archiwach
w Niemczech po II wojnie s´wiatowej (Archivnictvi ve Spolkowé republice Neˇmecko,
s. 113–149). Zasługuje z dwo´ch powodo´w: gdyz˙ jest to obszerny wykład na temat organizacji
archiwo´w niemieckich ro´z˙nych typo´w, a ponadto w polskiej literaturze brakuje tak szerokich
omo´wien´ archiwoznawczych.
O spus´ciz´nie Antonina Hajna i jej two´rcy, dziennikarzu, polityku i wydawcy, pisze Alena
Š u b r t o v á: Osobni fond Antonin Hajn (s. 151–169). Spus´cizna ta nalez˙y do grupy bardzo
duz˙ych (ponad 7 tys. j.a.) i dobrze zachowanych; znalazła sie˛ w archiwum Muzeum
Narodowego w Pradze. Obok bibliografii two´rcy, historii archiwizacji oraz sprawozdania
z prac porza˛dkowych, archiwisto´w najbardziej zainteresuje schemat układu materiało´w
w zespole. Podzielono je na 8 naste˛puja˛cych grup: 1. materiał biograficzny; 2. korespondencja;
3. re˛kopisy; 4. działalnos´c´ publiczna; 5. ilustracje; 6. dokumenty dotycza˛ce członko´w rodziny;
7. materiały obce; 8. ro´z˙ne.
Zeszyt zamyka cenny materiał z´ro´dłoznawczy dla badan´ statystycznych i gospodarczych
XVIII w., tj. publikacja cen zbo´z˙ z lat 1725–1763, autorstwa M i l e n y B o r s k i e j U r b á n k o v e j, opracowana na podstawie archiwalio´w przechowywanych w archiwach
czeskich (Hlášeni cen obili pro vojenské úcˇely z let 1725–1763, s. 171–247).
N u m e r 2 (1991). Dział ,,Dokumenty’’ zawiera fragmenty studium biograficznego
Kamila K r o f t y, historyka, archiwisty i dyplomaty czeskiego (Jindrˇich D e j m e k, Kamil
Krofta a jeho pu˚sobeni v Zemském archivu. Kapitola z biografie: 1901–1911, s. 249–356).
Autor przedstawia 10 lat pracy Krofta w archiwum. Do studium doła˛czył 40 listo´w Krofta
pisanych do znanych czeskich osobistos´ci.
282
PRZEGLA˛D CZASOPISM
ˇ lánky’’. Jeden
Bardzo zro´z˙nicowana jest tematyka prac zgrupowanych w dziale ,,C
z artykuło´w dotyczy s´redniowiecznego kopiarza z XIV w. (Lenka M a t u š l´k o v á,
ˇ eske Koruny, s. 357–416). Autorka zaje˛ła sie˛ problemem komMenš´lkopiárˇ archivu C
pleksowo: przeanalizowała poje˛cie kopiarza, omo´wiła je˛zyk oraz zrobiła rozbio´r dyplomatyczny, a takz˙e scharakteryzowała zawartos´c´ z´ro´dła. Tekst wzbogacono dwoma
zała˛cznikami zawieraja˛cymi publikacje˛ z´ro´dła.
Naste˛pna pozycja dotyczy populacji Czech u schyłku XVII w. (Gustav H o f m a n n,
ˇ ech na sklonku 17. stoleti, s. 417–446). Autor, poza własnym wykładem
Populace C
opartym na z´ro´dłach, zamieszcza ich charakterystyke˛ oraz liczne tablice, stanowia˛ce
zwarty obraz populacji czeskiej w ro´z˙nych przekrojach.
Jan F r o l l´k pisze o czeskich organach bezpieczen´stwa z lat 1948–1989 (Nástin
organizacˇniho vy´voje státobezpecˇnostnich složek Sboru národni bezpecˇnosti v letech
1948–1989, s. 447–510). Jest to omo´wienie koncepcji, zarys rozwoju słuz˙b bezpieczen´stwa pan´stwa, ich struktury i funkcji rzeczowych oraz działalnos´ci az˙ do momentu
likwidacji w 1989 r.
Kolejny dział ,,Materiály’’ zawiera omo´wienie szes´ciu ksia˛g — rodzajo´w monografii
historycznych zachodnich cze˛s´ci Czech, opracowanych w XVIII i XIX w. (Petr M a š e k,
ˇ ech (Chodová, Planá, Lázenˇ,
Prˇ´lspevky k deˇjinám zámecky´ch knihoven zápádnich C
Merklin, Pobeˇžovice, Zelená Hora), s. 511–536).
Na kon´cu zeszytu zamieszczono bibliografie˛ zawartos´ci ,,Sborn´lka’’ za lata
1981–1990 (s. 537–560).
N u m e r 1 (1992) otwiera publikacja z´ro´dłowa, zawieraja˛ca 41 dokumento´w dotycza˛cych powstania w Czechach w drugiej połowie XVIII w. (Vladiml´r B y s t r i c k y´,
ˇ echach
Zprávy vyslancu˚ Ry´nské Falce a Bavorska ve Vidni o nevolnickém povstan´l v C
roku 1775, s. 3–32). Sa˛ to relacje z przebiegu powstania, sporza˛dzane przez wysłanniko´w
Palatynatu Ren´skiego i Bawarii rezyduja˛cych w Wiedniu.
Naste˛pny artykuł jest monografia˛ archiwum rodowego Kounicu˚, zakupionego w latach 1910–1912 przez archiwum ziemskie w Brnie, gdzie tez˙ zostało uporza˛dkowane
(Marie Z a o r a l o v á, Rodinny´ archiv moravskych Kounicu˚, s. 35–80). Autorka odtworzyła dzieje rodu, jego stan maja˛tkowy oraz sposo´b zarza˛dzania dobrami. Studia te
pozwoliły opracowac´ najlepszy schemat układu zespołu — respektuja˛cy dawna˛ strukture˛
zarza˛dzania.
Heraldyko´w zainteresuje studium Milana H l i n o m a z a na temat dziejo´w czeskich
symboli pan´stwowych w ostatnim po´łwieczu (Vy´voj cˇeskoslovenské státni symboliky
v letech 1918–1990, s. 81–184). Autor opracował bardzo skrupulatnie i szczego´łowo
kształtowanie sie˛ herbu pan´stwowego z uwzgle˛dnieniem ro´z˙nych koncepcji graficznych.
Tekst został wzbogacony 33 rycinami jedno- i wielobarwnymi oraz stenogramem
z dyskusji nad ostateczna˛ wersja˛ symboli pan´stwowych, kto´ra miała miejsce na forum
Zgromadzenia Narodowego w 1990 r.
W jednakowym stopniu archiwisto´w i bibliotekarzy powinna zainteresowac´ publikacja o bibliotece zamkowej w Krˇ´lmicach Petra M a š k a (Zámecká knihovna Krˇ´lmice,
s. 185–204). Artykuł zawiera charakterystyke˛ zbioro´w, ksia˛z˙ek i archiwalio´w.
Warto odnotowac´ podniesienie sie˛ poziomu edytorskiego ,,Sborn´lka’’, tj. jakos´ci
druku i czcionki.
N u m e r 1 (1993) zawiera zaledwie dwie pozycje: wydawnictwo z´ro´dłowe i mie˛dzynarodowa˛ bibliografie˛ archiwalna˛ na lata 1987–1989.
PRZEGLA˛D CZASOPISM
283
Pierwsza z nich jest cenna dla polskich badaczy dziejo´w najnowszych, poniewaz˙
przynosi nieznane z´ro´dła z lat 1944–1945, zwia˛zane z akceptacja˛ rza˛du lubelskiego przez
Czechosłowacje˛ (Ivan Š t o v i cˇ e k, Diplomatické pozad´l uznán´l polské lublinské vlády,
s. 3–58). Autor zebrał 47 dokumento´w wia˛z˙a˛cych sie˛ z tym zagadnieniem. Pochodza˛ one
przede wszystkim z mało wykorzystywanej przez badaczy spus´cizny Edwarda Benesza
przechowywanej w Wojskowym Archiwum Historycznym. Ponadto autor przeprowadził
kwerende˛ w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w tzw. zbiorach londyn´skich
oraz spus´ciz´nie H. Rypky, gdzie zgromadzono bogaty zbio´r telegramo´w. W wie˛kszos´ci
sa˛ to moskiewskie i londyn´skie instrukcje telegraficzne, sprawozdania z rozmo´w
dyplomatycznych oraz ministerialne notatki słuz˙bowe na temat wydarzen´ z okresu od
czerwca 1944 r. do 30 I 1945 r. Autor zamies´cił ich pełne teksty lub waz˙niejsze
fragmenty oraz indeks oso´b zwia˛zanych z tymi wydarzeniami.
Mie˛dzynarodowa bibliografia archiwalna (s. 59–335) obejmuje 1977 prac i zaopatrzona jest w indeksy rzeczowy, osobowy i geograficzny. Jak jej wczes´niejsze cze˛s´ci, jest
podzielona na 12 działo´w: bibliografie archiwalne, dzieje archiwistyki i archiwo´w,
organizacja słuz˙by archiwalnej i archiwo´w, teoria i praktyka archiwalna, archiwalia
i zespoły archiwalne, edytorstwo, technika archiwalna, kancelaria, nauki pomocnicze,
historia ustroju, archiwis´ci. Wewna˛trz działo´w, jak w kaz˙dej mie˛dzynarodowej bibliografii, dominuje układ alfabetyczny według nazwisk autoro´w lub pan´stw. Jak kaz˙da
bibliografia szeroko ujmuja˛ca zakres publikacji, powinna byc´ wzbogaceniem warsztatu
historyka i nauk pokrewnych oraz archiwisty. Niestety, pominie˛cia waz˙niejszych prac
polskiej archiwistyki, przede wszystkim samodzielnych publikacji, oraz ewidentne
pomyłki w klasyfikacji prac podwaz˙aja˛ rzetelnos´c´ całos´ci.
N u m e r 2 (1993) otwiera przyczynek do badan´ sfragistycznych nad piecze˛cia˛
koronna˛ Czech z XV w., opracowany przez Rotislava N o v y ´e g o (Pecˇet Koruny
ˇ eského, s. 339–346).
Královstvl´ C
Pozostałe artykuły sa˛ bardzo obszerne. Najwie˛ksze jest szczego´łowe studium dyplomatyczne nad ksie˛gami sa˛dowymi (,,desky zemske’’) powstałymi w XVI–XVIII w.
(Pavla B u r d o v á, Desky zemské. (Rozdéleni po stránce obsahové a formálni),
s. 347–439). Jest to jedna z nielicznych prac aktoznawczych, obejmuja˛cych dokumentacje˛ powstaja˛ca˛ w cia˛gu kilku wieko´w, warto wie˛c jej pos´wie˛cic´ nieco wie˛cej miejsca.
Ksie˛gi sa˛dowe, kto´re badała autorka, były archiwizowane w centralnym archiwum
w Pradze etapami: na pocza˛tku lat dwudziestych i pie˛c´dziesia˛tych tego stulecia i od razu
stały sie˛ najcze˛s´ciej wykorzystywanymi z´ro´dłami do badan´ gospodarczych, politycznych
i kulturalnych. Autorka omawia historie˛ organizacji i struktury registratury sa˛dowej,
a naste˛pnie, po przedstawieniu struktury podziału ksia˛g, przechodzi do analizy kaz˙dej
grupy. Rozwaz˙ania kon´czy wykaz ksia˛g sa˛dowych opracowanych w postaci tabeli.
Kolejny artykuł jest monograficznym opracowaniem archiwum rodowego Windischgrätzo´w z punktu widzenia genealogiczno-dyplomatycznego (Gustav H o f m a n n, Rodinny´ archiv Windischgrätzu˚ — rozbor fondu, s. 441–551). Jest to w pewnym sensie
kontynuacja tematu, zapocza˛tkowanego w 1977 r. takz˙e na łamach ,,Sborn´lka’’. Przedmiotem o´wczesnych badan´ była historia rodziny, obecnie skupiaja˛ sie˛ na aktach
wytworzonych przez te˛ rodzine˛. Doła˛czono tablice genealogiczne, omo´wienie herbo´w
rodowych, komentarz do sporu o maja˛tki oraz indeks geograficzny.
W pewnym sensie kontynuacja˛ wspomnianej tematyki jest praca Petra M a š k a
o zbiorach bibliotecznych rodziny Windischgrätzo´w, zamieszczona w dziale ,,Materiály’’
284
PRZEGLA˛D CZASOPISM
(Knihovna rodu Windischgrätzu˚, s. 553–569). Autor specjalizuje sie˛ w problematyce
dworskich zbioro´w bibliotecznych (zob. ,,Sborn´lk’’, 1992, nr 1).
W dziale ,,Dokumenty’’ znajduje sie˛ wyczerpuja˛cy komentarz Zdenka Š a m b e r g e r a i Lucie W i t t l i c h o v e j dotycza˛cy nie opublikowanego dzieła znanego wspo´łczesnego czeskiego historyka i archiwisty — Karela Kazbunda (Kazbundu˚v Karel
Havlicˇek, s. 569–667). Praca Kazbunda, zachowana w jego spus´ciz´nie w zbiorach
Muzeum Narodowego w Pradze, jest opracowaniem sylwetki dziewie˛tnastowiecznego
polityka i dziennikarza Karela Havlicˇka.
Halina Robo´tka (Torun´)
,,SLOVENSKÁ ARCHIVISTIKA’’. SLOVENSKÁ ARCHÍVNA SPRÁVA V BRATISLAVE, r. 27, Bratislava 1992, nr 1–2; r. 28, 1993, nr 2.
N u m e r 1 (1992) obejmuje dwie bardzo interesuja˛ce prace zwia˛zane z archiwistyka˛.
Pierwsza z nich, autorstwa Elo R á k o š a, dotyczy selekcji i archiwizacji narastaja˛cego
zasobu (Preberanie archivnych dokumentov do archivu, s. 3–13). W uzasadnieniu
podje˛cia tego problemu autor zwraca uwage˛ na fakt lawinowego narastania materiało´w
w archiwach zakładowych w cia˛gu ostatnich dziesie˛cioleci; przybyło ich w tym kro´tkim
czasie znacznie wie˛cej, niz˙ w ubiegłych stuleciach. Aby uchronic´ archiwa przed zalewem,
a badaczy przed zagubieniem sie˛ w nadmiernej ilos´ci bezwartos´ciowych materiało´w,
nalez˙y przeprowadzic´ selekcje˛. Czynnos´c´ ta powinna byc´ prawnie przypisana archiwom
zakładowym. Poniewaz˙ jednak obecna kondycja archiwo´w nie jest najlepsza, autor
dopomina sie˛ o nadanie im rangi odpowiedniej do funkcji. Archiwum zakładowe
powinno byc´ miejscem, gdzie przeprowadza sie˛ ocene˛ wartos´ci akt, i tym samym
dokonuje wyboru przyszłej bazy z´ro´dłowej.
Autor nie wyklucza takz˙e organizowania — wzorem innych krajo´w, gło´wnie USA
— archiwo´w przejs´ciowych; na potwierdzenie słusznos´ci takich rozwia˛zan´ podaje
statystyke˛ selekcji i brakowania w USA. Omawia osiem warunko´w, kto´re nalez˙y
zrealizowac´, aby poprawic´ selekcje˛ i archiwizacje˛ narastaja˛cego zasobu. Na pierwszych
miejscach postawił inicjowanie opracowania norm prawnych reguluja˛cych prace˛ kancelarii oraz uregulowanie procesu aktotwo´rczego. Na kolejnych miejscach autor wymienił: koniecznos´c´ powołania urze˛du nadzoruja˛cego kancelarie˛, oddzielenia archiwo´w
zakładowych od akt podre˛cznych, ustalenie kryterio´w selekcji materiało´w, opracowanie
kwalifikatoro´w archiwalnych (skracane plany), uporza˛dkowanie archiwizacji według
najnowszych wzoro´w.
Druga praca powstała w warsztacie znanego archiwisty Ivana C h a l u p e c k y´ ´e g o i była przedmiotem wysta˛pienia autora w 1972 r. na seminarium archiwisto´w. Poruszono w niej kwestie porza˛dkowania akt wytworzonych przez kos´cio´ł prawosławny (Archivy katolickiej cirkevnej správy na Slovensku, s. 14–29). Poniewaz˙ w kancelarii kos´cielnej obowia˛zywały zasady kancelarii austriackiej, archiwis´ci podczas
opracowania archiwalnego uznali, z˙e odtworzenie układu pierwotnego nie jest celowe
i nadali aktom układ według jednolitego wykazu rzeczowego z dziesie˛tnym systemem
sygnowania. Jest to poste˛powanie budza˛ce powaz˙ne zastrzez˙enia natury metodycznej.
PRZEGLA˛D CZASOPISM
285
Mimo tych zastrzez˙en´, artykuł zasługuje na specjalna˛ uwage˛, gdyz˙ metodyka porza˛dkowania akt kos´cielnych nalez˙y do rzadko poruszanych temato´w.
Pozostałe artykuły obracaja˛ sie˛ w kre˛gu zagadnien´ z´ro´dłoznawstwa, historii ustroju
i genealogii. Dotycza˛ m. in. wartos´ci poznawczej akt szko´ł stopnia podstawowego
i s´redniego (Ján D u b o v s k y´, Pramene k dej´lnam základny´ch a stredny´ch ško´l v štátnych
arch´lvoch na Slovensku do roku 1948, s. 30–61), wykazo´w podatkowych z XVI w. (Juraj
Ž u d e l , Dánové súpisy domov slovensky´ch stolic z roku 1598, s. 73–82), palatynatu Juraja
Turzo (Jozef K o cˇ i š a , Palatinát Juraja Turzu 1609–1616, s. 83–93), akt sa˛dowych
z XVIII w. (Slavko C h u r y´ , Podriadeny´ súd pre Lipovsko-oravskú župu (1787–1790)
a jeho pisomnosti, s. 94–104), zawartos´ci dziennika polsko-czeskiej komisji delimitacyjnej
ˇ SL-Polskej roku 1938, s. 105–109)
(Jozef Š i m o n cˇ i cˇ, Dennik Delimitacˇnej komisie C
oraz genealogii osiemnastowiecznego rodu Antona Bernoláka (Pavel H o r v á t h, Pu˚vod
a pribuzenstvo rodiny Antona Bernoláka, s. 62–72)
Dział ,,Spravy’’ zawiera wyniki dwo´ch waz˙nych i aktualnych analiz. Pierwsza
— napisana przez A. V a r g e˛ — jest sprawozdaniem z analizy klasycznego archiwalnego
systemu informacji naukowej (s. 151–153). Zwykle taka analiza stanu faktycznego
poprzedza przymiarki do komputeryzacji archiwalnej informacji i tak sie˛ chyba ma rzecz
w tym przypadku. Druga z prac jest omo´wieniem przez F. P a l k o zautomatyzowanego
systemu informacyjnego dla archiwum (s. 154–155). Autor zwraca szczego´lna˛ uwage˛ na
potrzebe˛ ujednolicenia i s´cisłego okres´lenia j. a. i jej opisu, porusza takz˙e kwestie prac,
polegaja˛cych na tworzeniu baz danych w archiwum w Bratysławie.
N u m e r 2 (1992) otwieraja˛ rozwaz˙ania Elo R á k o š a na temat opracowania zespoło´w
archiwalnych, wbrew tytułowi sugeruja˛cemu skupianie sie˛ wyła˛cznie na strukturze zespołu
(Štruktúra arch´lvneho fondu, s. 3–16). Problem struktury jest obecnie waz˙ny, poniewaz˙
wie˛kszos´c´ archiwo´w musi uporza˛dkowac´ strukture˛ zasobu przed przysta˛pieniem do
powszechnej komputeryzacji.
Od przejrzystos´ci struktury zespołu archiwalnego autor uzalez˙nia jakos´c´ sporza˛dzanej
informacji naukowej i udoste˛pnianie. Powraca w ten sposo´b do problematyki poruszanej
przezen´ przed kilku laty, powto´rnie analizuje zasade˛ proweniencji oraz procesy archiwotwo´rcze. Podstawowa˛literatura˛ dla tej analizy jest praca Bohdana Ryszewskiego Problemy
i metody badawcze archiwistyki.
W dalszych rozwaz˙aniach Rákoš zwraca uwage˛ na fakt, iz˙ podstawowym elementem
struktury zespołu jest j.a. Moz˙e ona w wyniku klasyfikacji i systematyzacji tworzyc´
struktury wyz˙szego rze˛du — w układach zwanych przez autora ,,wertykalnymi’’
i ,,horyzontalnymi’’. Pierwsze z nich oznaczaja˛ podział zespołu archiwalnego na archivne
roviny (poziomy). Autor wyro´z˙nia naste˛puja˛ce poziomy: fondové oddelenie (w polskiej
archiwistyce nazywane podzespołami), grupy (skupiny — odpowiednik serii w polskiej
archiwistyce), série (w polskiej archiwistyce ro´wnoznaczne z podseriami), rocˇniki spisov
(klasy) oraz kmenˇové cˇisla i základné cˇisla nie maja˛ce odpowiedniko´w w polskiej
archiwistyce. Struktura ,,horyzontalna’’ dotyczy struktury wewne˛trznej z ro´z˙nych poziomo´w.
Naste˛pnie autor analizuje trudnos´ci i błe˛dy popełniane na kolejnych etapach opracowania. Nieco wie˛cej uwagi pos´wie˛ca czynnos´ciom wyodre˛bniania zespoło´w i poste˛powania
z zespołami o skomplikowanej budowie.
František S e d l á k opracował obszerne monograficzne studium archiwalne grupy
zespoło´w przechowywanych w Archiwum Narodowym w Bratysławie. Ich two´rca˛ były
286
PRZEGLA˛D CZASOPISM
publiczne zakłady dystryktu Sala, działaja˛ce w latach 1785–1954 (Verejné základiny
dištriktu Šal ´a 1785–1954. (Rozbor súboru arch´lvnych fondov), s. 17–44). Autor w czterech
cze˛s´ciach przedstawił geneze˛ i dzieje klasztoro´w, szko´ł i uniwersytetu w Trnawie, sposo´b
zarza˛dzania ich maja˛tkami od likwidacji zakonu jezuito´w do 1954 r. oraz dzieje
archiwizacji i zawartos´c´ z´ro´dłowa˛ akt. W ostatniej cze˛s´ci omo´wił registrature˛ i zespo´ł
prefektury wspomnianego dystryktu, w kto´rym zachowały sie˛ archiwalia dotycza˛ce
omawianych zakłado´w publicznych. Na podkres´lenie zasługuje omo´wienie metod
porza˛dkowania i zasady inwentaryzacji.
Kolejne artykuły dotycza˛ zagadnien´ z´ro´dłoznawczych, dyplomatyki i heraldyki.
Z dziedziny z´ro´dłoznawczej Jural Ž u d e l a (P´lsomnosti Sty´cˇny´ch dostojn´lkov na úseku
Bratislava z rokov 1938–1939, s. 44–55) przedstawia okolicznos´ci powstania oraz
zawartos´c´ akt wytworzonych w latach 1938–1939 przez mediatoro´w Ministerstwa Obrony
Narodowej, działaja˛cych na ro´z˙nych szczeblach administracji rza˛dowej. Archiwalia
dotycza˛ pertraktacji w sprawach terytorialnych. Akta te, na mocy zarza˛dzen´ władz
centralnych, zarchiwizowały sie˛ w archiwach terenowych, włas´ciwych dla terytorio´w
be˛da˛cych przedmiotem mediacji.
Problematyke˛ historii ustroju i z´ro´dłoznawcza˛ porusza tez˙ Veronika N o v á k o v á
w artykule na temat zarza˛dzania regionem Abovska (Vy´voj správy a spisomnˇovania
v Abovskej stolici do rku 1526, s. 55–79). Praca powstała w wyniku z˙mudnych kwerend
w wielu archiwach słowackich i we˛gierskich. Dla badaczy najbardziej interesuja˛cy jest
zamieszczony na kon´cu szczego´łowy wykaz akt dokumento´w, wraz z aktualnymi
sygnaturami i segregacja˛ według wystawco´w.
Studium Romana H o l c a zawiera ocene˛ wartos´ci z´ro´dłowej raporto´w konsularnych
z lat 1848–1918 (Hlásenia švajcˇarskych diplomatov ako pramen´ k slovensky´m dej´lnam
v obdob´l 1848–1918, s. 89–99). Przedmiotem rozwaz˙an´ stały sie˛ raporty przedstawicielstw
dyplomatycznych w Wiedniu, Budapeszcie, Pradze i Rijece, przechowywane obecnie
w archiwum w Bernie. Autor omawia miejsce w zasobie archiwalnym oraz wartos´c´
historyczna˛.
Artykuł Ivana T i c h y´ ´e g o zawiera tradycyjny rozbio´r dyplomatyczny nowoz˙ytnego
dokumentu z roku 1918. Z tego włas´nie wzgle˛du praca nalez˙y do bardzo interesuja˛cych,
zwłaszcza dla aktoznawco´w (Zápisnice z deklaracˇného zhromaždenia Slovenskej národnej
rady 1918 v Martine, s. 80–88).
Dział ,,Štúdie a cˇlánky’’ kon´czy obszerne studium heraldyczne Ladislava V r t e l a
pos´wie˛cone kształtowaniu sie˛ flagi narodowej Słowacji (Vlajka Slovenskej republiky,
s. 100–118).
W dziale recenzji zwracaja˛ uwage˛ dwie pozycje wydane przez UNESCO w sprawie
zarza˛dzania dokumentacja˛: T. C o o k, The archival appraisal of records containing
personal information: a RAMP study with guidelines. General Information Programme and
UNISIST, Paris 1991 oraz M. D o y l e i A. F r e n i e r e, The preparation of records
management handbooks for government agencies: a RAMP study. General Information
Programme and UNISIST, Paris 1991.
W dziale sprawozdan´ jest interesuja˛cy przekaz z pierwszego posiedzenia na temat
gromadzenia, przechowywania i konserwacji dokumentacji audiowizualnej, zorganizowanego w 1991 r. na We˛grzech przez mie˛dzynarodowa˛ organizacje˛ archiwo´w dz´wie˛kowych
IASA (s. 158–162). Udział w posiedzeniu wzie˛li archiwis´ci i bibliotekarze z całego s´wiata.
Do bardzo interesuja˛cych, ze wzgle˛du na aktualnos´c´ problematyki, nalez˙y informacja
PRZEGLA˛D CZASOPISM
287
o przeje˛ciu przez słuz˙be˛ archiwalna˛ archiwo´w partyjnych (s. 182–188). Autor notatki
m. in. podaje schemat układu akt, kto´ry moz˙e okazac´ sie˛ poz˙yteczny w polskich
archiwach.
N u m e r 2 (1993) otwiera artykuł Petera K a r t o u s a na temat obecnej i dawnej
pozycji zawodowej archiwisty (Profesia archivára v minulosti a dnes, s. 3–14). Gło´wnym
celem pracy było rozwikłanie dylematu: czy obecny archiwista z tradycyjnym przygotowaniem z zakresu nauk pomocniczych historii jest w stanie podołac´ wspo´łczes´nie stawianym
zadaniom, czy tez˙ musi sie˛ przekwalifikowac´ na specjaliste˛ z zakresu nowoczesnych
rozwia˛zan´ technologicznych. Problematyka ta nalez˙y do bardzo rzadko goszcza˛cych na
łamach czasopism naukowych, warto wie˛c przybliz˙yc´ rozwaz˙ania autora.
Pierwsza˛ i najstarsza˛ funkcja˛ archiwisty było zapewnienie porza˛dku i ewidencji, celem
szybkiego odnalezienia potrzebnych dokumento´w i stworzenie odpowiednich warunko´w
przechowywania dokumentom waz˙nym dla włas´ciciela archiwum. Na dowo´d P. Kartous
przytacza (za M. Ducheinem) narzekanie Franciszka I na nieporza˛dek panuja˛cy we
francuskim archiwum kro´lewskim w 1539 r. Ten praktyczny aspekt zawodu archiwisty nie
zanikł, jakkolwiek uległ pewnym modyfikacjom.
Drugi aspekt, tj. wykształcenie historyczne, zacze˛ło pojawiac´ sie˛ od XVII w., ale
najwyraz´niej zarysowało sie˛ w wieku naste˛pnym. Od XVIII w. pojawiła sie˛ dodatkowa
funkcja — gromadzenia materiało´w maja˛cych charakter z´ro´deł historycznych, poniewaz˙
od tego stulecia, zwłaszcza w epoce romantyzmu, zacze˛li odwiedzac´ archiwa badacze
historii. Sta˛d wymagane wykształcenie historyczne. Naprzeciw tym zapotrzebowaniom
wyszła archiwalna szkoła francuska załoz˙ona na pocza˛tku XIX w. Autor uwaz˙a, z˙e
szkolenie archiwisty-historyka było aktualne tylko do kon´ca II wojny s´wiatowej.
W czasach wspo´łczesnych doszła nowa rola — archiwisty biora˛cego udział w kształtowaniu zasobu w registraturach. Ten nowy aspekt zawodu autor okres´la mianem
archiwisty funkcyjnego.
Wymienione trzy aspekty zawodu archiwisty trudno realizowac´ jednoczes´nie, dlatego
np. w USA oddzielono kształcenie archiwisto´w-historyko´w od archiwisto´w zakładowych.
W pozostałych pan´stwach pozostano przy dawnym modelu kształcenia zawodowego,
przystosowuja˛c co nieco model do nowych wymogo´w, np. uwzgle˛dniaja˛c nowoczesny typ
dokumentacji, zastosowanie komputero´w itp. Na marginesie trzeba dodac´, z˙e autor,
niestety, nie powołał sie˛ na dos´wiadczenia polskie, gdzie szkoły od dawna nie kształca˛
archiwisto´w w ramach nauk pomocniczych historii, ale w ramach odre˛bnej specjalizacji.
Nadto, przygotowuja˛ w miare˛ wszechstronnie do zawodu przyszłych archiwisto´w. Kartous
zwraca uwage˛ na powszechna˛, aczkolwiek niczym nieuzasadniona˛, tendencje˛ przekształcania archiwisty w dokumentaliste˛. Zwłaszcza nowo powstaja˛ce pan´stwa posuwaja˛ sie˛
jeszcze dalej: ła˛cza˛ biblioteki z archiwami, tworza˛c wspo´lne instytucje. Autor nie jest
zwolennikiem takich rozwia˛zan´. W konkluzji podkres´la koniecznos´c´ kształcenia archiwisto´w-specjalisto´w wa˛skich specjalizacji. Uwaz˙a takz˙e, z˙e wymiana mie˛dzynarodowa
w zakresie systemo´w kształcenia jest wcia˛z˙ mało widoczna i skuteczna; nalez˙y ja˛
doskonalic´ i rozwijac´.
Naste˛pny artykuł dotyczy kwestii kancelarii. Elo Rákoš zaprezentował dzieje kancelarii
urze˛do´w administracji publicznej w Czechosłowacji po 1918 r. (Z dej´ln správy úradny´ch
p´lsomnost´l 1918–1945, s. 15–32). Losy jej kształtowały sie˛ podobnie jak w Polsce; po
odzyskaniu niepodległos´ci nadal obowia˛zywały normy prawne pan´stw zaborczych.
W przypadku Czechosłowacji były to przepisy austriackiego systemu kancelaryjnego,
288
PRZEGLA˛D CZASOPISM
przystosowane z biegiem czasu do potrzeb wolnego pan´stwa. Studium to jest bardzo waz˙ne
dla polskiego czytelnika: wzbogaca wcia˛z˙ nieliczna˛ literature˛ o kancelarii austriackiej
(kto´ra wyste˛powała w Galicji, a potem w niekto´rych urze˛dach centralnych); zawiera
interesuja˛ce omo´wienia zasad funkcjonowania kancelarii; podaje dane bibliograficzne
wszystkich zasadniczych przepiso´w reguluja˛cych system kancelarii: z 1855, 1858, 1906,
1910 i 1913 r. oraz niekto´rych innych, maja˛cych regionalny zasie˛g.
Problemy bliz˙sze archiwistyki porusza takz˙e artykuł Juraja Ž u d e l a (Administrat´lvne
cˇlenenie územia Slovenska za dualizmu (1867–1918), s. 70–81). Autor przedstawił podziały
administracyjne Słowacji w latach 1867–1918. Tekst został wzbogacony trzema mapkami.
Studia z zakresu historii ustroju administracyjnego sa˛ zawsze bardzo poszukiwane przez
archiwisto´w, poniewaz˙ sa˛ nieoceniona˛ pomoca˛ w pracy zawodowej.
Pozostałe artykuły z działu ,,Studie a clanky’’ dotycza˛ problemo´w z´ro´dłoznawczych.
Ján D u b o w s k y´ przedstawił efekt poszukiwan´ w archiwum watykan´skim z´ro´deł do
dziejo´w Słowacji (Vy´skum slovac´lk vo vatikánskom arch´lve, cz. 2, s. 33–58), a Marta
M e l n l´k o v a zawartos´c´ nowo odnalezionych materiało´w do dziejo´w Koszyc (Habent sua
fata litterae, s. 59–69). Relacje˛ o zawartos´ci z´ro´deł do zniesienia poddan´stwa przygotowała
Mária H u t t o v á (Zrušenie poddanstva vo svetle p´lsomnosti Permanentnej deputácie
Bratislavskej Župy, s. 82–92).
W tomie znalazła sie˛ tez˙ recenzja z wydawnictwa Ireny i Stanisława Kurasio´w,
Bullarium Poloniae, t. 1–4 (s. 115–118).
W dziale ,,Diskusia’’ zamieszczono wypowiedz´ Jozefa Šeregi na temat roli i funkcji
spisu zespołu, zaro´wno spisu zdawczo-odbiorczego jak i archiwalnego (Term´ln ,,spis
o fonde’’ netradicˇne, s. 93–98).
Godna specjalnej uwagi jest zawartos´c´ działu ,,Spravy’’. Otwiera ja˛ informacja
o zasadach i schemacie podziału zasobu archiwum pan´stwowego w Bratysławie (Klasifikacˇná schéma arch´lvnych fondov a zbierok štátnych arch´lvov v Slovenskej republice, s.
140–153). Budowa schematu oraz sposo´b oznaczania ro´z˙nych jego poziomo´w moz˙e słuz˙yc´
takz˙e polskiej archiwistyce, zwłaszcza z˙e konieczne be˛dzie w niedalekiej przyszłos´ci
podobne usystematyzowanie zasobu w celu okres´lenia kodo´w poszczego´lnych zespoło´w
lub grup zespołowych dla potrzeb komputeryzacji archiwo´w. Interesuja˛ca jest takz˙e
informacja o komputeryzacji niekto´rych urze˛do´w administracji publicznej (Automatizovany´ administrativny systém a arch´lvy, s. 153–156). Intencja˛ autora jest przygotowanie
archiwisto´w do nowej rzeczywistos´ci oraz zapoznanie ich z przyje˛tymi rozwia˛zaniami.
Niespodzianka˛jest charakterystyka, niestety pobiez˙na, zawartos´ci Archiwum Narodowego
Japonii (Narodny archiv Japonska, s. 175–176).
Wła˛czono do tomu sprawozdanie z obrad XII Mie˛dzynarodowego Kongresu w Montrealu z 1992 r. oraz streszczenia najwaz˙niejszych wysta˛pien´ (s. 182–204). Nalez˙y
zazdros´cic´ archiwistom słowackim, z˙e maja˛ na biez˙a˛co do dyspozycji informacje
o mie˛dzynarodowym z˙yciu archiwalnym (!).
Halina Robo´tka (Torun´)
K
R
O
N
I
K
A
ARCHEION, T. XCVI
WARSZAWA 1996
´ W KOMUNALNYCH MRA
KONFERENCJA SEKCJI ARCHIWO
W dniach 28 V – 2 VI 1994 r. odbyła sie˛ w Budapeszcie konferencja Sekcji Archiwo´w
Komunalnych Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w. W obradach uczestniczyło około 150
archiwisto´w z 33 pan´stw, reprezentuja˛cych 93 miasta, w tym przedstawiciele Algierii,
Argentyny, Chin, Izraela i Kanady. Obrady otworzył prezydent Budapesztu Gabor
Demsky. Witaja˛c przybyłych poinformował pokro´tce o przeszłos´ci i teraz´niejszos´ci
miasta, licza˛cego sie˛ w Europie os´rodka nauki i kultury. Pozdrowienia władz MRA
przekazał Frederic Lendemann, jeden ze wspo´łorganizatoro´w konferencji. Z kolei zabrał
głos James R. Sewell, przewodnicza˛cy Sekcji Archiwo´w Komunalnych Komitetu
Dyrektoro´w MRA.
Podczas trzech sesji plenarnych omo´wiono problemy teoretyczne i techniczne oraz
zagadnienia dotycza˛ce badan´ historycznych w archiwach komunalnych. Ponadto Jan van
den Broek przedstawił program pomocy i wspo´łpracy opracowany przez MRA, przeznaczony dla krajo´w Europy s´rodkowowschodniej. Przewidziano ro´wniez˙ czas na
dyskusje˛ prezentowanych problemo´w.
Podczas sesji plenarnych wygłoszono ponad 20 referato´w i komunikato´w. Przyje˛to
zasade˛, iz˙ referaty zasadnicze prezentowali archiwis´ci z krajo´w Europy s´rodkowej
i wschodniej, uzupełniaja˛ce — przedstawiciele Europy zachodniej lub pan´stw i miast
pozaeuropejskich.
W trakcie obrad omo´wiono 12 temato´w. Warto wie˛c zwro´cic´ uwage˛ na najwaz˙niejsze
zagadnienia.
W czasie sesji pierwszej, kto´ra zaje˛ła sie˛ problemami teoretycznymi, mo´wiono m. in.
o pozycji archiwo´w komunalnych w ro´z˙nych krajach, a takz˙e podziale kompetencji mie˛dzy
tymi archiwami a archiwami pan´stwowymi. Interesuja˛co wypadło poro´wnanie archiwo´w
komunalnych w Niemczech i Francji: istnieja˛ce ro´z˙nice wynikaja˛ z zasadniczej odmiennos´ci ustrojowej obu pan´stw. W Niemczech archiwa komunalne sa˛ niezalez˙ne od
pan´stwowej słuz˙by archiwalnej i nie podlegaja˛ jej kontroli. Odpowiadaja˛ wyła˛cznie przed
władzami lokalnymi, dlatego pan´stwowa słuz˙ba archiwalna nie ma np. z˙adnego wpływu na
brakowanie akt w tych archiwach. We Francji silna pozycja władz centralnych implikuje
sytuacje˛ archiwo´w komunalnych. Sa˛ one nadzorowane przez Dyrekcje˛ Archiwo´w Francji,
na mocy przepiso´w prawa z 1983 i 1986 r. Kontrole w tych archiwach przeprowadza
dyrekcja za pos´rednictwem inspektoro´w generalnych i dyrektoro´w archiwo´w departamentalnych. We Francji wyste˛puje tez˙ wyraz´ny podział kompetencji mie˛dzy archiwami
komunalnymi a pan´stwowymi. Mer stoja˛cy na czele lokalnych władz samorza˛dowych jest
jednoczes´nie przedstawicielem pan´stwa. Sta˛d tez˙ archiwa komunalne przechowuja˛ np. akta
stanu cywilnego, natomiast inne materiały archiwalne wytworzone przez władze sa-
290
KRONIKA
morza˛dowe kierowane sa˛ do archiwo´w departamentalnych. Archiwa komunalne podlegaja˛
merom, ale zarazem prefektom stoja˛cym na czele departamento´w.
Podobny do niemieckiego system wyste˛puje w Wielkiej Brytanii. J. Sewell zwro´cił
jednak uwage˛ na fakt, z˙e powstaja˛ce w toku reformy administracyjnej małe jednostki
samorza˛dowe nie sa˛ w stanie utrzymac´ niezbe˛dnych słuz˙b archiwalnych. System pos´redni
wyste˛puje np. w Finlandii, gdzie pan´stwowa słuz˙ba archiwalna opracowuje instrukcje dla
archiwo´w komunalnych, ale nie nadzoruje kwalifikacji dokumento´w i brakowania akt.
Podczas sesji pos´wie˛conej problemom technicznym omawiano zagadnienia dotycza˛ce
komputeryzacji archiwo´w, konserwacji zasobu, budownictwa archiwalnego i wyposaz˙enia lokali archiwalnych. Przedstawiciel Austrii przypomniał, z˙e administracja komunalna
w Europie Zachodniej stosuje komputer juz˙ od pocza˛tku lat siedemdziesia˛tych. Pojawiły
sie˛ nowe moz˙liwos´ci w pracy archiwisto´w, ale zarazem komputeryzacja powoduje, z˙e
nalez˙y dokonac´ zmian w dotychczasowej koncepcji kwalifikacji wytwarzanej dokumentacji.
Znane archiwistom polskim bola˛czki dotycza˛ce budownictwa archiwalnego znalazły
sie˛ w wypowiedzi P. Klasinca z Mariboru. Wskazał on, z˙e wie˛kszos´c´ budynko´w
uz˙ytkowanych przez archiwa komunalne w byłej Jugosławii zbudowana została w drugiej
połowie XIX w. Ich adaptacja pozostawia wiele do z˙yczenia. Brak urza˛dzen´ klimatyzacyjnych powoduje, z˙e temperatura w magazynach waha sie˛ latem w przedziale 0-30o C,
a wilgotnos´c´ 30-90%. P. Klasinc przedstawił minimalne wymogi, jakie nalez˙y spełnic´
adaptuja˛c budynki na lokale archiwalne: wydzielenie trzech cze˛s´ci archiwum — administracyjnej, udoste˛pniania i magazyno´w — oraz zainstalowanie zabezpieczen´ antywłamaniowego i przeciwpoz˙arowego. Przypomniał tez˙ zasady wyznaczenia tzw. dro´g dla
publicznos´ci oraz koniecznos´ci przeznaczenia jednego z pomieszczen´ na sale konferencyjna˛ i wystawowa˛. Autor referatu wskazał na podstawowa˛ trudnos´c´ wyste˛puja˛ca˛ podczas
adaptacji obiekto´w zabytkowych, tj. ograniczona˛ moz˙liwos´c´ ingerencji w dotychczasowa˛
strukture˛ budynku.
Interesuja˛ce były referaty i komunikaty wygłoszone w czasie obrad trzeciej sesji
plenarnej na temat udoste˛pniania materiało´w archiwalnych. Przedstawiciel We˛gier
stwierdził, z˙e łatwos´c´ doste˛pu do akt jest funkcja˛ rozwoju demokracji w danym kraju. Na
We˛grzech nie uchwalono jeszcze nowego prawa archiwalnego. Obowia˛zuje nadal dekret
o tajemnicy pan´stwowej z 1986 r. W nowej sytuacji politycznej duz˙a odpowiedzialnos´c´
spoczywa zatem na archiwistach. Maja˛ oni stosunkowo duz˙a˛ swobode˛ oceny kaz˙dej
indywidualnej sprawy i podejmowania decyzji o udoste˛pnieniu archiwalio´w.
W Niemczech akta udoste˛pniane sa˛ po upływie 30–50 lat po ich wytworzeniu, ale
czyni sie˛ nieraz wyja˛tki dla badan´ naukowych. W pewnych dziedzinach nie ma jednak
z˙adnych wyja˛tko´w. Dotyczy to np. akt instytucji kontroli finansowej, kto´re udoste˛pnia sie˛
dopiero po upływie 80 lat od ich wytworzenia. Jak powiedział jeden z uczestniko´w
niemieckich, reguły te pozostaja˛ w pewnej sprzecznos´ci z gwarantowana˛ przez konstytucje˛ swoboda˛ badan´ naukowych.
Interesuja˛co wypada poro´wnanie referato´w archiwisto´w z Rosji i Holandii, pos´wie˛conych brakowaniu akt. Dyrektor archiwum moskiewskiego uznał, z˙e w Rosji
nadmierna ilos´c´ wytworzonej dokumentacji otrzymuje kategorie˛ A; wskaz´nik ten wynosi
ok. 10% i dwukrotnie przewyz˙sza zachodnioeuropejski. Przedstawiciel Holandii stwierdził z kolei, z˙e historycy holenderscy sa˛ zaniepokojeni nadmiernym brakowaniem akt.
Uwaz˙aja˛ oni, z˙e kryterium ekonomiczne powoduje w naste˛pstwie, iz˙ zachowane akta nie
KRONIKA
291
odzwierciedlaja˛ włas´ciwie epoki i spraw, kto´rych dotycza˛. Zaniepokojony prezes Holenderskiego Towarzystwa Historycznego os´wiadczył w jednym z wywiado´w, z˙e ,,archiwa
sa˛ zbyt waz˙ne, aby powierzyc´ je wyła˛cznie archiwistom’’.
Wiele wysta˛pien´ zawierało informacje o niszczeniu akt bez zezwolenia słuz˙b
archiwalnych. Duz˙e spustoszenie poczyniono np. na We˛grzech w aktach Słuz˙by Bezpieczen´stwa. Problem ten wyste˛puje ro´wniez˙ w krajach o ugruntowanej od dawna
demokracji, przykładowo w Szwajcarii zniszczone zostały akta słuz˙b specjalnych, kto´re
zajmowały sie˛ filtrowaniem społeczen´stwa w aspekcie ewentualnych sympatii prokomunistycznych.
W drugiej cze˛s´ci obrad sekcji trzeciej omawiano problemy zarza˛dzania przez archiwa
miejskie archiwami zakładowymi (w gminach, przedsie˛biorstwach miejskich, stowarzyszeniach, spus´ciznach oso´b z˙yja˛cych etc.). Referat gło´wny przedstawił przedstawiciel
Warszawy, a komunikaty archiwis´ci z Kopenhagi, Brugii i Haify. W archiwach polskich
i innych krajo´w postkomunistycznych zasadniczym problemem jest reaktywowanie
archiwo´w miejskich od momentu przywro´cenia samorza˛do´w (w Polsce od 1989 r.) i ich
powia˛zanie z archiwami pan´stwowymi (nadzo´r metodyczny, przekazywanie akt z archiwo´w
miejskich do pan´stwowych, brakowanie akt itp.), co powinno byc´ okres´lone w ustawodawstwie archiwalnym. W komunikatach podnoszono duz˙a˛ wartos´c´ dla badan´ naukowych ro´z˙nego
rodzaju spus´cizn po osobach zmarłych i z˙yja˛cych, akt przedsie˛biorstw miejskich
i stowarzyszen´.
Z kolei mo´wiono o badaniach nad przeszłos´cia˛ miast, podejmowanych w archiwach
komunalnych. Archiwistka z Sopronu przybliz˙yła postac´ Jenö Hazi, dyrektora tamtejszego archiwum miejskiego w latach 1918-1950, zasłuz˙onego wydawce˛ z´ro´deł do
dziejo´w miasta. Nasuwaja˛ sie˛ tu pewne analogie z Krakowem, kto´ry podobnie jak Sopron
lokowany był w XIII w. i w obydwu tych miastach duz˙a˛ role˛ odegrało prawo niemieckie
i mieszczan´stwo pochodzenia niemieckiego.
J. Rambaud z Marsylii poinformowała, z˙e miejscowe archiwum miejskie wspo´łpracuje stale z uniwersytetem, organizuje liczne konferencje naukowe i wystawy, prowadzi tez˙
kursy paleografii.
W ostatnim dniu obrad Jan van den Broek przedstawił program MRA dla archiwo´w
Europy s´rodkowowschodniej. Os´wiadczył, z˙e Rada dysponuje pewnymi s´rodkami na ten
cel, np. rza˛d Szwajcarii przeznaczył na rok 1994 sume˛ 0,5 mln franko´w. Wskazał
podstawowe kierunki planowanych działan´: reforma prawa archiwalnego w krajach Europy
s´rodkowowschodniej, zmierzaja˛ca do ułatwienia doste˛pu do akt; szkolenie w zakresie
konserwacji zasobu i doradztwo w zakresie budownictwa archiwalnego i wyposaz˙enia
archiwo´w; publikacja z´ro´deł i pomocy archiwalnych; szkolenie w dziedzinie zarza˛dzania
archiwami; praca zmierzaja˛ca do ujednolicenia obowia˛zuja˛cej terminologii fachowej.
W czasie — anemicznej zreszta˛ — dyskusji podniesiono fakt istnienia licznych barier,
kto´re utrudniaja˛ wspo´łprace˛ Europy s´rodkowowschodniej i zachodniej w dziedzinie
archiwistyki. Wskazano m. in. na problemy techniczne (ła˛cznos´c´) i je˛zykowe. Powszechne poparcie uzyskał postulat zorganizowania specjalistycznych kurso´w je˛zykowych dla
archiwisto´w z pan´stw postkomunistycznych. Bez dobrej znajomos´ci je˛zyka trudno
bowiem korzystac´ z dorobku i dos´wiadczenia archiwistyki zachodnioeuropejskiej.
Uczestniko´w konferencji podejmowano uroczysta˛ kolacja˛. Stworzono im moz˙liwos´c´
zwiedzenia Budapesztu i miejscowego archiwum miejskiego. Ponadto zwiedzili oni
Esztergom, Wyszegrad i Szentendre.
292
KRONIKA
W trakcie obrad poruszono wiele istotnych problemo´w, poinformowano tez˙
o waz˙nych inicjatywach. Jez˙eli choc´ cze˛s´c´ zamiaro´w uda sie˛ zrealizowac´, konferencja
spełni swo´j cel.
Obrady toczyły sie˛ w trzech je˛zykach: angielskim, niemieckim i francuskim. Teksty
wysta˛pien´ plenarnych, referato´w gło´wnych i komunikato´w w trzech sekcjach były
rozdane w formie streszczen´ wszystkim uczestnikom na pocza˛tku konferencji.
Archiwa polskie reprezentowali: dr Sławomir Radon´ z Krakowa i dr Jo´zef Kazimierski z Warszawy (członek Sekcji Archiwo´w Komunalnych MRA, kto´ry wygłosił referat
o archiwum miejskim i zarza˛dzaniu archiwami zakładowymi na przykładzie Warszawy,
zob. Aneks). Materiały konferencji zostana˛ opublikowane w czasopis´mie MRA ,,Janus’’.
Jo´zef Kazimierski (Warszawa), Sławomir Radon´ (Krako´w)
ANEKS
Archiwa miejskie i zarza˛dzanie archiwami zakładowymi
na przykładzie Warszawyx
Na terenie Warszawy do 1792 r. istniało kilka miast (Stare i Nowe Miasto, Praga,
Skaryszew, Solec) oraz ponad 20 miasteczek prywatnych zwanych jurydykami; tylez˙
było archiwo´w. W tymz˙e roku, na podstawie ustawy o miastach z 1791 r., utworzono
jeden magistrat miasta Warszawy i archiwum generalne miasta Warszawy. W okresie
po´z´niejszym naste˛powały zmiany nazwy archiwum, natomiast w XIX w. cze˛s´c´ najstarszych archiwalio´w miejskich w dwo´ch partiach przekazano do archiwum pan´stwowego,
zwanego najpierw Archiwum Ogo´lnym Krajowym, a po´z´niej Archiwum Gło´wnym.
W 1951 r., dekretem o archiwach pan´stwowych z 29 marca, po uprzedniej likwidacji
władz samorza˛dowych i zasta˛pieniu ich administracja˛ pan´stwowa˛ w formie rad narodowych, zlikwidowano archiwa miejskie i utworzono archiwa pan´stwowe. W Warszawie
utworzono Wojewo´dzkie Archiwum Pan´stwowe z zakresem działania na m. st. Warszawe˛
i wojewo´dztwo warszawskie. Wła˛czono don´ zaso´b aktowy Archiwum Miejskiego
w Warszawie. W naste˛pnych latach okazało sie˛, z˙e zaro´wno w nazwie, jak i strukturze
zasobu nalez˙y wyodre˛bnic´ archiwalia warszawskie. Wojewo´dzkie Archiwum Pan´stwowe
w Warszawie przekształcono na Archiwum Pan´stwowe m. st. Warszawy i Wojewo´dztwa
Warszawskiego, a naste˛pnie na Archiwum Pan´stwowe m. st. Warszawy. W zakresie
działania i strukturze wewne˛trznej placo´wki nasta˛piły zmiany wynikaja˛ce ba˛dz´ to ze
zmiany podziało´w administracyjnych pan´stwa, ba˛dz´ tez˙ z napływu duz˙ej ilos´ci archiwalio´w z archiwo´w zakładowych lub tez˙ podejmowania nowych zadan´, np. zbiory
fotografii, dokumentacji technicznej, rozbudowa pracowni konserwatorskiej, komputeryzacja zbioro´w.
AP m. st. Warszawy obejmuje zakresem działania, opro´cz m. st. Warszawy i wojewo´dztwa stołecznego, takz˙e inne wojewo´dztwa (ostrołe˛ckie, ciechanowskie i skierniewickie). W terenie zlokalizowane sa˛ oddziały AP m. st. Warszawy (9 oddziało´w).
x
Referat wygłoszony podczas konferencji Sekcji Archiwo´w Komunalnych MRA w Budapeszcie.
KRONIKA
293
Nadto działaja˛ w kaz˙dym mies´cie odre˛bne archiwa miejskie (od 1989 r.), kto´re nie
podlegaja˛ AP m. st. Warszawy, chociaz˙ posiadaja˛ niekiedy archiwalia sprzed 1989 r.
Archiwalia te be˛da˛ stopniowo przekazywane do archiwum pan´stwowego. Podobna
sytuacja istnieje takz˙e w innych archiwach pan´stwowych w Polsce. Przeje˛cie do
archiwo´w pan´stwowych całej dokumentacji sprzed 1989 r. zalez˙y tylko od uzyskania
odpowiedniej powierzchni magazynowej w archiwach pan´stwowych, a w tym takz˙e w AP
m. st. Warszawy.
W 1990 r. w trakcie transformacji ustrojowej w Polsce, na podstawie ustawy
o samorza˛dzie terytorialnym, reaktywowano władze samorza˛dowe i archiwa miejskie.
Nasta˛piło przywro´cenie w Polsce archiwo´w miejskich w oparciu o dotychczasowe
archiwa zakładowe, nadzorowane przez archiwa pan´stwowe. Proces ten hamuje brak
znowelizowanych przepiso´w prawnych odnos´nie do zasobu archiwalnego, kto´ry pozostaje jeszcze w kancelariach-registraturach. W kaz˙dym mies´cie formalnie istnieje juz˙
odre˛bne archiwum miejskie (dawne zakładowe), ale tylko dla władzy samorza˛dowej.
Dalszych regulacji prawnych wymaga zdecydowanie o podporza˛dkowaniu im archiwo´w
zakładowych, gmin, przedsie˛biorstw, zakłado´w i stowarzyszen´ zwia˛zanych z władzami
samorza˛dowymi.
Wnioski moje, dotycza˛ce archiwo´w miejskich, maja˛ charakter postulatywny, wynikaja˛cy z praktyki i dos´wiadczen´ AP m. st. Warszawy oraz innych archiwo´w pan´stwowych
w Polsce.
1. Archiwa miejskie be˛da˛ kontrolowane przez archiwa pan´stwowe. Wynika to
z projektu nowej ustawy archiwalnej.
2. Na terenie Warszawy, zgodnie z ustawa˛ o ustroju m. st. Warszawy z dnia 25 III
1994 r., kto´ra jest zwia˛zkiem komunalnym złoz˙onym z 11 gmin, be˛dzie funkcjonowało
jedno archiwum miejskie. Archiwum miejskiemu be˛da˛ podlegały archiwa zakładowe 11
gmin, a w przyszłos´ci archiwa zakładowe w przedsie˛biorstwach, zakładach i stowarzyszeniach zwia˛zanych z samorza˛dem Warszawy.
3. Archiwa miejskie be˛da˛ dzielic´ sie˛ na dwie kategorie: I — archiwa miejskie duz˙ych
miast (np. wojewo´dzkich), II — pozostałe. W kategorii I archiwista miejski be˛dzie
powołany przez prezydenta miasta z grona zaproponowanych przez Naczelna˛ Dyrekcje˛
Archiwo´w Pan´stwowych (NDAP). Osoby te powinny posiadac´ wykształcenie wyz˙sze
historyczne, ze specjalnos´cia˛ archiwalna˛ oraz staz˙em archiwalnym. Natomiast w kategorii II do obje˛cia stanowiska archiwisty wystarczy wykształcenie s´rednie oraz staz˙
archiwalny w archiwum pan´stwowym lub miejskim I kategorii.
4. Archiwista miejski zostanie podporza˛dkowany słuz˙bowo prezydentowi (burmistrzowi) miasta, opro´cz normalnych obowia˛zko´w archiwalnych, słuz˙a˛c mu rada˛ w sprawach historycznych i kulturalnych. Be˛dzie uczestniczyc´ w organizowaniu obchodo´w
rocznicowych i s´wia˛t, w sprawach turystyki, restauracji zabytko´w, historycznych zespoło´w miejskich. Nadto archiwa nawia˛z˙a˛ s´cisła˛ wspo´łprace˛ z organizacjami naukowymi
i regionalnymi, muzeami, bibliotekami itp. Przede wszystkim jednak do zadan´ archiwisty
zostanie zaliczony nadzo´r nad praca˛ archiwo´w zakładowych przedsie˛biorstw i organizacji
samorza˛dowych, piecza nad kolekcjami i spus´ciznami ludzi z˙yja˛cych (gło´wnie doradztwo
metodyczne).
5. Archiwista miejski powinien wspo´łpracowac´ z członkami rady miejskiej, starac´ sie˛
o ich zrozumienie, z˙yczliwos´c´ i poparcie spraw archiwalnych. Przekonywac´ władze
miasta o znaczeniu archiwum i jego zasobu dla historii miasta i spraw jego mieszkan´co´w.
294
KRONIKA
Powinien zache˛cac´ w ten sposo´b do przeznaczenia dla archiwum odpowiednich s´rodko´w
z budz˙etu miasta (płace dla personelu, wyposaz˙enie, wydawnictwa, konserwacja zbioro´w
itp.).
6. Archiwista miejski powinien wyrobic´ sobie trwała˛ pozycje˛ w s´rodowisku regionalnym (lokalnym). Aby nie mogły mu zagrozic´ wyniki wyboro´w samorza˛dowych, musi
zachowac´ neutralnos´c´ polityczna˛.
7. W wypadku funkcjonowania w jednym mies´cie archiwum pan´stwowego i miejskiego, prestiz˙, znaczenie i rola w s´rodowisku archiwisty pan´stwowego i miejskiego be˛da˛
zalez˙ały od ich wiedzy, aktywnos´ci i przydatnos´ci dla władz i obywateli.
8. Archiwum miejskie be˛dzie utrzymywane z budz˙etu miejskiego, podobnie archiwa
zakładowe przedsie˛biorstw i organizacji zwia˛zanych z samorza˛dem.
9. Archiwa miejskie be˛da˛ kontrolowane przez władze miejskie oraz wizytacje
z pan´stwowej słuz˙by archiwalnej. Natomiast archiwa zakładowe przedsie˛biorstw, zakłado´w i organizacji zwia˛zanych z samorza˛dem be˛da˛ podlegac´ kontroli archiwisto´w
miejskich.
10. Akta miasta stanowia˛ jeden zespo´ł archiwalny. Podobnie akta przedsie˛biorstw,
zakłado´w i organizacji zwia˛zanych z samorza˛dem. Kaz˙de z nich stanowi odre˛bny zespo´ł
archiwalny.
11. Archiwa miejskie be˛da˛ gromadziły, opro´cz akt władz miejskich (rady i urze˛dy),
akta jednostek organizacyjnych, podległych władzom miejskim (słuz˙by miejskie, przedsie˛biorstwa, zakłady, szkoły, szpitale itp.) lub zwia˛zanych z władzami miejskimi
(stowarzyszenia, organizacje społeczne itp.), kto´re posiadaja˛ własne lub ła˛czone archiwa
zakładowe.
12. Archiwa miejskie moga˛ deponowac´ swo´j zaso´b historyczny w archiwach
pan´stwowych, jez˙eli nie maja˛ odpowiednich warunko´w do jego przechowywania i opracowywania.
13. Akta miejskie licza˛ce ponad 30 lat be˛da˛ obligatoryjnie deponowane w archiwach
pan´stwowych. Wynika to z aktualnie obowia˛zuja˛cych ustalen´ prawnych.
14. Poprzez siec´ podległych archiwo´w pan´stwowych NDAP powinna słuz˙yc´ archiwom miejskim pomoca˛ metodyczna˛ w zakresie opracowania zasobu archiwalnego,
przygotowania normatywo´w kancelaryjnych i archiwalnych, statuto´w, w pracach wydawniczych itp.
15. NDAP powinna wywierac´ naciski na władze miasta, by przeznaczały odpowiednie
s´rodki finansowe niezbe˛dne dla funkcjonowania archiwum miejskiego.
16. W wyja˛tkowych przypadkach NDAP powinna miec´ s´rodki na subsydiowanie
archiwo´w miejskich.
17. Archiwa miejskie poprzez swoje władze (prezydenta, burmistrza) powinny mo´c
nakazac´ prowadzenie archiwo´w zakładowych w samorza˛dowych jednostkach organizacyjnych. W sprawie tych archiwo´w władze miejskie, na wniosek archiwum miejskiego,
powinny wydac´ odre˛bne normatywy (statuty, instrukcje), zaopiniowane przez pan´stwowa˛
słuz˙be˛ archiwalna˛.
Nalez˙y dodac´, z˙e w archiwach miejskich, niekiedy z braku miejsca w archiwach
pan´stwowych, znajduja˛ sie˛ archiwalia z okresu, kiedy funkcjonowała administracja
pan´stwowa, tj. sprzed 1989 r.
W zakon´czeniu trzeba stwierdzic´, z˙e przywro´cenie archiwo´w miejskich w Polsce jest
wynikiem reaktywowania władz samorza˛dowych, takz˙e przejawem odwrotu od realnego
KRONIKA
295
socjalizmu na rzecz gospodarki rynkowej, od centralizmu pan´stwowego i dyktatu
pan´stwa do wie˛kszego wpływu na z˙ycie pan´stwa samorza˛do´w mieszkan´co´w miast, gmin
i innych pluralistycznych jednostek administracyjnych.
Jo´zef Kazimierski (Warszawa)
KONFERENCJA W SAN MINIATO: ,,STANDARD OPISU ARCHIWALNEGO DLA
´ W EUROPEJSKICH — ISAD (G)’’
ARCHIWO
Mie˛dzynarodowe seminarium w San Miniato (Włochy, prowincja Piza) zorganizowały wspo´lnie: włoskie Ministerstwo Kultury oraz Uniwersytety w Liverpoolu i Brukseli
w dniach 31 VIII – 2 IX 1994 r. Tematem seminarium był ,,Standard opisu archiwalnego
dla archiwo´w europejskich — ISAD (G)’’ — (General International Standard Archival
Description). W seminarium uczestniczyło około 250 oso´b z Europy, Kanady i USA.
Zdecydowana˛ wie˛kszos´c´ stanowili Włosi, gos´cie zagraniczni grupe˛ 30–40 oso´b. Seminarium trwało trzy dni. Pierwszy dzien´ przeznaczono na prezentacje˛ gło´wnego tematu
seminarium ISAD (G) oraz omo´wienie ro´z˙nic i podobien´stw mie˛dzy ISAD (G) a innymi
istnieja˛cymi juz˙ standardami. W trakcie kolejnych sesji seminarium referowano zagadnienia komputeryzacji w ro´z˙nych pan´stwach. Ostatniego dnia skupiono uwage˛ na
dos´wiadczeniach włoskich.
Od pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych trwaja˛ w krajach anglosaskich starania maja˛ce na
celu normalizacje˛ opisu archiwalnego. Zainteresowania ta˛ tematyka˛, gło´wnie w Po´łnocnej Ameryce, wia˛z˙a˛ sie˛ z upowszechnieniem mikrokomputero´w i pozytywnymi dos´wiadczeniami bibliotekarzy. W trakcie przygotowan´ do XII Mie˛dzynarodowego Kongresu
Archiwo´w w paz´dzierniku 1988 r. biuro tego kongresu i stowarzyszenie archiwisto´w
kanadyjskich zwro´ciło sie˛ do eksperto´w z 26 krajo´w i 3 organizacji pozarza˛dowych:
International Council of Archives (ICA), International Federation of Library
Associations and Institutions (IFLA) i International Standard Organization (ISO), w celu
zbadania moz˙liwos´ci wypracowania takiego standardu. W grudniu roku naste˛pnego
w Paryz˙u przedstawiciele ICA wraz z UNESCO dyskutowali moz˙liwos´c´ rozpocze˛cia
działan´ maja˛cych na celu normalizacje˛ opisu na szeroka˛ skale˛. W trakcie spotkania rady
wykonawczej ICA we Wrocławiu we wrzes´niu 1990 r. powołano tzw. Komisje˛ ad hoc do
spraw Standardo´w Opisu (ICA/DDS). Standard ISAD (G) został opracowany przez
mie˛dzynarodowa˛ podkomisje˛ wyłoniona˛ w lipcu 1991 r. z Komisji ad hoc do spraw
Standardo´w Opisu w trakcie roboczego posiedzenia w Liverpoolu. Po licznych posiedzeniach roboczych i plenarnych podkomisja ta przedstawiła ostateczna˛ ogo´lna˛ wersje˛
w styczniu 1994 r. na posiedzeniu w Madrycie. Historie˛ jej powstawania przedstawiła
C. Nougaret. Standard ma cztery cele: ustalenie logicznego, stosownego i zrozumiałego
opisu; ułatwienie wyszukiwania informacji zawartych w materiałach archiwalnych;
umoz˙liwienie szerokiej wymiany danych; opracowanie jednolitego opisu ro´z˙nych typo´w
akt, by stworzyc´ zunifikowany system informacji. ISAD (G) składa sie˛ z 26 elemento´w
opisu, kto´re sa˛ usystematyzowane w szes´ciu poziomach. Opis uwzgle˛dnia zespo´ł,
podzespo´ł, serie˛, podserie˛, plik i jednostke˛. Nie rozstrzygnie˛to zagadnien´ indekso´w,
słowniko´w i zasad interpunkcji. Konieczne jest tez˙ opracowanie ISAD-u dla konkretnych
typo´w akt, jak np. dokumenty pergaminowe czy kartografika. Po uwzgle˛dnieniu wyniko´w
296
KRONIKA
seminarium z San Miniato podkomisja podejmie starania, maja˛ce na celu przyje˛cie ISAD
(G) przez ISO i uczynienie zen´ pełnego mie˛dzynarodowego standardu. Oczywis´cie
nieuniknione be˛dzie uwzgle˛dnienie i odre˛bne opracowanie narodowych specyfik,
zwia˛zanych z odmiennymi tradycjami archiwalnymi w ro´z˙nych krajach; przykładem
moz˙e
byc´
mie˛dzynarodowy
standard
opisu
bibliotecznego
Machine
Readable Catalouge (MARC), dostosowany do tradycji rozmaitych pan´stw. ISAD (G) jest
przeznaczony dla archiwo´w historycznych i wspo´łczesnych, gromadza˛cych zaso´b na
tradycyjnych nos´nikach (papier).
W trakcie pierwszego dnia obrad zaprezentowano nie tylko historie˛ powstawania
ISAD (G), ale takz˙e omawiano inne dos´wiadczenia, zwia˛zane ze standaryzacja˛ opisu
archiwalnego. K. Haworth z Kanady omo´wił trwaja˛ce od 1966 r. dos´wiadczenia swojego
kraju w tej dziedzinie, podkres´laja˛c ro´z˙nice˛ mie˛dzy stosunkowo prostym opisem
bibliotecznym pojedynczej ksia˛z˙ki lub nawet serii, a o wiele bardziej złoz˙onym opisem
zespołu archiwalnego. Opis archiwalny nalez˙y rozpoczynac´ od poziomu zespołu, a potem
,,schodzic´ w do´ł’’. Musi on uwzgle˛dniac´ wiele elemento´w (two´rca, proweniencja, zasady
uporza˛dkowania etc.). Poziom zespołu uznano za zasadniczy w kanadyjskich Rules of
Archival Description (RAD). ISAD (G) spełnia takz˙e ten wymo´g. Konieczne jest
wypracowanie takiego mie˛dzynarodowego standardu, wzbogaconego o zgodne z nim
standardy lokalne, gdyz˙ bez niego nie ma co marzyc´ o wymianie informacji w sieciach
komputerowych i tworzeniu jednolitego mie˛dzynarodowego systemu informacyjnego
o archiwach. Najpierw trzeba opracowac´ standard; sprawy software sa˛ drugoplanowe,
gdyz˙ w przeciwnym wypadku be˛dziemy modelowac´ standard do moz˙liwos´ci programu.
Brytyjski nestor zagadnien´ opisu — prof. M. Cook z Liverpoolu — nawia˛zuja˛c do
trwaja˛cych od 1984 r. prac standaryzacyjnych w Anglii, podkres´lił ich odmiennos´c´ od
projekto´w amerykan´skiego i kanadyjskiego, ukazuja˛c zarazem punkty styczne Manual of
Archival Description (MAD2) z ISAD (G). Zaznaczaja˛c, z˙e konieczne jest stworzenie
lokalnych (narodowych) odmian ISAD, M. Cook sugerował wprowadzenie ogo´lnoeuropejskiego systemu opisu (i baz danych). Opro´cz ,,nacjonalizacji’’ ISAD nalez˙y jeszcze
rozwia˛zac´ zagadnienie tzw. punkto´w doste˛pu (access points), czyli indekso´w. Konieczne
jest takz˙e uwzgle˛dnienie nowo powstaja˛cego w Australii standardu opisu archiwalio´w.
Amerykan´skie dos´wiadczenia prezentował S. Hensen, podkres´laja˛c pierwszen´stwo bibliotekarzy w tej dziedzinie zwia˛zane z Archives, Personal Papers, and Manuscripts (APPM)
Anglo-American Cataloguing Rules (AACR2) oraz dopasowanie ich w celu posiadania
standardo´w wymiennych. Komputeryzacja i wymuszona przez nia˛ standaryzacja stanowi
dogodny moment do zastanowienia sie˛ nad rola˛ i miejscem archiwo´w (i archiwisto´w)
w obecnym, nowoczesnym społeczen´stwie.
Dotychczasowe osia˛gnie˛cia włoskie omo´wił E. Terenzoni. Prace przygotowawcze
trwaja˛ od lat szes´c´dziesia˛tych, od 1966 r. ogo´lnopan´stwowa norma okres´la sposo´b
publikacji inwentarzy. Stanowiła ona punkt wyjs´cia do ogromnej pracy, kto´rej owocem jest
Guida generale degli archivi di Stato 1. W 1990 r., opieraja˛c sie˛ na danych przewodnika,
podje˛to kolejny ambitny projekt: Anagrafe degli archivi italiani, komputerowa˛ baze˛
danych, obejmuja˛ca˛ komunalne archiwa historyczne. Podobnie jak ISAD (G) dotyczyc´
be˛da˛ szes´ciu poziomo´w i opisywac´ poziom zespołu. Co do ISAD (G), kto´ry jest kolejna˛
1
Por. recenzja: ,,Archeion’’, t. 96, 1996.
KRONIKA
297
pro´ba˛ standaryzacji, historycy włoscy podnosza˛ zastrzez˙enia nie do samego pomysłu
standaryzacji, ale zwracaja˛ uwage˛ — maja˛c dos´wiadczenia z Guida — na wielka˛
dowolnos´c´ interpretacji archiwalnej rzeczywistos´ci opisywanej w ten sposo´b. Trzeba
wie˛c pomys´lec´ o zbudowaniu słowniko´w tak dla opisu, jak i dla celo´w indeksowania.
A. Hopkinson z Tate Gallery w Londynie zwro´cił uwage˛ na to, z˙e dos´wiadczenia
bibliotekarzy pokazuja˛, jak korzystne jest posługiwanie sie˛ standardami. Sa˛ one formatami konwersji danych. Tak biblioteczne ISBD, jak i MARC oraz opracowany dla
archiwo´w ISAD (G) sa˛ kompatybilne, dlatego tez˙ moz˙na mys´lec´ o wymianie danych
mie˛dzy nimi. Zagadnienia te normalizuje Common Communication Format (CCF)
okres´lony przez UNESCO. Dos´wiadczenia biblioteczne (działo´w specjalnych, gromadza˛cych re˛kopisy), to zazwyczaj opisy pojedynczych egzemplarzy — dokumento´w z kolekcji. Nie ma tu zwykle problemo´w z opisem — od zespołu, serii, az˙ po pojedynczy
dokument. Tak wie˛c proste przeniesienie standardo´w bibliotecznych na grunt archiwalny
nie jest moz˙liwe. Kolejny problem ma charakter praktyczny; oto wys´wietlanie danych
o pojedynczej ksia˛z˙ce zajmuje zwykle jeden ekran, dla zespołu archiwalnego moz˙e byc´
ich wiele, co utrudnia przeszukiwanie. Konieczny moz˙e sie˛ okazac´ wybo´r podstawowych
informacji z ISAD (G), a reszta be˛dzie wys´wietlana na z˙a˛danie uz˙ytkownika. Wspo´lne
dos´wiadczenia belgijskie i holenderskie z budowania systemu informacyjnego o archiwaliach posiadanych przez biblioteki i muzea w oparciu o UNIMARC (przechodza˛ na
MARC AMC) omo´wił P. Temmerman. Narze˛dziem daja˛cym duz˙e moz˙liwos´ci indeksowania tej bazy jest program MUMPS.
Takz˙e indeksowanie wymaga przyje˛cia pewnych standardo´w i planu działania.
Nalez˙y okres´lic´ poziom indeksowania — zespo´ł czy jednostka — pamie˛taja˛c, z˙e im
wyz˙szy poziom opisu, tym ogo´lniejsze hasło. O tym problemie mo´wiła H. MacNeil
z Kanady. Indeksy do archiwalio´w sa˛ odmienne od bibliotecznych. W archiwach dane
autora (two´rcy z´ro´dła) sa˛ ro´wnie waz˙ne, jak i (z´ro´dłowe) dane o nim. W archiwistyce
warto posługiwac´ sie˛ gotowymi hasłami z tezaurusa, gdyz˙ cze˛sto wskazuja˛ one zwia˛zki
pomie˛dzy aktami. Oczywis´cie, to same archiwa, oceniaja˛c swoje moz˙liwos´ci finansowe,
musza˛ zdecydowac´, jaki typ indekso´w sa˛ w stanie przygotowac´. Innym zagadnieniem jest
umieszczanie lub nie haseł dwu- lub wie˛cej członowych w indeksach, ustalenie, czy
indeks ma je ła˛czyc´ automatycznie, czy tez˙ dopiero po zadaniu dalszego pytania.
Szwedzkie osia˛gnie˛cia w zakresie komputeryzacji archiwo´w przedstawił Jan Dahlin.
Opisy archiwalne w krajach skandynawskich powstaja˛ pod wpływem dos´wiadczen´
bibliotecznych, dzie˛ki czemu udało sie˛ unikna˛c´ pewnych błe˛do´w, np. w Finlandii archiwa
maja˛ zunifikowany nie tylko system zapisu, ale takz˙e soft- i hardware. Obecnie w Lund
przygotowano prototypowa˛baze˛ danych o narodowym zasobie archiwalnym. Baza ta ma byc´
doste˛pna w postaci CD-ROM. Opisuje ona zespoły, choc´ informuje takz˙e o inwentarzach
oraz o istnieja˛cych (doste˛pnych w handlu) mikrofilmach i mikrofiszach. Informacje w tej
bazie sa˛ usystematyzowane według MARC AMC. Opisem obje˛to całos´c´ szwedzkich
zasobo´w archiwalnych, w tym archiwa uniwersyteckie i prywatne. Menu ułatwia zadawanie
ro´z˙nych pytan´, np.: według dat, typo´w własnos´ci, lokalizacji geograficznej. Ponadto
uwzgle˛dniono historyczne nazewnictwo geograficzne i podziały administracyjne. Prototyp
bazy był gotowy w listopadzie 1994 r., zas´ cały kolejny rok przeznaczono na wprowadzanie
danych i ich kontrole˛. Przy tym przedsie˛wzie˛ciu ma byc´ zatrudnionych 1000 oso´b. Cały
system został wykonany przez komputerowa˛ firme˛ specjalizuja˛ca˛ sie˛ w obsłudze bibliotek
— BTJ — System AB, w oparciu o Optosof AB, Kista.
298
KRONIKA
J. M. Palayret przedstawiła problemy automatyzacji archiwum Wspo´lnoty Europejskiej
maja˛cego doste˛pna˛ dla badaczy siedzibe˛ w Villa Il Poggilo we Florencji. Karencja
obejmuje 30 lat. Ro´z˙norodnos´c´ wymagan´ historyko´w zmusza do opracowania indekso´w
nie tylko osobowych i geograficznych, lecz takz˙e rzeczowych, daja˛cych moz˙liwos´c´
stworzenia powia˛zan´ mie˛dzy zespołami. Aby sprostac´ tym wymaganiom, zaadaptowano
angielski MAD2 dla celo´w opiso´w archiwalnych. Wybrano włas´nie ten standard, gdyz˙
zgadzał sie˛ z ISAD (G) i miał moz˙liwos´ci indeksowania oraz sporza˛dzania długich opiso´w
tekstowych. Baza danych — ,,Euristar’’ jest doste˛pna w trybie on line przez internetowy
host service ,,Echo’’.
Omo´wieniu potencjalnych moz˙liwos´ci i wymagan´ sieci komputerowych dla potrzeb
archiwalnych pos´wie˛ciły swe wysta˛pienia M. Guercio (na temat włoskiej sieci pakietowej
ITAPACK) oraz A. Valente (INTERNET, przede wszystkim doste˛pne tu dzie˛ki architekturze klient/server usługi Gophera). Obie referentki zwracały uwage˛ na koniecznos´c´
standaryzacji przy korzystaniu z sieci oraz na role˛ poczty elektronicznej (e-mail). Problemy
wynikaja˛ce z ro´z˙norodnos´ci sprze˛tu i oprogramowania w archiwach Wielkiej Brytanii były
tematem wysta˛pienia E. Shepherd. Tylko nieliczne archiwa brytyjskie maja˛ w pełni
zintegrowany system informatyczny. Ro´z˙ne archiwa posługuja˛ sie˛ komputerami przy
kolejnych etapach pracy: opis archiwalny, obsługa pracowni naukowych etc. W Anglii
komputeryzacja trwa juz˙ od lat siedemdziesia˛tych, jednak do tej pory nie zunifikowano ani
platformy sprze˛towej, ani stosownego oprogramowania. Archiwa nie sa˛ poła˛czone
ogo´lnokrajowa˛ siecia˛ komputerowa˛ i tylko nieliczne korzystaja˛ z sieci akademickiej
JANET. Brytyjskie towarzystwo archiwistyczne powołało w ramach swej organizacji
specjalna˛ grupe˛ zajmuja˛ca˛ sie˛ technikami informatycznymi. Moz˙e na tym forum uda sie˛
ujednolicic´ te zagadnienia w skali kraju.
Podobna ro´z˙norodnos´c´ wyste˛puje takz˙e w archiwach francuskich (A. Lejeune).
Wprawdzie istnieje baza dla materiało´w archiwalnych administracji pan´stwowej — MISTRAL i zbioro´w kro´lewskich — ELEONORA, jednak w archiwach lokalnych spotyka
sie˛ najro´z˙niejsze rozwia˛zania. Nie ma jak dota˛d normy ogo´lnopan´stwowej, choc´ taka˛ role˛
zaczynaja˛ spełniac´ wymogi sieci MINITEL. W tej sieci doste˛pne sa˛ np. informacje
o zbiorach muzealnych. O moz˙liwos´ciach przystosowania ISAD (G) dla potrzeb archiwo´w elektronicznych mo´wił na podstawie dos´wiadczen´ belgijskich F. Scheelings.
W referacie stawiał on pytania o moz˙liwos´c´ wdroz˙enia ISAD do codziennej pracy
archiwo´w, a nawet na tzw. przedpolu archiwalnym. Problemy przechodzenia na ISAD
i przekształcania istnieja˛cej juz˙ bazy danych w archiwum Wspo´lnoty Europejskiej
prezentowała A. Franqueira. Dane z istnieja˛cej juz˙ bazy utworzonej pod innym systemem przenoszono do relacyjnej bazy danych BASIS+, pracuja˛cej w sieci uniksowej.
Wymagało to zmiany struktury rekordu na włas´ciwa˛ dla baz relacyjnych oraz dostosowanie jej do wymogo´w ISAD.
Ostatni dzien´ obrad był dniem włoskim. Referenci na przykładach oceniali zastosowanie komputero´w w archiwach i przy ro´z˙nych projektach, takich jak ,,Anagrafe’’ czy
skomputeryzowanie zbioro´w archiwum włoskiego ruchu oporu z Mediolanu. Zwracano
uwage˛ na braki wykształcenia archiwisto´w w zakresie informatyki, co utrudnia wspo´łprace˛
archiwista — informatyk. Dyskutowano tez˙ zagadnienia stosowanych programo´w komputerowych. Niestety, nie wygłosił swego referatu Ch. Dollar z Kanady o zastosowaniu
programu micro CDS/ISIS. Program ten jest z powodzeniem uz˙ywany w Tate Gallery
w Londynie, w Brukseli do przechowywania opiso´w oraz obrazo´w bazy fotografii, a takz˙e
299
KRONIKA
we Włoszech. Gło´wny organizator seminarium R. Cerri wyraził wa˛tpliwos´ci co do dalszej
przydatnos´ci CDS/ISIS-u dla celo´w archiwalnych. R. Cerri w swoim wysta˛pieniu twierdził,
z˙e ISIS jest przez˙ytkiem, a UNESCO wycofuje sie˛ juz˙ z tego programu. W trakcie obrad
wielokrotnie zwracano uwage˛ na dogodnos´c´ ISIS dla wielopoziomowych opiso´w wymaganych przez ISAD (G).
Problem nowoczesnych s´rodko´w archiwizacji wracał kilkakrotnie podczas seminarium, nie był jednak szerzej omawiany. Jest to bowiem odre˛bne zagadnienie, kto´re takz˙e
pozostaje do rozwia˛zania przez archiwa polskie.
Z prezentowanych przy seminarium włoskich programo´w komputerowych dla obsługi
archiwo´w wie˛kszos´c´ stanowiły programy typu ,,system archiwizacji dokumento´w’’,
ła˛cza˛ce komputer, skaner i moz˙liwos´c´ zapisu na dyskach CD-ROM. Programy te nie daja˛
moz˙liwos´ci wyszukiwania pełnotekstowego. W trakcie seminarium zwracano uwage˛, z˙e
nie wydaje sie˛ moz˙liwe i uzasadnione przenoszenie całos´ci zasobu archiwalnego na dysk
CD-ROM. Nie jest jasna ich trwałos´c´. Za pewniejszy uznawany jest tradycyjny s´rodek
zabezpieczania, jakim jest prawidłowo przechowywany mikrofilm. Tak poste˛puje sie˛
w Niemczech, technologia CD-ROM jest tam oceniana jako zbyt kosztowna. Stosuje sie˛ ja˛
jedynie dla zabezpieczania piecze˛ci s´redniowiecznych dokumento´w.
Ciekawym programem był program firmy DATAMAT, a włas´ciwie jego zasadnicza
cze˛s´c´ składowa — kanadyjski program Fulcrumu Full/Text Information Retrival, daja˛cy
moz˙liwos´c´ wyszukiwania pełnotekstowego (bez bazy danych).
W s´wietle tych europejskich dos´wiadczen´ wydaje sie˛ nie ulegac´ wa˛tpliwos´ci koniecznos´c´ przyje˛cia mie˛dzynarodowego standardu i adaptowania go do potrzeb krajowych.
Zadanie to powinno byc´ realizowane centralnie (przez Centralny Os´rodek Informacji
Archiwalnej), gdyz˙ pomoz˙e to unikna˛c´ zbe˛dnej pracy i nakłado´w finansowych na tworzenie
ro´z˙nych dowolnych standardo´w w poszczego´lnych archiwach.
Hubert Wajs (Warszawa)
´ SKIEJ I DYPLOMATYKI W BARI
KURS PALEOGRAFII ŁACIN
VIII Mie˛dzynarodowy Kurs Paleografii Łacin´skiej i Dyplomatyki, zorganizowany
przez CIBAL (Centre international d ´information sur les sources de l ´histoire balkanique) i Ministerstwo Kultury Włoch, odbywał sie˛ w dniach 2–28 X 1995 r. w Archiwum
Pan´stwowym w Bari w Szkole Archiwistyki, Paleografii i Dyplomatyki (Scuola di
Archivistica, Paleografia e Diplomatica). Tematem kursu była ,,Kultura graficzna
i instytucje w wieku Fryderyka II na południu Włoch’’. Program obejmował naste˛puja˛ce
przedmioty: paleografie˛, dyplomatyke˛, historie˛ instytucji i historie˛ prawa włoskiego.
Zaje˛cia z paleografii składały sie˛ z wykłado´w i c´wiczen´, polegaja˛cych na czytaniu
dokumento´w oraz innych teksto´w re˛kopis´miennych. Organizatorzy dostarczali przed
kaz˙dymi zaje˛ciami kserokopie analizowanych dokumento´w. Udoste˛pniano ro´wniez˙ stosunkowo bogata˛ bibliografie˛ paleografii, obejmuja˛ca˛ pozycje w je˛zyku włoskim, francuskim i niemieckim. Prace uje˛te w bibliografii były doste˛pne dla uczestniko´w kursu, kto´rzy
mogli je wypoz˙yczac´ na czas jego trwania z bibliotek archiwum ba˛dz´ zamawiac´ je
z Biblioteki Uniwersyteckiej w Bari. Podczas wykłado´w prowadzonych przez
300
KRONIKA
prof. F. Magistrale z Uniwersytetu w Bari oraz dr M. A. Arpago z Archiwum
Pan´stwowego w Neapolu omo´wiono waz˙niejsze typy pisma łacin´skiego, m. in. kapitałe˛
monumentalna˛, pismo uncjalne i po´łuncjalne, kuriałe˛ papieska˛, minuskułe˛ przedkarolin´ska˛, pismo notarialne z IX i XI w. (neapolitan´ska scrittura curialisca), minuskułe˛
karolin´ska˛ i pismo gotyckie. Bardzo interesuja˛ce były wykłady prof. F. Magistrale,
zwłaszcza pos´wie˛cone najpie˛kniejszej odmianie minuskuły przedkarolin´skiej, zwanej
pismem montekassyn´sko-benewenckim albo inaczej beneventana˛ (minuscola beneventana). Był to typ pisma powstały z kursywy minuskulnej uszlachetnionej pod oddziaływaniem tendencji kaligraficznych. Wykłady prof. Magistrale obejmowały brachygrafie˛ oraz periodyzacje˛ pisma południowoitalskiego, kto´re na przełomie XI/XII w.
rozpadło sie˛ na ro´z˙ne odłamy terytorialne, m. in. na typ baryjski (najpie˛kniejszy ze
wszystkich odłamo´w) wyste˛puja˛cy nie tylko w Apulii, ale takz˙e w opactwach dalmatyn´skich. W dalszej kolejnos´ci omo´wiono produkcje˛ ksia˛z˙ki i role˛, jaka˛ odegrała na dworze
Fryderyka II oraz w Kro´lestwie Sycylijskim po załoz˙eniu w 1224 r. uniwersytetu
w Neapolu.
Wiele miejsca pos´wie˛cono ro´wniez˙ pismu gotyckiemu (dotarło na Sycylie˛ za pos´rednictwem zakonu cysterso´w popieranych przez Fryderyka II), zwracaja˛c uwage˛ na ro´z˙nice
mie˛dzy pismem gotyckim, wyste˛puja˛cym we Francji i Niemczech, a tym, kto´rym
posługiwano sie˛ w południowej Italii.
Podczas c´wiczen´ z paleografii (prowadzonych przez pracowniko´w Archiwum w Bari),
uczestnicy kursu zapoznali sie˛ z systemem abrewiacyjnym wieko´w s´rednich oraz
odczytywali dokumenty, m. in.: Rogera II z 1142 r., Konstancji d ´Altavilla z 1197 r.,
Konstancji d ´Aragona z 1214 r., przywileje Fryderyka II z lat 1202–1242 oraz testament
Fryderyka z 1250 r. Czytano takz˙e inne teksty re˛kopis´mienne spisane beneventana˛
i minuskuła˛ gotycka˛, m. in. fragmenty z Martylologium Casinense, Liber ad honorem
Augusti (Pietro da Abola) oraz ze słynnego traktatu autorstwa Fryderyka II dotycza˛cego
sokolnictwa.
Zaje˛cia z dyplomatyki składały sie˛ z wykłado´w i c´wiczen´ polegaja˛cych na czytaniu
i analizie dokumento´w. Takz˙e i na te zaje˛cia organizatorzy dostarczyli bogaty zestaw
fotokopii i kserokopii omawianych dyplomo´w. Wykłady były prowadzone przez prof.,
´ wiczenia natomiast przez pracownice
prof. P. Cordasco i A. D´Itollo oraz dr D. Iannone. C
Archiwum w Bari dr G. Maiorano i dr B. Viganotti.
Wykłady z dyplomatyki prowadzone przez P. Cordasco obejmowały definicje˛ oraz zakres
tej nauki. W dalszej kolejnos´ci omo´wiono cechy dokumentu publicznego i prywatnego,
kryteria autentycznos´ci oraz analize˛ formularza, zwracaja˛c uwage˛ na elementy chronologiczne oraz podpisy s´wiadko´w. Szczego´lnie interesuja˛ce były wykłady pos´wie˛cone
rozwojowi dokumentu notarialnego we Włoszech (najstarszym aktem notarialnym
w Italii jest dokument z 792 r.) oraz roli uniwersyteto´w i szko´ł notarialnych w kształceniu
duchownych i s´wieckich notariuszy.
Natomiast wykłady prof. A. D´Itollo były w całos´ci pos´wie˛cone kancelarii i dokumentom
Fryderyka II Hohenstaufa1. Omo´wiono w nich podział dokumento´w według odbiorco´w
1
Prof. A. D´Itollo nie wymienił ws´ro´d autoro´w zajmuja˛cych sie˛ kancelaria˛ Fryderyka II Hohenstaufa
bardzo cennego opracowania T. Jasin´skiego, Złota Bulla Fryderyka II dla zakonu krzyz˙ackiego
z roku rzekomo 1226, ,,Roczniki Historyczne’’, t. 60, 1994, s. 107–154, w kto´rej autor wykazał
doskonała˛ znajomos´c´ dokumento´w i kancelarii Fryderyka II.
KRONIKA
301
i czynnos´ci prawnych, analize˛ formularza, pismo i dyktat dokumento´w cesarskich.
W dalszej kolejnos´ci omo´wiono wpływy normandzkie i niemieckie na formularz
i organizacje˛ kancelarii Fryderyka II oraz zagadnienia zwia˛zane z da˛z˙eniem do ujednolicenia dokumento´w opuszczaja˛cych kancelarie˛ Fryderyka II, co wbrew pozorom
przyczyniło sie˛ w znacznym stopniu (poprzez rywalizacje˛ notariuszy cesarskich z kancelaria˛ papieska˛) do dalszego doskonalenia sie˛ formularza i wygla˛du dokumento´w
cesarskich. Zapoznano ro´wniez˙ słuchaczy z zasadami funkcjonowania kancelarii Fryderyka II, w kto´rej do osobnych ksia˛g wpisywano mandaty i rozporza˛dzenia cesarskie, a do
osobnych regesty przywilejo´w. Omo´wiono personel kancelaryjny, a zwłaszcza role˛
słynnego dyktatora dokumento´w i listo´w cesarskich Piotra de Vinea, redaktora m.in.
słynnej Złotej Bulli dla Zakonu Krzyz˙ackiego z 1235 r. (rzekomo z 1226 r.) oraz zwyczaje
kancelaryjne.
Bardzo ciekawe były takz˙e uwagi dotycza˛ce zmiany brzmienia areng majestatycznych, podkres´laja˛cych moc i powage˛ cesarstwa, co zbiegło sie˛ ze zmiana˛ stosunku do
papiestwa w okresie konfliktu Fryderyka II z Grzegorzem IX i Innocentym IV.
Kursanto´w zapoznano ro´wniez˙ ze sposobami uwierzytelniania dokumento´w w praktyce
kancelaryjnej, specjalnie szczego´łowo omawiaja˛c rodzaje stosowanych piecze˛ci oraz
sposo´b ich zawieszania przy dokumentach Fryderyka II.
Ro´wnolegle do wykłado´w z dyplomatyki prowadzono c´wiczenia, na kto´rych odczytywano dokumenty spisane minuskuła˛ notarialna˛ (minuscola notarile) charakteryzuja˛ca˛ sie˛ łatwos´cia˛ w pisaniu; litery tego typu pisma były zazwyczaj pochyłe i pozbawione
ozdobniko´w. Zdarzały sie˛ jednak wyja˛tki od tej reguły, o czym s´wiadczy m. in. bardzo
oryginalny i ozdobny dokument z 1202 r., spisany przez protonotariusza Lupusa (ze
znakiem notarialnym wyobraz˙aja˛cym wilka), dotycza˛cy intercyzy s´lubnej zawartej
pomie˛dzy Piotrem Apoloniuszem a Zyta˛, co´rka˛ bogatego kupca z Bari. W czasie c´wiczen´
z dyplomatyki czytano ro´wniez˙ fragmenty zachowanych zeszyto´w notarialnych
z XII–XIII w., w kto´rych zamieszczano minuty dokumento´w dotycza˛cych zastawo´w
i poz˙yczek pienie˛z˙nych. Przekres´lone strony w zeszytach notarialnych oznaczały anulacje˛
dokumentu. Najwie˛cej skres´lonych minut dotyczyło długo´w pienie˛z˙nych. Wartos´c´
poznawcza ze